مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه «عقلانیت‌ وحیانی» و نقش آن در توسعه و تعالی علوم بشری، از ابتکارات آیت‌الله جوادی آملی شناخته می‌شود. این مدل اسلامی، به‌مثابه روشی جامع در تولید و تکامل معرفت علمی، در مقابل الگوی عقلانیت مدرن غربی بر آن است تا با تلفیق و استفاده متوازن از عقل و نقل، زمینه رشد و تکامل انسان را از طریق تعالی علوم فراهم آورده و به این وسیله، بهروزی و سعادت دنیوی و اخروی او را تأمین نماید. در این پژوهش تلاش شده است تا با رهیافت مسئله‌محور و روش توصیفی-تحلیلی، پس از تشریح و بازشناسی مفاهیم، مهم‌ترین مبانی وجودشناختی این نظریه با تأکید بر آموزه‌های صدرایی از قبیل:جهان‌بینی توحیدی(قائل شدن به مبدأ و غایت قدسی برای طبیعت و علم)؛ انطباق وتناظر عوالم و مراتب هستی؛ زنده‌انگاری طبیعت(سریان علم وحیات در همه موجودات)؛ و فقر وجودی عالم، و همچنین رابطه این مبانی با توسعه و تعالی علوم، استنباط و ارائه گردد.

از نظر ملاصدرا حرکت جوهری نفس انسان با حدوث جسمانی در بدن، آغاز می‌شود و قوایش در این حرکت به فعلیت می‌رسد. ازجمله این قوا، قوه عقل است که ذومراتب است. حرکت نفس از مرحله عقل هیولانی آغاز و تا مرحله عقل فعال ادامه می‌‌یابد. در طی این مراحل دارای انواع ادراکات است. ازجمله این ادراکات، می‌توان ادراکات حسی، خیالی و عقلانی را نام برد. در عقل هیولانی تا عقل بالملکه دارای ادراکات حسی و خیالی است و در عقل بالفعل و عقل فعال ادراکات عقلانی دارد. بسته به نوع ادراکاتش و اینکه در چه مرحله‌ای از عقلانیت قرار دارد، انواع فاعلیت در افعالش تبیین می‌شود. امام خمینی از شارحان حکمت متعالیه نیز در این مسئله صاحب‌نظر است. مقایسه دو نظریه و کشف نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها، از اهداف این نوشتار است. ضرورت طی مراحل و تعداد آن‌ها و ملکه شدن صور عقلانی برای نفس در اثر تکرار از نقاط مشترک، دو نظریه و طرح مسئله ایمان قبل از ورود نفس به عقل نظری و عملی و ارجاع مراتب عقل نظری و عملی به یکدیگر و منتهی شدن مراحل هردو عقل به عقل مستفاد، نظریه مختص به امام خمینی است.

در هندسه و منظومه فکری امام خمینی عقل و عقلانیت جایگاه ویژه دارد؛ آثار ایشان دربارة علوم اسلامی گویای اهتمام ایشان به تفقه عقلی و استفاده از عقل و روش عقلی است؛ اما به‌رغم عقل‌گرایی افراطی و خودکفایی و خودبسندگی عقل در شناخت انسان، حقایق جهان هستی و کمال و سعادت و راه به دست آوردن آن، ایشان به محدودیت‌ها و ناتوانایی‌های عقل باور داشت و پیوسته سخن ایشان این بود که عقل باید در خدمت وحی قرار گیرد و از سوی دین و شریعت پشتیبانی و هدایت شود. در پژوهش حاضر با روش اجتهادی و تحلیل اسنادی، محدودیت‌ها و ناتوانایی‌های عقل از نگاه امام خمینی بررسی شد. دستاورد این پژوهش عبارت است از: عقل در درک بسیاری از حقایق، اسرار و رموز جهان هستی ناتوان است ازجمله، چگونگی وحی و نبوت، معاد جسمانی، فلسفه احکام و...؛ ازآنجاکه عقل از عوامل و موقعیت‌های درونی و بیرونی تأثیرپذیر است، نسبت به آنچه درک می‌کند و می‌شناسد و در مورد آن داوری دارد، مصون از خطا، اشتباه و تخطی از واقع نیست؛ اگر انسان بخواهد عقل خود را در مورد حقایق غیبی تعبدی دخالت دهد سرانجام کار او به انکار مسلمات و ضروریات دینی می‌انجامد.

عقل، هم در ساختن خشت خشت «بنای معرفت» و هم در کسب «معرفت دینی» نقش بی­بدیل در تاریخ تفکر شیعی داشته و دارد؛ زیرا بدون عقل و دخالت عقل در ساختن سازه­های معرفتی، ما کمتر قضیه­­ یقینی و معرفت­زا خواهیم داشت. عقل است که به واسطه او سنگ­بنای معرفت ریخته می­شود و سازه­های معرفتی شکل می­گیرد. در فهم معرفت­های دینی هم عقل در کنار کتاب و سنت، اجماع و شهود نقش بنیادین را ایفا می­کند.به همین دلیل، جریان­های علمی در عالم شیعی، بیشتر عقل­گراست. اندیشه­های فلسفی، کلامی، تفسیری، فقهی و اصولی که در بستر فکری و فرهنگی شیعی شکل گرفته اند، به استثنای اخباری­گری و مکتب تفکیک، در واقع عقل­گرایی اعتدالی، بدنه اصلی این اندیشه­هاست. بنابراین، بیشتر باورهای اعتقادی، ارزش­های اخلاقی و احکام عملی، در قرایت شیعی، بیشتر معقول و عقلانی­اند. هرچند در بدو تاریخ اسلام، به علت حضور معصومان(ع) به مقوله عقل اهتمام نمی­شد و تأملات عقلی را جدی نمی­گرفتند؛ چون معصومان(ع) تجسم«حقیقت» بودند؛ اما با غیبت معصومان(ع) نیازمندی به عقل و تأملات عقلی، در کنار «نص» شدت پیدا کرد و اکنون می­توان گفت عقل­گرایی اعتدالی، مشخصه بارز تشیع در تاریخ اسلام است.

قرن هشتم هجری شاهد ظهور فیلسوفان عارف و عارفان فیلسوفی است که توانمندی فلسفی آن­ها موجب استحکام خاصی برای عرفان اسلامی شده است؛ از جمله این شخصیت­ها عبدالرزاق کاشانی است. از ویژگی­های منحصر به فرد این حکیم عارف، جامعیّت در علوم رسمی، شرعی، فلسفه و عرفان -در دو بعد نظری و عملی- است. وی تعلیم کشفی محیی‌الدین ابن‌عربی را با تربیت ذوقی شیخ سهروردی تلفیق کرد و آن را با حکمت آمیخت. عبدالرزاق کاشانی در معرفت­شناسی خود از سه منبع شناختی عقل، قلب و وحی بهره گرفته است. وی همانند ابن عربی، علی­رغم این­که قلب و دستاوردهای آن را اصل قرار می­دهد، برای عقل نیز نقش مهمی قائل است و در کنار عقل و شهود، وحی را هم مبنایی معرفت­شناختی می­داند. با تتبع در آثار کاشانی می­توان دریافت که وی عقل را به منزله چشم برای قلب می­داند و معتقد است که بصیرت و تفکر قلبی مرحله­ای از قلب را تشکیل می‌دهد که در لایه­های طولی قلب ذکر می­شود. به باور کاشانی، انسان در این مرحله صاحب تشخیص می­شود؛ فطرت با فهم شکوفا شده، چشم و گوش قلب باز می­گردد و فهم جدیدی هم در زمینه عمل و حکمت عملی و هم در زمینه حقیقت و حکمت نظری برایش حاصل می­شود. به عبارتی می­توان گفت در نزد عبدالرزاق کاشانی، عقل و قلب یک وجود با مراتب مختلف هستند، نه دو موجود به هم مرتبط. بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب دو منبع معرفتی عقل و قلب در نظام اندیشه عبدالرزاق کاشانی، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. این پژوهش در راستای تحقق این هدف، بر آن است به بررسی نقش و جایگاه عقل و قلب در معرفت­شناسی کاشانی پرداخته و همین نقش را به نحو اجمالی در مقایسه با اندیشه ابن­عربی مورد واکاوی قرار دهد.

استنباط آموزه‌‌های کلامی که یکی از مهم‌‌ترین وظایف علم کلام است، بر اساس روش‌‌های عقلی و نقلی صورت می‌‌گیرد. در مقاله حاضر که به شیوه کتابخانه‌‌ای و توصیفی گردآوری شده، روش‌‌های استدلال عقلی در مدرسه کلامی شیراز بررسی شده است. مدرسه‌‌ای که به مدّت سه قرن یعنی قرون هشتم، نهم و دهم کانون اصلی جمعی از متفکران و بزرگانی چون میرسید شریف جرجانی، صدرالدین دشتکی، جلال‌‌الدین دوانی، غیاث‌‌الدین منصور دشتکی، محقق خفری و... بوده است. با توصیف و تحلیل استدلال‌‌های عقلی به‌‌کار رفته در دفاع از عقاید وکتب کلامی موجود در این مدرسه می‌‌توان به متکلم- فیلسوف بودن اندیشمندان این مدرسه پی برد و به کشف روش‌‌های استدلال عقلی آنان در استنباط گزاره‌‌های کلامی پرداخت. این مدرسه کلامی به جهت سابقه تأسیس آن به دست برخی متکلمان سنی و سپس تغییر رویکرد به مذهب شیعی، از عقل عملی استفاده چندانی در مسائل اعتقادی نداشته است، ولی از عقل نظری با روش‌‌هایی همچون استحاله دور، تسلسل و ترجیح بلامرجح و براهینی چون برهان خلف، لم و ان، سبر و تقسیم، تضایف، واحد و مجموع، تطبیق و همچنین استلزام‌‌گیری عقلی بهره گرفته است.