مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تحول علمی شیخ مفید همواره مورد گفتگو و بحث‏های گسترده‏ای بوده است که موافقان و مخالفانی را به دنبال داشته است. از جمله مسائلی که موجب تشدید انتقادات علیه ایشان بویژه از سوی اخباریان بوده است، شدّت گرایش وی به «عقل» است. ما مدعی هستیم که برای رعایت انصاف در نقد، لازم است اولا بر پایه‏ی عبارت های منسوب به ایشان طریق یا اصیل بودن عقل نزد شیخ، روشن گردد و ثانیا دیدگاه‏های کلان ایشان در حوزه‏ی تعاملات عقل و نقل دیده شود سپس عملکرد ایشان در مقابل مبانی مورد نظر ایشان ارزیابی گردد. در این نوشته با طرح اجمالی دو نکته‏ی نخست سعی شده بستر و زمینه‏ی مناسب برای نقد منصفانه‏ی آثار ایشان عملکرد ایشان در نگاشته های انتقادی دیگر فراهم گردد.

اندیشمندان عصر حاضر، با روش ساختارشکنانه، به دنبال حل تناقضات مسائل و مبانی دینی بوده و بسیار مورد توجه هستند. جریان اعتزال نو در عصر اخیر، از روش ساختارشکنی و فروکاهی اسلام، به نفع مدرنیسم استفاده کرده و در جذب مسلمانان بسیار موفق بوده است. محمد ارکون، روشن­فکر مسلمان الجزایری، از نومعتزلی­هایی است که با نظریه نقد عقل اسلامی، به دنبال علل انحطاط مسلمانان بوده و عقل اسلامی را علت عقب­ماندگی مسلمانان می­داند. این نوشتار به دنبال بیان دیدگاه محمد ارکون یا نقد آن نیست، بلکه به دنبال عوامل و عللی است که باعث شده محمد ارکون رمز موفقیت غرب را عبور از عقل دینی بداند. در این مقاله، عواملی مانند گرایش­های مادی و رفاهی، الگوگیری از فلسفه غرب، مقایسه اسلام با مسیحیت، نسبیت در معرفت­شناسی و آزادی افراطی عقل بشر بررسی می­شود.

هدف ما در این مقاله آن است که با نگاه تطبیقی به جایگاه عقل، حدود و ثغور آن در شناخت تجربی و ارزش آن از منظر کانت و شهید مطهری را مورد بررسی قرار داده و به را‌ه‌کارهای آنان جهت حل مشکل معرفت تجربی و مقایسه و بررسی تطبیقی میان آنها بپردازیم. کانت برای عقل معانی‌ای ذکر کرده و عقل به معنای فاهمه را دارای اعتبار معرفتی می‌داند. وی قضاوت عقل را درحوزة متافیزیک، غیرمعتبر و در حوزة فیزیک با توجه به زمانمند و مکانمند بودن، معتبر می‌داند. کانت برای حل مشکل شناخت تجربی، احکام تألیفی پیشین مطرح کرده و برای کلیت و عینیت آن از مقولات محض فاهمه استفاده می‌کند و همچنین شناخت صحیح مفهوم عقل و عملکرد آن را در تشخیص شناخت تجربی درست دخیل می‌داند. اما شهید مطهری نقش عقل را در معرفت تجربی از راه مبدئیت احکام بدیهی عقلی برای شناخت تجربي دانسته و با استفاده از معقولات ثانیه در معرفت تجربی به حل مشکل شناخت تجربی می‌پردازد. ایشان نقش عقل در معرفت تجربی را در دو حوزة تصورات و تصدیقات ترسیم می‌کند. در باب تصورات، ادراکات تجربی و حسی مقدم و زمینه ساز برای تصورات عقلی بوده و در حوزة تصدیقات، اصالت با عقل بوده و تصدیقات عقلی مقدم بر تصدیقات تجربی است و بدون عقل هیچگونه حکم و تصدیقی حتی تصدیق تجربی حاصل نخواهد شد.

شناخت عقل و خرد از جمله مباحث بسیار اساسی در فلسفه، معرفت­شناسی و روش­شناسی است. هستی‎شناسی عقل که در فلسفه بررسی می­شود، منزلت معرفت‎شناختی عقل را تعیین می‎کند و معرفت‌شناسی نیز بنیادهای روش­شناختی علوم و معارف را پی ­می­ریزد؛ از این رو هستی­شناسی و معرفت­شناسی عقل اهمیت درخور توجهی دارد. این مسئله در نگره تفکیکی نیز جایگاه برجسته­ای یافته، در صدر مسائل آن قرار دارد. با توجه به نقشی که این رویکرد می‎تواند در حوزه معارف دینی ایفا و جهت‎گیری‎های خاصی را دنبال کند، لازم می­نماید عقل‏شناسی آن در بوته سنجش قرار گیرد. مقاله حاضر در پی آن است این مسئله را رصد و نتایجش را روشن کند. روش تحقیق در این بحث اسنادی و تحلیلی است و ماحصل آن این است که نگره عقل‏شناختی تفکیکی تهی از هر گونه پشتوانه عقلی و نقلی است و درنهایت به ندانم­گویی و بن­بست معرفت می­انجامد.

بشر برای شناخت حقایق به ابزارهای شناختی احتیاج دارد یکی از این ابزارها عقل است. از عقل به عنوان حجت باطنی یاد کرده‌اند که خداوند در درون ما نهاده است. حجتی که ما را در رسیدن به حقایق کمک می‌کند. در تعریف آن باید گفت ابزاری برای تمایز حق از باطل است که در قرآن و روایات بسیاری به ارزش و جایگاه والای آن اشاره شده و تاکید بسیاری بر استفاده از آن دیده می‌شود. اما در عین تاکید به جایگاه و اهمیت عقل به محدودیت و قلمرو عقل در شناخت حقایق هم نیز اشاره شده است.چرا که عقل یکی از ابزارهای شناخت است، نه تنها ابزار شناخت، و ابزارهای دیگری هم در رسیدن به شناخت حقایق وجود دارند و اینها با کمک هم می‌توانند به شناخت حقایق برسند. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف بزرگ و تاثیر گذار اجتماعی از ابزاری مانند عقل به خوبی یاد کرده است و آن را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کرده که هر کدام از این دو قسم دارای مراتبی هستند، عقل نظری دارای چهار مرتبه که عبارتند از: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد. و عقل عملی عبارتند از: تهذیب ظاهر، تهذیب باطن، تجلی نفس و فنا نفس. ملاصدرا در برخی از آثارش به تعاریف این اقسام و مراتب پرداخته است. با بررسی سه اثر مهم ملاصدرا یعنی مفاتیح الغیب به عنوان یکی از مهمترین کتابهای ایشان، رساله سه اصل تنها اثر فارسی آن و عرشیه به عنوان آخرین اثر ملاصدرا که در طول زمان های مختلفی نگاشته است می‌توان به عقاید این فیلسوف بزرگ در مورد عقل در این سه اثر مهم پرداخت. در مفاتیح الغیب تعریف و تمجیدهای بسیاری در مورد عقل به چشم می‌خورد و روایات بسیاری در مورد جایگاه و ارزش والای عقل آورده شده است. و به تعریف اقسام عقل و مراتب عقل عملی و نظری و علاوه بر این ها به توانمندی های عقل در اثبات واجب تعالی، اثبات معاد پرداخته است. و علاوه براین با وجود پرداختن به توانمندی های عقل از محدودیت عقل در شناخت خداوند و صفات آن، شناخت معاد و عالم روحانی، شناخت روز رستاخیز بهشت و دوزخ و... غافل نبوده است. در تنها اثر فارسی خود یعنی رساله سه اصل آنگونه که باید به توانمندی های عقل نپرداخته چرا که در این کتاب موانع رسیدن به حق تعالی را گفته است اما از محدودیت های عقل در شناخت هایی که در مفاتیح به آن ها پرداخته بود غافل نبوده است. و ملاصدرا در آخرین اثرش نمی‌خواهد حرفی بر خلاف گفته‌های پیامبران و ائمه بزند و معذرت خواسته ازحق تعالی اگر چیزی را برخلاف آیات و روایات آورده است. و هر آنچه را که گفته مطابق با روایات و آیات الهی بوده است. در این اثر به عقل و توانمندی‌ها و تقسیم آن پرداخته نشده، به عرفان و شهود بیشتر نظر داشته است اما از قلمرو و محدودیت عقل در شناخت علوم اخروی غافل نبوده است.

مسایل معرفت شناسی از بنیادیترین و مهمترین بحثها در جستارهای علمی و فکری در جهان معاصر به شمار می رود. در این میان, مسأله ی ارزش شناختی عقل و شهود در صدر موضوعات معرفت شناسی قرار می گیرد. اگر چه این مسأله از سوی دو استاد: محمد عابد جابری و عبد الله جوادی مورد توجه فراوان قرار گرفت, ولی دیدگاه این دو شخصیت درباره این مسأله متفاوت است. جابری که متفکری مراکشی است بر اساس مجموعه‌ای از مبانی معرفت شناسی که عبارت‌اند از دیدگاه پست مدرنیستی نسبت به عقل, عقلانیت نقاد و شالوده‌شکن, انسجام گرایی معرفتی, ساختار ناخودآگاه عقل, تاریخمندی, گسیختگی معرفتی, معتقد است که شناخت عقلی نسبت به واقع، آکنده از خطاست, و مفاهیم صدق و کذب بر اساس معنای مرسوم خود (مطابقت با واقع) نمی توانند دیدگاه منسجمی را درباره ارتباط ذهن با واقع ارائه دهند. حقیقت نزد او نه مبتنی بر مبادی و نه کلی و مطلق بوده, بلکه محلی و موضعی است که از شرایط تاریخی و جامعه شناختی وامثال آن تاثیر می پذیرد. جابری درباره عرفان و شهود نگرشی منفی دارد؛ شهود نزد او در شمار نازلترین وسسترین انواع معارف است و حقیقت آنگونه که شهود مدعی رسیدن به آن است چیزی جز بافته ی خیال نیست وهیچ معیار یا مبنایی ندارد. بنابراین دیدگاه جابری راجع به ارزش شناختی عقل با پارادوکسی درونی رو به رو بوده و خود-ویرانگر است و همچنین به سفسطه، شکاکیت و نسبیت منتهی می شود. علاوه بر این، خارج نمودن شهود و عرفان از حوزه معرفت بشری از جانب او هیچ مبنای عقلی یا علمی محکمی ندارد و با نظرات بسیاری از متفکران و علما در تعارض است. در مقابل آن، آیت الله جوادی آملی که یکی از پیشگامان جریان حکمت متعالیه می باشد معتقد است عقل بر مبانی متعددی استوار بوده و از ویژگیهایی برخوردار است که از جمله آن ثبات و ضرورت می باشد. ارزش شناخت عقلی در مطابقت ذهن با نفس الامر است و صدق و کذب، هر دو بر اساس مطابقت با واقع یا عدم آن سنجیده می شوند, و به وسیله ی ارجاع مرکب به بسیط و نیز نظری به بدیهی محرز می گردند. از نگاه آیت الله جوادی، شهود یکی از راههای اصلی برای دستیابی به شناخت حقیقی است. اگر چه شناخت کشفی به علت مشخصات و ویژگییهای وجودی خود و همچنین عدم نیاز به دلیل برای اثبات آن از جایگاهی والا برخوردار است و لی استاد جوادی مجموعه ای از ادله عقلی و نقلی برای امکان وشرافت آن اقامه می کند. از نظر استاد جوادی معارف کشفی از لحاظ احتمال دراُفتادن در خطا و اشتباه مانند معارف حصولی است، از این رو برای رسیدن به معرفت درست شهودی باید واجد مقدماتی باشد, و همچنین این نوع معرفت بر اساس معیارهایی همچون وحی، شهود معصوم، عقل و براهین آن که روشنگر صدق وکذب است ارزیابی می شود.

یکی از ادلۀ اربعه در فقه که حجیت آن در فقه شیعه امری است مسلّم، عقل است. دربارهٔ حدود حجیت عقل و مرزبندی عقل حجت از لاحجت، مباحث گسترده‌ای از سوی اصولیان صورت گرفته، اما هنوز نظریه‌ای جامع و کامل که تمامی لایه‌های بحث را موشکافی کرده باشد و تصویری جامع به دست دهد وجود ندارد. نگارنده در این مقاله دو مورد از نظریات معروف را که یکی «انحصار حجیت عقل در مدرکات قریب به حس» و دیگری «انحصار حجیت عقل در آرای محموده» است در بوتهٔ نقد گذاشته است.