مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش، مطالعه نظام مند و دقیق پروژه فکری محمد عابد الجابری، متفکر و نواندیش معاصر عرب، و تحلیل و ارزیابی اندیشه های وی،بویژه روش شناسی او در سامان دادن به پروژه نقد عقل عربی، است. برای دست یافتن به این هدف، پس از بررسی ادبیات تجربی موجود در خصوص بررسی اندیشه های متفکران جهان اسلام،کوشیده ایم با استفاده از مفاهیمی همچون فراتحلیل، فرااندیشه و بالاخره مفهوم کلیدی «فراگفتمان» به تدوین یک مبانی نظری روشن و راهنما برای بررسی متون و اندیشه های خلق شده توسط عابدالجابری بپردازیم. بنا به این چارچوب نظری و اصول راهنمایی که برای اندیشه شناسی در اختیار ما قرار داده است، نخست به بررسی کیستی عابدالجابری در تاریخ زندگی اش و آنچه خود در متون اش و از طریق زبان درباره خود خلق کرده است، پرداخته ایم.در مرحله بعد کوشیده ایم با استخراج روشمند محتوای اندیشه های عابدالجابری در خصوص مسائلی از قبیل نحوه هویت سازی او از اسلام و تاریخ اسلام، نحوه هویت سازی او از پروبلماتیک بنیادین جهان معاصر اسلامی، نحوه مفهوم سازی او از «عقل» و «میراث» و همچنین استخراج روشمند فرم زبانی- منطقی اندیشه های او، بویژه نحوه استدلال ورزی و روش شناسی او در سامان دادن به روایت سازی های فکری اش، به فراتحلیل اندیشه ها و نظام فکری او در پروژه نقد عقل عربی بپردازیم. در مقام نتیجه گیری، این پژوهش به ما نشان داد که عابد الجابری در پروزه فکری «تقد عقل عربی» اصولا از دو روش شناسی بهره می گیرد: او در برخورد با میراث موجود فرهنگی در جهان اسلام از یک سو می کوشد همچون یک متفکر ساختارگرا به ورای داده های موجود در حوزه های متفاوت از قبیل سیاست، اخلاق، فلسفه، و...برود و نشان دهد که در پشت این تنوعات مشهود چه ساختارهای ثابتی(ساختارهای منطقی- زبانی) نهفته که این تنوعات را ممکن ساخته است و از سوی دیگر می کوشد همچون یک متفکر «عصری ساز» نشان دهد که اگر بخواهیم از درون میراث فرهنگی موجود و قرائت آن به فهم دقیق تر و روشن تری از «وضعیت ممکن شده امروزی خود» بپردازیم چگونه باید به تدوین سناریوهای فکری خود بپردازیم که «امکان» های فکری نوین بر ما گشوده گردند. به اعتقاد عابدالجابری،آن امر ناشناخته که قاعدتاً باید مشکلات شناخته شده جهان اسلام را توضیح دهد عبارتست از قواعد و الگوهای مربوط به ساختار فکر و زبان. قواعد و الگوهای مزبور به دلیل استفاده جمعی بدیهی انگاشته می شود، با این حال، همین قواعد و الگوها هستند که چارچوب های اندیشه و تفکر را معین می سازند و به موانع موجود در مقابل ارتباط عصری با جهان تداوم می بخشند.

عقل و تعقل از نگاه آیات و روایات اهمیت بسیاری دارد و بدون تردید در کنار منابع نقلی، نقش بی‏بدیلی در کشف حقایق و معارف دینی ایفا می‌کند. لیکن در اینکه حقیقت عقل چیست و سلوک عقلی در کشف معارف دینی چگونه است، دیدگاه‏های گوناگونی وجود دارد. بر اساس نظریه میرزا مهدی اصفهانی، عقلِ مورد اهتمام آیات و روایات، با عقلِ مورد استفاده در علوم بشری و فلسفی متفاوت است و آنچه در تحصیل معارف الهی راهگشاست، عقل الهی است. اما عقل بشری که از قوای نفس انسانی به‌شمار می‏آید و محصول آن علوم حصولی است، جز اینکه سبب حجاب و حرمان از معارف دینی شود، اثر دیگری ندارد. مقصود از عقل الهی در این نظریه، نوری است که خارج از حقیقت انسان است و از خصوصیاتش این است که ظاهر بالذات بوده، با نفس که ظاهر بالذات نیست، متحد نیست. در این نوشتار نخست به تبیین و تحلیل نظریه فوق پرداخته‏ایم و سپس با ارزیابی ادله و اصل این دیدگاه نشان داده‏ایم ادله یادشده مثبت مدعا نبوده، اصل دیدگاه با اشکال‏های عدیده و غیرقابل‏ دفاع روبه‏ روست

صدرالمتألهين در جاي‌جاي آثار خود در کنار استفاده از عقل نظري و روش بحثي، از راه وجدان سخن به ميان مي‌آورد. از منظر او وجدان، شهودي است بر پايه علم حضوري؛ بنابراين مي‌تواند راه‌گشاي بسياري از مسائل دشوار مبدأ و معاد باشد. در مقابل ميرزامهدي اصفهاني مباني اعتقادي خود را تنها بر اساس ادراک وجداني استوار ساخته است. در اين ادراک، حقايق خارجي بدون هيچ‌گونه اتصال وجودي، همان‎گونه که هستند کشف مي‌گردند. هدف از اين نوشتار بررسي رابطه متقابل عقل و وجدان از منظر اين دو متفکر است. روشن خواهد شد که اگرچه صدرالمتألهين کارکردهاي متقابل مهمي را براي عقل و وجدان قائل است؛ اما اين دو مسير معرفتي را در کنار هم مي‌داند؛ در مقابل، ميرزاي اصفهاني اساساً اين دو مسير را جدا نمي‌داند، بلکه از نظر او معقولات بخشي از متعلقات وجدان هستند و به تعبير دقيق‌تر، بخشي از وجدانيات ما در مشهد عقل حاصل مي‌گردد.

"مقایسۀ رابطۀ عقل و دین از منظر ابو حامد غزالی و مرتضی مطهری* *علاء الدین ملک‌اف طلبه سطح چهار مجتمع عالی امام خمینی رحمه الله و دانشجوی دکتری تربیت مدرس تهران چکیده بدون شک پرداختن به رابطۀ عقل و دین و روش شناخت دین و دستیابی به معارف الهی، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان بوده است. قلمرو هریک از این دو تا کجاست؟میزان و حدود عقل در این زمینه تا چه حد است؟آیا عقل و دین با هم سازگارند؟در فرض عدم سازگاری با چه عیار و ملاکی، شناخت دین حاصل می‌شود؟و اصولا در شناخت دین و معارف الهی،عقل فقط به عنوان روش مطرح است و یا به عنوان منبع دینی هم می‌تواند نقش‌آفرینی نماید؟ در این مقاله موضوع فوق را با روش مقایسه‌ای بین آرای ابو حامد غزالی و مرتضی مطهری مورد تأمل قرار داده‌ایم. اما اینکه نص متواتر برخلاف عقل باشد،غزالی این گونه موارد را محال می‌داند،به این دلیل که قائل است دلیل عقلی نسخ و بطلان را نمی‌پذیرد(غزالی،المستصفی من علم الاصول:252) ایشان تعارض در دو فعل را به معنای تناقض می‌داند. استاد مطهری معتقد است پیوندی که میان عقل و دین اسلام هست، در هیچ دینی وجود ندارد. استاد مطهری معتقد است اگر ظاهر قرآن و سنت مطلبی را می‌گوید و عقل به طور قاطع برضد آن باشد،اینجا خود حکم عقل دلیل براین است که آن ظاهر مقصود نیست. استاد مطهری معتقد است طرح این گونه مسائل نشانگر این مطلب است که انسان باید عقل خود را به کار گیرد و در مورد مسائل مذکور تعمق کند(مطهری،مجموعه آثار:880/6)."

بي‌ترديد عقل حد مشخصي دارد و (مستقل از ديگر قوا) از درک پاره‌اي امور عاجز است؛ اما محدودة عقل تا کجاست و چه کسي مي‌تواند حدود آن را مشخص کند؟ آيا عقل در قلمرو خود نيز خطا مي‌کند؟ در اين مقاله، به دنبال اثبات اين ادعا بوده‌ايم که حجيت و عصمت عقل در محدوده‌اي که خود تشخيص مي‌دهد، ذاتي است و قابل کم و زياد شدن از بيرون نيست؛ يعني اولاً تعيين حدود عقل را نمي‌توان به غير عقل سپرد؛ و هر تلاشي براي تحديد عقل از بيرون عقل، تنها مي‌تواند تنبيهي براي عقل باشد تا خود را از جهل بسيط يا مرکب به در‌آورد و به محدوديت‌هاي خود، «علم» يا «علم به علم» پيدا کند؛ ثانياً عقل در قلمرو خود خطا نمي‌کند و خطاهاي به ظاهر عقلي، به ديگر ابعاد انسان عاقل بازمي‌گردند؛ ثالثاً تشکيک در توان عقل و انکار عصمتِ عقل در محدوده‌اي که براي آن آفريده شده است، سرانجامي جز گرفتار شدن در نوعي شکاکيت فراگير و خلاف فطرت ندارد.

چکيده استاد محمدرضا حکيمي را بايد يکي از ارکان مکتب تفکيک در دوران معاصر به‌شمار آورد؛ شخصيتي که اين مکتب را با آثار جذاب و خواندني خويش بيش از همه و هميشه بر سر زبان‌ها انداخت و برايش اعتبار و آبرويي درخور کسب کرد. طرح ديدگاه «عقل خودبنياد ديني» از سوي تفکيکيان و از جمله استاد حکيمي، تلاشي براي خالص‌فهمي گزاره‌هاي ديني و پيراستن آن از شوائب انديشه‌هاي التقاطي و وارداتي است. در اين ديدگاه، ابتدا عقل در تقسيمي کلي به دو قسم پيشاديني و پساديني تقسيم مي‌شود و سپس با استناد به اينکه عقل پساديني يا همان عقل خودبنياد ديني به دليل اتصال به کانون لايزال وحي الهي از تمامي انحاي احتياج مبراست، بر استقلال و خودبسندگي اين عقل از ديگر حوزه‌هاي معرفتي تأکيد مي‌شود. در پژوهش پيش رو با تمرکز بر آثار استاد حکيمي و با روش توصيفي و تحليلي به نقد و ارزيابي اين ديدگاه پرداختيم. نتيجه آن شد که اعتبار اين ديدگاه به دليل ضعف‌ها و کاستي‌هاي درخور توجهش از کفايت لازم برخوردار نيست؛ ضعف‌هايي نظير ابهام در ماهيت و عناصر هويت‌ساز عقل خودبنياد ديني و تعارضات موجود ميان تبيين استاد حکيمي و مباني مکتب تفکيک که نمي‌توان به‌سادگي از آنها عبور کرد.

یکی از مباحث مهم در دین شناسی جایگاه عقل در درک معارف دینی است، در پژوهش پیش رو تلاش می‌شود جایگاه عقل از دیدگاه ابن تیمیه و علامه طباطبایی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد، تا نقاط قوت وضعف دو دیدگاه روشن شود. ابن تیمیه معتقد است گاهی عقل بر قوه‏ای گفته می‌شود که انسان با آن تعقل می‌کند، چنانکه بر علوم و اعمالی که با آن قوه حاصل شده نیز عقل گفته می شود. که این معنی نتیجه عقل به معنای اول است، ازدیدگاه ابن تیمیه انسان در کسب معارف دینی با بودن کتاب و سنت و فطرت نیازی به عقل ندارد، و در صورت تعارض شرع و عقل، شرع مقدم است و سانی که به عقل در معارف توجه می کنند را در خطا می‏داند. علامه نیز معتقد است مراد از عقل در انسان عبارتست از نفس مدرک انسان و آن مبدئى است که تصدیقهاى کلى و احکام عمومى بدان منتهى می شود، علامه دیدگاه افراطی که در آن عقل در دین شناسی کاملا خود بسنده است و دیدگاه تفریطی که به بى‏اعتباری عقل نظر دارد، نمی پذیرد، و معتقد است جایگاه عقل بین آن دو است و عقل به هیچ‏وجه به خطا نمی رود و یکی از منابع مهم در معرفت دینی است. و هرگز بین عقل و شرع تعارض واقع نمی‏شود، دراین میان عقل در اندیشه علامه نسبت به ابن‏تیمیه دارای جایگاه ویژه‏ای در کسب معارف دینی دارد.

اسلام برای عقل ارزش فراوانی قائل است و حجّیت آن را می پذیرد و به ایمانی که متکی به عقل نباشد چندان بهایی نمی دهد و برای ایمان و اعمالِ نیکِ کم عقلان و سفیهان ارزش چندانی قائل نیست. اسلام شرط مکلّف شدن به هر نوع تکلیفی و پذیرش هر مسئولیتی، چه دینی و چه اجتماعی، بهره‌مندی فرد از نیروی تعقّل می داند. در روایات اسلامی از عقل به عنوان پیامبر درونی تعبیر می شود و فقهای شیعه عقل را یکی از ادّله چهارگانه استنباط احکام شرعی به حساب می آورند؛ و علم و تجربه به برکت عقل کارآیی لازم را پیدا می کنند و نقش عمده‌ی عقل در تعدیل غرائز و عواطف و احساسات انسان قابل انکار نیست. روایات منقول در مقاله نیز عهده‌دار بیان این حقایقند.

یکى از فضائل برجسته آدمى عقلانیّت است. بدون شک، هر که عقلش کامل‏تر است، بر دیگران برترى دارد. قطعا صحابه پیامبر اعظم| به لحاظ عقلانیّت یکسان نیستند. با سیرى در معارف اسلامى و آثارى از اندیشمندان معلوم مى‏شود که عقل به یک لحاظ به عقل نظرى و عقل عملى، و به لحاظى دیگر به عقل جزئى و عقل کلّى، و به لحاظى دیگر به عقل فطرى و عقل اکتسابى، و به لحاظى دیگر به عقل قدسى و عقل زمینى قابل انقسام است. مدعاى این نوشتار این است که امام على× پس از پیامبر اعظم| به لحاظ عقل نظرى و عقل عملى و به لحاظ عقل فطرى و کلى و قدسى بر همه صحابه، و طبعا بر همه امت برترى دارد. کوشش شده است که با بررسى شواهد و قرائن و ادله، مسأله این مقال اثبات گردد.

متکلمان مسلمان درباره حد و مرز عقل بشری در شناخت حقایق فرا طبیعی دین دیدگاه‌های گوناگون دارند. برخی مانند معتزله به شدت عقل محورند و برخی مانند سلفیه عقل گریز ولی سنت محورند و گروهی دیگر مانند اشاعره که طیف گسترده‌ای از متکلمان را در خود جای داده‌اند دو گروه‌اند که برخی حدود دخالت عقل در فهم حقایق دین را مضیّق و برخی دیگر موسّع می‌دانند. متکلمان امامیه عقل و نقل را در شناخت این حقایق معتبر می‌دانند. در این مقاله براساس مستندات متکلمان این سخن برهانی شده است.