مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در نهج ­البلاغه مردم به تعقل دعوت شده­اند و نقش‌ها و کارکردهایی برای عقل ترسیم شده است، اما این موارد به صراحت بیان نشده و در فحوای کلام امام علی(ع) قرار دارند. کارکردهای عقل در نهج‌البلاغه بر دو نوع است؛ یکی نظری که باعث ارتقای سطح معرفتی انسان می­شود و دیگری عملی که باعث رشد جامعه خواهد شد. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به استخراج کارکردهای عقل و نظام بخشیدن به آن‌ها در چهار محور می­پردازد: ارتباط انسان با خدا، یعنی کاربرد عقل برای شناخت خدا و دستوراتش و زمینه ­سازی برای ارتباط با او؛ ارتباط انسان با خود، یعنی کاربرد عقل برای شناخت اعمال خوب و بد و راهنمایی انسان برای شناخت وظایف خود در دنیا و دوری از انحراف‌ها؛ ارتباط انسان با دیگران، یعنی کاربرد عقل در انجام برخی امور اجتماعی که لازمۀ آن‌ها برخورداری از عقل است، به جهت فراهم نمودن شرایط رشد جامعه؛ ارتباط انسان با طبیعت و جهان، یعنی کاربرد عقل برای شناخت انسان از دنیا به منظور پی بردن به قدرت خدا گرچه عقل انسان در ارتباط با خدا و طبیعت با محدودیت‌هایی مواجه است.

بسیاری از معارف مورد نیاز انسان از طریق معرفت شهودی حاصل می‏شود، و انسان مدرن، آفریننده و محصول تکنولوژیهای پیشرفته درعصر حاضر فراموش کرده به جز شناخت امور عادی و ساختن ابزارهای شگفت‏انگیز قابلیت شناخت حقایق هستی ورای محسوسات و رسیدن به حیات طیبه و آرامش حقیقی را نیز دارد و کمتر به معرفت شهودی توجه نموده است. نگارنده بر آن شد تا معرفت شهودی را به عنوان عالی‏ترین نوع شناخت مورد پژوهش قرار دهد. در این راستا سعی شد این معرفت را به عنوان بهترین شیوه درک حقایق هستی مورد بررسی قرار دهد و نسبت عقل و عشق را جهت وصول به شهود واکاوی نماید. روش این پژوهش توصیفی – تحلیلی است. نتایج تتّبع در آیات مرتبط با موضوع در قران کریم و روایات منتسب به حضرات معصومین| نشانگر آن است که معرفت شهودی در ارتباط عقل مزکّی و عاطفه (عشق) حاصل می‏شود و امکان تحقق این معرفت از طریق تفکر، تهذیب نفس، عشق و زندگی مبتنی بر تعادل میسر می‏گردد.

این پژوهش معنا و کارکرد عقل را از دیدگاه فیض کاشانی و مجلسی مورد بررسی قرار می­دهد. پرداختن به ماهیت عقل و چیستی آن از منظر دو محدث صاحب نام قرن یازدهم که رویکرد­شان در مباحث معرفت دینی با رویکرد متکلمان متفاوت است، از اهمیت این پژوهش حکایت دارد. با وجود آنکه هم فیض کاشانی و هم علامه مجلسی محدث­اند با این حال ضمن برخورداری از نظرگاه مشترک هرکدام، در مواجهه با عقل، تفاوت دیدگاه­هایی هم دارند. فیض کاشانی به تأسی از غزالی چهار معنا برای عقل بیان می‌کند و سپس با جمع بین آن‌ها به عقل نظری و عملی معتقد می‌شود و برای هرکدام معنای خاصی را در نظر می‌گیرد که در کارکرد باهم تفاوت دارند. اما علامه‌ی مجلسی شش معنا برای عقل ذکر کرده است و برخلاف فیض، سعی می‌کند همه‌ی معانی شش‌گانه را تجمیع کند و حقیقت واحدی را برای عقل در­نظر گیرد؛ ولی با قائل شدن در معنای پنجم عقل به ‌عنوان تمثیل و نیز عدم پذیرش معنای ششم عقل که از سوی فلاسفه بیان گردیده، عملاً این اتحاد معنایی عقل را زیر سؤال می­برد. از سوی دیگر هر دو محدث می‌کوشند، متناسب با این معانی عقل، روایاتی را شاهد بر ادعای خود بیاورند که در این جستار علمی برخی از آنها ذکر شده و از رهگذر آن نظریه هرکدام روشن­تر خواهد شد. هدف نهائی این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی است، مقایسه‌ی این دو دیدگاه و برجسته ساختن وجوه اشتراک و اختلاف آن دو دیدگاه است.

هدف پژوهش حاضر بررسی شرایط و توانمندی های عقل عاطفی و کارکردهای تربیتی-روانشناختی آن است. این پژوهش از تحقیقات کیفی است و با روش توصیفی – تحلیلی، به این مساله پرداخته است که چگونه می توان کارکرد عقل را ارتقا داد؟ و پرورش هماهنگ دو بعد شناختی و عاطفی عقل چه آثار تربیتی- روانشناختی خواهد داشت؟. نتایج این تحقیق نشان داد که در آموزه های امام علی(ع)، عقل در برابر عاطفه نیست بلکه سرچشمه آن است، و تاکید بر این است که جهت بهینه سازی کارکرد عقل باید با کمک گرفتن از وحی، علم و تجربه، بعد شناختی و عاطفی به صورت هماهنگ، پرورش یابد. از جمله کارکردهای پرورش هماهنگ جنبه های شناختی و عاطفی عقل، رشد شناختی توام با گرایش محبتی به خدا، انسانها، خود، جهان هستی، زندگی و فضائل انسانی است که متربی را به عملکردهای شایسته و مطلوب سوق می‌دهد و زمینه را برای نیل به حیات قرب و رضوان الهی فراهم می آورد.

چکیده مسئلۀ تسبیح خدای تعالی از سوی عموم آفریدگان، از آموزه‌های بدیع قرآن کریم است. جمادات در بادی امر، فاقد شعور و ناتوان از تسبیح آفریدگار به‌نظر می‌رسند، خداوند برای تغییر این نگرش، بارها در کتاب هدایت خود (قرآن کریم)، انسان را متوجه شعورمندی سایر پدیده‌ها و ابراز بندگی آنها نسبت به پروردگار کرده است. تسبیح خداوند از جانب آفریدگان، فرع برخورداری آنها از فهم و شعورمندیشان است. بنابراین تسبیح‌گوی باری‌تعالی نه‌تنها بنی‌آدمند، بلکه هر جماد، نبات، حیوان و برخی انسان‌ها و موجودات مشابه آنان دارای تسبیحی آگاهانه و از سر انقیادند، و همۀ اجزای عالم هستی هم خود ناخواسته و نادانسته، عینِ ذکرِ شریفِ (سبّوحٌ قدّوسٌ) در نظام جبری و تکوینی هستند و هم خواسته و دانسته، گویای این ذکر مقدس در نظام اختیاری و تکلیفی خواهند بود. در پژوهش حاضر بر آنیم تا تبیینی به‌نسبت روشن از هر دو نوع تسبیح ارائه دهیم و مدعی هستیم تسبیحی که قرآن آن را به رخ آدمیان می‌کشد، تسبحی متفرع بر حیات‌مندی، شعورمندی و از سر اختیار و انتخاب است. این پژوهش با محور آیات و روایات اما با صبغۀ فلسفی، به تبیین مدعای مذکور می‌پردازد.

فلسفه ذهن، با گشودن راه‌های تازه‌ای پیشاروی فیلسوفان، زمینه مطالعات دامنه‌دار فلسفی را فراهم کرد؛ مسائلی که قبلاً از محیط بحث‌های دقیق فلسفی دورافتاده‌بود، باردیگر به میدان مباحثه‌های علمی بازگشت. دراین میان، مسأله آگاهی از اهمیّت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این مفهوم اساسی‌ترین مفهوم ذهنی است که دامنه وسیعی از مفاهیم ذهنی را شامل می‌شود. فیلسوفان ذهن با واکاوی مفهوم آگاهی به تحقیق در خصوص آن پرداختند. مسأله آگاهی از جنبه‌های متفاوتی، درفلسفه ذهن بررسی شده ‌است که شاید مهم‌ترین مبحثی که درمورد آن جریان دارد توجه به حیث متافیزیکی آگاهی است، این‌که آگاهی و اصولاً همه امور ذهنی، پدیده‌ای متافیزیکی و غیر مادی است خود محل بحث فیلسوفان ذهن است. از طرفی با پذیرش متافیزیکی وغیر مادی بودن آگاهی، چگونگی پدیدآمدن پدیده‌ای متافیزیکی از عناصر مادی مغز، خود معمایی است که هنوز راه‌حلّ قانع کننده‌ای برای آن ارائه نشده ‌است. برای حلّ این معما تلاش‌هایی صورت گرفته‌است که نتیجه این تلاش‌ها، تبیین‌های مشهوری است که برای بیان ماهیّت ذهن وآگاهی و رابطه ذهن با بدن مطرح شده‌ است. درمیان این تلاش‌ها، دو نظریّه فیزیکالیستی ودوگانه‌انگاری در دو سوی این کمان قرار دارد، نگاه فیزیکالیستی، هرگونه غیر مادی بودن ذهن وآگاهی را انکار می‌کند و درنهایت، طبق این دیدگاه، فعالیت‌های فیزیکی مغز منشأ همه این قابلیّت‌ها است. از سویی، دوگانه انگاران، با قبول جوهر غیر مادی، در قبال جوهر فیزیکی، راه را برای هرگونه بررسی علمی بسته‌اند. دراین میان، تقریری از دوگانه‌انگاری جوهری که صاحبان حکمت متعالیه وبه‌ویژه ملاصدرا، ارائه کرده‌اند، می‌تواند کاستی‌های روی‌کرد دوگانه‌انگارانه در خصوص آگاهی و عموماً ذهن‌مندی را برطرف نماید. چرا که دیدگاه صدرا که مبتنی بر مبانی دقیق حکمت متعالیه است، از طرفی، نقش طبیعت مادی را در حدوث نفس، پررنگ می‌‌کند و از طرفی، نفس را دارای حرکتی جوهری که منتهی به تجرد تام از بدن مادی می‌شود، می‌داند. از این رو، این دیدگاه، حدّ وسط دو دیدگاه پیشین است و می‌تواند تقریر معقول‌تری از دوگانه‌انگاری جوهری ارائه کند.واژگان کلیدی: آگاهی، کوالیا، حالات ذهنی، فلسفه ذهن، حکمت متعالیه.

در حوزه تعلیم و تربیت، مانند علوم و معارف دیگر، با مکاتب و رویکردهای مختلفی سروکار داریم که با یکدیگر اختلاف نظر و چالش‌های اساسی دارند. تفاوت در جهان‌بینی‌ها، که زمینه‌ساز این اختلافات است، خود حاصل اختلاف در مبانی شناخت است. مبانی شناخت، در دانش فلسفه، در دو شاخه «وجودشناسی علم و ادراک» و «معرفت‌شناسی» (ناظر به جنبه حکایتگری) طرح و بحث می‌گردد. در این پژوهش، بررسی چیستی و هندسه «فلسفه معرفت» در حکمت متعالیی و رویکرد خاص صدرالمتألهین به تعریف علم و جایگاه بحث از آن در فلسفه، ضمن استنتاج گزاره‌های تجویزی در قالب اصول و قواعد، استخراج ره‌آوردهایی برای «تعلیم و تربیت اسلامی»، دنبال می‏شود. این پژوهش با رویکرد کیفی و روش تحلیلی-استنتاجی، در چارچوب فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی و با جهت‌گیری لمی صورت می‌پذیرد. حاصل تحقیق، صورت‌بندی پنج‏گزاره تجویزی در قالب اصول است که سه مورد آن شامل تنظیم مبانی شناختی در فلسفه تعلیم و تربیت بوده‏است و دو مورد دیگر ناظر به فرایند تعلیم و تربیت است و جنبه عملیاتی دارد.

هدف از نگارش اين مقاله بررسي و نقد ديدگاه‌هاي علامه مجلسي وعلامه طباطبايي درباره عقل است؛ در اين پژوهش، معناي لغوي عقل، تعريف اصطلاحي آن از نگاه اين دو انديشمند و نقد علامه طباطبايي به علامه مجلسي در باره تعريف وي، بيان شده است. سپس چهار تفاوت برجسته عقل از نگاه اين دو انديشمند مورد توجه قرار گرفت؛ بدين صورت که علامه مجلسي براي پذيرش عقل در اصول دين جايگاهي قائل نيست و اين را از رواياتي مي‌گيرد که در ظاهر عدم حجيت عقل از آن برداشت مي‌شود. در مقابل، علامه طباطبايي از جمله کساني است که براي عقل جايگاه والايي قائل‌اند. سپس مباحث مربوط به تجرد عقل، ناسازگاري عقل و نقل و عقل فلسفي از نگاه هر دو شخصيت بررسي مي‌شود که علامه مجلسي معتقد است ناسازگاري ميان نقل و عقل موضوعيت ندارد؛ زيرا اصل حجيت عقل پذيرفتني نيست، چه رسد به ناسازگاري ميان آن دو. علامه طباطبايي معتقد است چنانچه ناسازگاري ايجاد شود اگر روايت با قرآن همخواني نداشته باشد بايد جانب عقل را گرفت. همچنين در مسئله تجرد عقل، علامه مجلسي ـ برخلاف فلاسفه ـ مجرد بودن عقل را نمي‌پذيرد. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت که علامه طباطبايي براي عقل جايگاه والايي قائل است؛ ولي کساني همچون علامه مجلسي ـ که از جمله اخباريان معتدل است ـ باور دارند در بيشتر موارد مي‌توان به نقل مراجعه کرد.