آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی روشی علم کلام، از جمله مباحث مورد نیاز جامعۀ علمی امروز است که تاکنون چندان مورد توجه نبوده است. متکلمان امامیه از دو روش عقلی و نقلی برای استنباط آموزه‌های دینی و دفاع از آن استفاده کرده‌اند. این مقاله با رویکرد تحلیلی دربارۀ آثار کلامی فاضل مقداد، به بررسی این مسئله می‌پردازد که او از چه کاربست‌هایی از عقل در استنباط آموزه‌های کلامی استفاده می‌کرد. فاضل مقداد از عقل هم به عنوان منبع و هم به عنوان ابزاری در خدمت نقل استفاده می‌کند. پرکاربردترین روش عقل نظری در استنباط آموزه‌ها، کشف استلزامات، و در عقل عملی، حسن و قبح عقلی است. فاضل مقداد از کارکرد استنباطی عقل در محدودۀ نقل، با استفاده از روش‌های توصیف و اعتباربخشی به نقل، و هم‌چنین پاسخ‌گویی به شبهات بهره می‌برد.

فاضل مقداد در استنباط آموزه‌های کلامی از دو منبع عقل و نقل استفاده کرده است. ایشان در استفاده از نقل معتقد است که در مباحثی می‌توان از نقل بهره برد که صحت نقل متوقف بر آن نباشد. ایشان به وفور از آیات قرآن استفاده می‌کند و علاوه بر نقل قطعی، خبر واحد را، در صورتی که از لحاظ سندی و دلالی صحیح باشد و مخالفت با عقل نداشته باشد، در مباحث فرعی کلامی معتبر می‌داند. در روش عقلی؛ ایشان از دو کارکرد منبعی عقل یعنی عقل نظری و عملی، استفاده می‌کند. پر کاربردترین روش عقل نظری در استنباط آموزه‌ها، کشف استلزامات، و در عقل عملی، حسن و قبح عقلی می‌باشد. فاضل مقداد در تبیین، از روش‌های متعددی همچون تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، و برای مباحث عقلی از روش ذکر مثال و محسوس سازی معقولات استفاده می‌کند.. فاضل مقداد گاهی با توجه به تقدم و تأخر آموزه‌ها، تنظیم می‌کند و گاهی به لحاظ ترتیب منطقی. فاضل مقداد در محتوای استدلال از مقدمات عقل نظری و عملی و ادله نقلی و همچنین ترکیب بین این دو استفاده می‌کند, و در صورت؛ از روش‌های عمده استدلال مانند انواع قیاس و برهان ذوحدین و برهان سبر و تقسیم بهره می‌برد. برای پاسخ‌گویی به شبهات نیز از روش‌های متعددی مانند رد صورت استدلال شبهه‌گر و رد مبانی آن استفاده می‌کند. آخرین مرحله نیز، رد مکاتب معارض است که فاضل مقداد در این مرحله روش‌هایی را مانند رد لوازم دیدگاه و استفاده از مبانی طرف مقابل و نشان دادن تضاد در آن‌ها، به کار می‌گیرد.

این کتاب در مورد اصول عقاید شیعه نوشته شده است و شرحی است بر فصول نصيريه خواجه نصيرالدين طوسى.

«الأنوار الجلالية فى شرح الفصول النصيرية»، كتابى است به عربى در اصول عقايد شيعه كه در شرح فصول نصيريه خواجه نصيرالدين طوسى، كه خود كتابى است فارسى در علم كلام به قلم فاضل مقداد نگاشته شده است. كتاب فصول نصيريه در چهار فصل توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد نگارش يافته است.

کتاب «توضیح و تکمیل و تحقیق شرح باب حادی عشر» تالیف سید حسن مصطفوی، ترجمه ای است از یکی از مهم ترین کتب کلامی شیعه که توسط علامه حلی، متکلم و فقیه معروف قرن 8-7 قمری به نگارش در آمده است. در این کتاب که سعی شده است تا موضوعات کلامی با زبانی موجز ارائه شود در برگیرنده مباحثی پیرامون اصول دین و اعتقادات شیعی می باشد که در ابواب مختلف آن به اثبات وجود خدا، توضیح صفات الهی، عدل الهی، نبوت عامه و خاصه، امامت ائمه اثنی عشری و موضوع معاد پرداخته شده است. باب حادی عَشْر، کتاب کلامی معروف شیعی، باب یازدهم از منهاج الصّالح فی مختصر المصباح که علامه حلی (متوفی ۷۲۶) نوشته است. علامه حلّی در باب یازدهم، از اصول دین آنچه را به اجماع علما بر هر مسلمانی واجب است چنین بر می شمارد: شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه او و آنچه بر او صحیح و از او ممتنع است، و شناخت نبوت و امامت و معاد. وی این باب را در هفت فصل قرار داده است: فصل اول در اثبات واجب الوجود. فصل دوم در صفات ثبوتیه او که عبارت است از قدرت و اختیار، علم، حیات، اراده و کراهت، ادراک، قدیم و ازلی و باقی و ابدی بودن او، تکلم، صدق. فصل سوم در صفات سلبیه او که عبارت است از مرکب نبودن، جسم و عرض و جوهر نبودن، لذت و الم نداشتن، متحد به چیزی نشدن، محل حوادث نبودن، رؤیت بصری نداشتن، شریک نداشتن، از معانی و احوال به دور بودن. فصل چهارم در عدل که اختیار بشر و استحاله قبح بر خداوند و لطف او را به اثبات می رساند. فصل پنجم در نبوت که پس از تعریف واژه «نبی» به اثبات نبوّت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و وجوب عصمت او و این که او فاضل ترین مردمان بوده و از دنائت پدران و ناپاکی مادران و رذائل خُلقی و عیوب خَلقی بر کنار است می پردازد. فصل ششم در امامت، که آن را عقلاً واجب می داند و بیان می کند که امام باید معصوم و منصوصٌ علیه و فاضل ترین مردمان باشد. فصل هفتم در معاد که آن را از طریق عقلی ثابت می کند و سپس آیاتی را که بر آن دلالت دارد شرح می دهد؛ در این فصل مسئله ثواب و عقاب و توبه و امر به معروف و نهی ازمنکر بیان شده است.

رابطه‌ی «علم» و «اراده» در انسان و خداوند یکی از مسائلی است که در مکاتب مختلف فلسفی و کلامی مورد مداقه قرار گرفته است. نوشتار حاضر بر آن است تا رابطه‌ی «علم» و «اراده‌ی» خداوند را در مکتب کلامی حله بررسی نماید، مکتبی که که میراث‌دار مکتب کلامی بغداد بوده و اساطین آن با فلسفه‌های سینوی و اشراق، و مکاتب مختلف کلامی به ویژه معتزله و اشاعره آشنایی عمیقی دارند. در نوشتار حاضر، پس از اشاره به عنایت متکلمان این مکتب به آثار معتزله‌ی متأخر، نشان داده شده است که محقق طوسی و فاضل سیوری دیدگاه ابوالحسین بصری را در باب اراده‌ی الهی قبول کرده‌اند. محقق حلی در موضعی متعادل‌تر، آن را تأیید نسبی نمونده‌ است. اما علامه حلی موضع یکسانی در این باب ندارد، به طوری که در آثار ابتدایی خویش سخن بصری را تصدیق کرده، ولی در آثار بعدی آن را خالی از اشکال نمی‌داند. از همین رو، می‌توان ادعا کرد که برخی تحلیل‌های پیشین، مانند آنچه زابینه اشمیتکه (1991 و 1994) ارائه داده است، نقصان‌هایی دارد. در انتها، دیدگاه این مکتب در دو مقام «ثبوت» و «اثبات» ارزیابی شده است. در مقام اثبات، نشان داده شده که کلام این بزرگان، خالی از «ابهام» و «اضطراب» نیست. سپس انتقادهای آنان به فلاسفه و بهشمیه بررسی شده است. در مقام ثبوت نیز به تمایز میان صفات علم و اراده پرداخته شده و نشان داده شده است که استدلالات بزرگان مکتب حله و برخی فیلسوفان متأخر از آنها مانند ملاصدرا برای اثبات یگانگی علم و اراده‌ی (ذاتی) خداوند ناتمام است..

مساله «اراده الهی » ازجمله مباحث کلام اسلامی است که همیشه مورد توجه متکلمان مسلمان بوده است از این رو ما در این پژوهش به بررسی تطبیقی مساله اراده الهی از دیدگاه سه تن از متکلمان مدرسه حله یعنی خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، فاضل مقداد وسه تن از از متکلمان مدرسه اصفهان یعنی علامه محمد باقر مجلسی، فیاض لاهیجی، قاضی سعید قمی در مساله اراده الهی خواهیم پرداخت ودر نهایت مشخص خواهد شد که علی رغم شباهت های این دو حوزه فکری در این مساله یعنی «مرید بودن خداوند»«عدم تجانس اراده خداوند با اراده انسانی»«غیرعلم وقدرت دانستن اراده »وهمچنین پذیرش اراده به معنای «علم به مصلحت»اختلافاتی در این مساله بین دوحوزه فکری مشهود است که می توان به «مخصص بودن »«زاید بودن اراده بر داعی »و«عینیت صفات با ذات »در مدرسه حله وتقسیم اراده به «عزم وحتم»،تفاوت قائل شدن بین «اراده»و«مشیت»، «جزءصفات فعل دانستن وحادث بودن اراده الهی در مدرسه اصفهان اشاره نمود. اما آنچه سبب بروز این اختلاف دیدگاه در این دو حوزه فکری شده است تفاوت در نگاه معرفت شناسی آنهاست چرا که رویکرد متکلمان در مدرسه حله در قبال «اراده الهی »رویکردی فلسفی است در مقابل متکلمان مدرسه اصفهان علاوه بر رویکرد فلسفی رویکردی نص گرایانه را دنبال می کنند.

نویسنده در این رساله درصدد پاسخ به این سوال است که وجوه افتراق و اشتراک مبانی فلسفی دو متکلم بزرگ امامیه و اشاعره در قرن هشتم یعنی فاضل مقداد و سعدالدین تفتازانی تا چه حد است. توضیح اینکه آراء کلامی دانشمندان علم کلام بر یک سری اصول و مبانی فلسفی استوار است. از اینرو، هراندازه این اصول و مبانی به هم نزدیکتر باشد، آراء کلامی متکلمان نیز به هم نزدیکتراست. کما اینکه هرچه این آراء فاصله بیشتری از هم داشته باشند، نشان از تفاوت مبناییِ بیشترآنها دارد. این رساله با ارزیابی تحلیلی- انتقادیِ مبانی این دو متکلم به این نتیجه رسیده که در بعد معرفت شناسی، فاضل مقداد عقل را نسبت به وحی پایه و اساس؛ و شریعت را فرع بر آن می داند و بالطبع حسن و قبح امور از نظر او عقلی است نه شرعی؛ در حالی که تفتازانی عقل را فقط به مثابه ابزاری برای درک وحی تلقی می کند و همین امر باعث شده که حسن و قبح را شرعی بداند و در نتیجه علیرغم قرابت های فراوانی که از منظر هستی شناسی شامل امور عامه، جهانشناسی و انسان شناسی بین این دو متکلم وجود دارد یکی آنها (تفتازانی) اصل موجبیت علی و معلولی را انکار می کند و دیگری(فاضل مقداد) آن را می پذیرد. یکی(تفتازانی) تمایل به جبر پیدا می کند و دیگری(فاضل مقداد) به اختیار. همینطور با این که هر دو متکلم، علم، قدرت، اراده، حیات و ... را مانند هم معنی کرده اند و در مورد صفات خبریِ ذات خداوند، قول به مجاز و کنایه را پذیرفته و به تأویل آنها می پردازند؛ اما در معنیِ کلام و امکان رویت خداوند، اختلاف نظر پیدا می کنند. تفتازانی با قول به کلام نفسی، آن را از صفات ذات و قدیم می داند و فاضل با انکار آن، کلام را صفت فعل و حادث تلقی می نماید. تفتازانی با دلایل عقلی و نقلی متعدد امکان رویت خداوند را اثبات می نماید و فاضل با همان سنخ دلایل، امتناع آن را.

مطالب كتاب به طور كلى به 6 بخش تقسيم مى‌شود: 1- امور عامه، 2- توحيد، 3- عدل، 4- نبوت، 5- امامت، 6- معاد و هر بخش داراى فصولى است كه مجموعا 13 فصل مى‌شود. الفصل الاول، تقسيم المعلومات؛ كه در این بخش مؤلف معلومات را به موجود و معدوم تقسيم نموده و هر كدام از آنها را به ذهنى و خارجى تقسيم مى‌كند. او واجب و ممكن را از اقسام موجود و معدوم خارجى به حساب مى‌آورد. الفصل الثانى، اقسام الممكنات؛ او ممكنات را به جوهر و عرض تقسيم كرده و مقصود متكلمین را از جوهر و عرض بيان مى‌كند. الفصل الثالث، احكام المعلومات؛ مباحثى كه ذيل این فصل مطرح شده، عبارتند از: 1- زيادة الوجود على الماهية؛ 2-اشتراك الوجود؛ 3- بداهة مفهوم الوجود و العدم و الوجوب و الامتناع و الامكان؛ 4- كون الوجوب و الامتناع و الامكان من الاعتبارات العقلية. الفصل الرابع، احكام الموجودات؛ مباحثى كه ذيل این فصل مطرح مى‌شود، عبارتند از: 1- الجوهر الفرد؛ 2- احكام الجواهر مثل تماثل الاجسام، بقاء الاجسام، استحالة تداخل الاجسام و... 3- احكام خاصة للاعراض؛ 4- احكام عامة للاعراض؛ 5-الاحكام المشتركة بين الجواهر و الاعراض مثل مبحث التقابل، الوحدة و الكثرة، القديم و الحادث، العلة و المعلول، الجزئى و الكلى. مؤلف مجموع مباحث امور عامه را در این چهار فصل بيان مى‌كند و از فصل پنجم به بعد به تبيين اصول پنجگانه مى‌پردازد. الفصل الخامس، اثبات واجب‌الوجود؛ به مباحثى كه ذيل این فصل آمده‌اند و عبارتند از: 1- اثباته تعالى؛ 2- اثبات قدرته تعالى؛ 3- اثبات علمه تعالى؛ 4- اثبات حياته تعالى؛ 5- اثبات ارادته تعالى؛ 6- اثبات ادراكه تعالى؛ 7-اثبات تكلمه تعالى. الفصل السادس، احكام صفاته تعالى؛ مباحث این فصل عبارتند از: 1- كيفية بقائه تعالى؛ 2- نفى المعانى و الاحوال؛ 3- كيفية ارادته تعالى؛ 4- حدوث كلامه تعالى؛ 5- صدق كلامه‌تعالى؛ 6- ازلية صفاته تعالى. الفصل السابع، فيما يستحيل عليه تعالى؛ مباحثى كه ذيل این فصل آمده‌اند، چنين است: 1- لا مثل له تعالى؛ 2- استحالة التركيب في ذاته تعالى؛ 3- استحالة التحيز له تعالى؛ 4- ليس في جهة من الجهات؛ 5- استحالة قيام الحوادث بذاته؛ 6- كونه غنيا؛ 7- ان حقيقته تعالى غير معلومة للبشر؛ 8-استحالة رؤيته؛ 9- كونه تعالى واحدا. مؤلف در این سه فصل مباحث توحيد را تمام كرده، وجود بارى تعالى و صفاتش را در فصل 5 اثبات مى‌كند. در فصل 6 احكام این صفات را بيان نموده و در فصل 7 صفات سلبيه را مى‌شمارد. الفصل الثامن، العدل مباحثى كه ذيل عدل مطرح شده‌اند، عبارتند از: 1- اقسام الفعل؛ 2- الحسن و القبح؛ 3- انه تعالى لا يفعل القبيح؛ 4- خلق الاعمال؛ 5- ارادته تعالى للطاعات و كراهته للمعاصى. الفصل التاسع، فروع العدل مؤلف مباحث ذيل را تحت عنوان فروع العدل مطرح مى‌كنند: 1- التكليف؛ 2- اللطف؛ 3- الألم؛ 4- الاعواض؛ 5- الارزاق و الاجال و الاسعار. الفصل العاشر النبوة، مباحثى كه ذيل عنوان النبوة آمده‌اند، عبارتند از: 1- تعريف النبى؛ 2- وجوب عصمته؛ 3- طريق معرفته؛ 4- اثبات نبوة محمد(ص)؛ 5- اشرفية الانبياء من الملائكة. مؤلف برای نبوت عامه و خاصه تنها یک فصل اختصاص داده و تمام مسائل نبوت خاصه را در یک مبحث بيان مى‌كند. الفصل الحادى عشر، الامامة مباحثى كه ذيل عنوان الامامة مطرح شده است، عبارتند از: 1- تعريف الامامة؛ 2- صفات الامام؛ 3- اثبات امامة على(ع)؛ 4- اثبات امامة باقى الائمة(ع). الفصل الثانى عشر، الامر بالمعروف و النهى عن المنكر؛ مباحثى كه ذيل این عنوان آمده‌اند؛ عبارتند از: 1- تعريف الامر بالمعروف و النهى عن المنكر؛ 2- لمیة وجوبهما؛ 3- هل هو واجب بالسمع او بالعقل أو بهما؛ 4- شرائطهما؛ 5- وجوبهما كفائى او عينى. الفصل الثالث عشر، المعاد مباحثى كه ذيل معاد مطرح شده است؛ عبارتند از: 1- حقيقة الانسان؛ 2- اعادة المعدوم؛ 3- صحة عدم العالم؛ 4- امكان خلق عالم آخر؛ 5- وجوب انقطاع التكليف؛ 6- اثبات المعاد البدنى؛ 7- استحقاق المطيع للثواب و المعاصى للعقاب؛ 8- فروع الثواب و العقاب كه عبارت از مباحثى؛ همچون دوام الثواب و العقاب، جواز توقف الثواب على الشرط، اشتراط استحقاق الثواب بالموافاة، الاحباط و التكفير، الشفاعة و... 9- التوبه؛ 10- الايمان و الكفر و الفسق و النفاق. علامه در این كتاب همۀ مباحث كلامى را به صورت اختصار بيان كرده است و شارح آنها را به صورت «قال أقول» شرح كرده است. شارح ابتدا كلام ماتن را بيان مى‌كند. بعد به تفصيل توضيح مى‌دهد. توضيحات شارح ناظر بر محتواى متن است و به توضيح الفاظ متن نمى‌پردازد. بر كتاب نهج المسترشدين گرچه شروح متعددى نوشته شده است؛ اما ارشاد الطالبين فاضل مقداد در بين آنها از متانت ویژه‌اى برخوردار بوده و مورد توجه علماء واقع شده است.

نویسنده در این رساله درصدد پاسخ به این سوال است که وجوه افتراق و اشتراک مبانی فلسفی دو متکلم بزرگ امامیه و اشاعره در قرن هشتم یعنی فاضل مقداد و سعدالدین تفتازانی تا چه حد است. توضیح اینکه آراء کلامی دانشمندان علم کلام بر یک سری اصول و مبانی فلسفی استوار است. از اینرو، هراندازه این اصول و مبانی به هم نزدیکتر باشد، آراء کلامی متکلمان نیز به هم نزدیکتراست. کما اینکه هرچه این آراء فاصله بیشتری از هم داشته باشند، نشان از تفاوت مبناییِ بیشترآنها دارد. این رساله با ارزیابی تحلیلی- انتقادیِ مبانی این دو متکلم به این نتیجه رسیده که در بعد معرفت شناسی، فاضل مقداد عقل را نسبت به وحی پایه و اساس؛ و شریعت را فرع بر آن می داند و بالطبع حسن و قبح امور از نظر او عقلی است نه شرعی؛ در حالی که تفتازانی عقل را فقط به مثابه ابزاری برای درک وحی تلقی می کند و همین امر باعث شده که حسن و قبح را شرعی بداند و در نتیجه علیرغم قرابت های فراوانی که از منظر هستی شناسی شامل امور عامه، جهانشناسی و انسان شناسی بین این دو متکلم وجود دارد و هر دو متکلم با یکسان انگاری ممکن وحادث و نفی جواهر مجرد و نفی نظریه ماده و صورت ارسطویی، بسیاری ازمبانی فلسفی فیلسوفان مسلمان را انکار کرده اند