مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار درباره یکی از زاوایای مسئله قلمرو و دین بحث می‌کند و آن، دین یا غیر دینی بودن ضوابط فهم دین و علوم دین است. اجمالاً دو دیدگاه در این زمینه وجود دارد؛ دیدگاهی که ضوابط فهم دین را هم در قلمرو دین می‌داند و دیدگاهی که ضوابط فهم دین را علی الاصول در قلمرو دین نمی‌داند. در این نوشتار این دو دیدگاه به همراه ادله شان بررسی شده است و در پایان نمونه‌ای از تاثیر گذاری این دو دیدگاه بر مباحث دین شناختی مطرح گردیده است.

این تحقیق شامل سه فصل می‏باشد. در فصل اول به بیان کلیات و تعریف کلیدواژه‏ها و اصطلاحات مهم و اساسی موضوع مورد بحث پرداخته شده است. پس از تبیین کلیات و روشن شدن تعاریف، فصل دوم به معرفی و بررسی ملاک‏های حقانیت و برتری یک دین نسبت به ادیان دیگر اختصاص یافته است. و در نهایت، در فصل سوم پس از تطبیق معیارهای حقانیت و برتری یک دین با دین اسلام، درصدد اثبات حقانیت و برتری دین اسلام برآمده‏ایم. در بخش جمع‏بندی و نتیجه‏گیری نیز، خلاصه برخی دیدگاه‏ها و مطالب گفته شده به صورت اجمالی بیان می‏شود و با توجه به دلایل عقلی و نقلی ذکر شده، این نتیجه حاصل می‏شود که دین اسلام، دین برحق و برتر است. فصل اول شامل تبیین کلیات و تعریف واژه‏ها و اصطلاحاتی است که هرکدام در جایگاه خود دارای اهمیت بوده و در روشن شدن موضوع بحث و نتیجه‏گیری آن موثر است. اولین و اساسی‏ترین واژه، دین است. زیرا برای اثبات حقانیت دین اسلام ابتدا لازم است تعریف و هویت «دین» و «اسلام» به طور جداگانه مشخص شود و در مرحله بعد به «دین اسلام» پرداخته شود. در راستای بحث دین، عباراتی هم‏چون «عصمت»، «تواتر»، «شهرت»، «تجدد» و «حقانیت» مطرح می‏شود که تعریف آن‏ها نیز لازم است. با توجه به ارتباط بحث «دین» با «انسان» و موضوعات مرتبط با انسان (عباراتی نظیر «عقل» و «فطرت»)؛ می‏بایست ویژگی‏های انسان و نیاز او به دین و نبوت مورد بررسی قرار گیرد. در فصل دوم، معیارهای حقانیت یک دین مشخص شده و هر یک از آن‏ها به تفصیل بررسی می‏شود؛ این معیارها عبارت است از: 1- عقل‏گرایی، 2- جامعیت، 3- تحریف‏ناپذیری و عصمت، 4- سازگاری دین با فطرت. پس از بیان معیارهای حقانیت دین، به بررسی معیارهای برتری یک دین نسبت به سایر ادیان پرداخته می‏شود. چنان‏چه دینِ مفروض دارای تمام ملاک‏های حقانیت باشد، و از صفات کمال‏گرایی و تجددگرایی نیز برخوردار باشد، دین برتر شناخته می‏شود.در فصل سوم که فصل نهایی این تحقیق است تمامی ملاک‏هایی که در فصل گذشته برای تعیین حقانیت و برتری یک دین معرفی شد، با دین اسلام تطبیق داده می‏شود و در صورت وجود تمام ملاک‏های نام‏برده شده، دین اسلام به عنوان دین برحق و برتر شناحته می‏شود.عقل‏گرایی در اسلام، اولین ملاک حقانیت این دین محسوب می‏شود؛ جامعیت دین اسلام هم از دو طریق استدلال عقلی و نقلی اثبات می‏شود؛ عصمت و تحریف‏ناپذیری اسلام یکی دیگر از ملاک‏های حقانیت آن به شمار می‏رود؛ و درصورت اثبات سازگاری آموزه‏های اسلامی با فطرت انسان، حقانیت دین اسلام اثبات می‏شود.درنهایت، با بررسی ملاک‏های برتری یک دین و تطبیق آن‏ها با احکام اسلامی، درصدد اثبات حقانیت و برتری دین اسلام هستیم. دلایل برتری دین اسلام عبارت است از حقانیت، کمال‏گرایی و تجددگرایی.

تعیین سهم عقل در فهم و معرفت دینی از بُعد اعتقادی، اخلاقی، فقهی و حقوقی یکی از بهترین روش های شناخت دین است که در حوزۀ پژوهش های دینی و جذب و اقناع فکری نسل جوان مطرح بوده است. در بررسی سخنان و بیانات امام علی(ع) به عنوان مفسر و مبیّن دین، ما شاهد گزاره هایی هستیم که در آن عقل، در دو قسم، عقل نظری و عملی به معنای «ادراک و آگاهی»، هم به فهم کلّیات می پردازد و هم می تواند در ادراک خوبی و بدی رفتار و اعمال انسان تروّی کند. در آموزه های علوی، نه تنها اعتبار عقل در کنار نقل به صراحت مورد تأیید بوده، بلکه تبیین های متعدد فلسفی، کلامی، اخلاقی، و فقهی در کلام امام علی(ع) وجود دارد که عقل در سطوح مختلف به ادراک و پذیرش دین در کلیۀ ابعاد اعتقادی، فقهی و اخلاقی منجر می گردد. و نقش عقل در درک و آگاهی بدیهیات و مسلمات اوّلی و عدم تناقض اعتقادات و باور های دینی، و درکِ علت و فلسفۀ احکام، استحکام و رسایی قوانین اخلاقی و سازگاری آن با هنجارها و مشترکات انسانی، وحدت و عدم اختلاف همه یا اکثر قریب به اتفاق عقلا و پذیرش آراء محموده در آن نمایانده شده است.

پژوهش حاضر بر اساس ماهیت و روش در زمره تحقیقات و پژوهش های توصیغی – تفسیریاست که با نگاهی بر عنصر عقلانیت از منظر قرآن کریم به بررسی حوزه نسبت دین و سیاست در ارتباط با اندیشه های نوظهوری که در جهان غرب و اسلام باصطلاح نو گرا و متجدد وجود دارد پرداخته است. در ایام های گذشته و دور بصورت تدریجی در میان برخی از روشنفکران متجدد اسلام خواه و جوامع مسلمانان بر طبل جدایی دین از سیاست کوبیده شده است .این اندیشه های نوین در عصر امروزی ، دین را که خورشید اندیشه و سرچشمه تفکرات است از یکدیگر جدا می بینند. فتنه جریان واقعی اندیشه های جدایی دین از سیاست و دنیا هیزم تفرقه و جنگ را بر می افروزند تا شاهد سوختن هم دین و هم دنیا باشند.براین اساس سئوال اصلی این پژوهش عبارت است از منظر قرآن رابطه دین و سیاست با تاکید بر عقلانیت چه می باشد؟ برای یافتن پاسخ این سئوال تحقیق با در نظر گرفتن تعاریف مفهومی و کلامی ، متغیر های مرتبط با موضوع ، یعنی متغیر مستقل " قرآن کریم " و متغیر تابع " نسبت دین و سیاست ، سعی و تلاش در اثبات فرضیه اینکه " از منظر قرآن کریم ، دین و سیاست دارای تعامل با یکدیگر هستند که اهداف ، مبانی و روش ها را به صورت کلی و کلان دین مطرح نموده است و سیاست علاوه بر برنامه ریزی اصول مطروحه ، آنها را اجرا می نماید."درخاتمه می توان گفت این جریان و فرآیند جدایی دین از سیاست در قرناخیر نمی تواند آرامش و امنیت روانی اجتماعی و فرهنگی و ساختار زندگی بشریت را تضمین نماید بلکهسلامت زندگی آدمیاندر گرو تصمیمات و اداره و اجرای دین قرار دارد . قرآن کریم که پرتوی از درخشندگی و نور هدایت در باب دین و سیاست است چراغ هدایتی برای جوامع بشری بویژه مسلمانان است .

پیش از به‌کارگیری«عقل» ـ به‌عنوان حجت باطنی الهی ‌ـ برای "استذکار معارف فطری" یا "کسب معارف اکتسابی" در هر یک از حوزه‌های معرفتی از جمله عقاید، لازم است مبانی اولیه‌ای تبیین و تثبیت شده باشد تا اکتشاف معرفت با تکیه بر آنها و به مدد روش‌شناسی که از این رهگذر سامان می‌یابد صورت گیرد. اما تبیین این مبانی مهم به ویژه از منظر کتاب الهی و کلام معصوم، همان‌قدر که خطیر و دشوار و تأثیرگذار بوده‌، متأسفانه در دین‌پژوهی مغفول مانده و مسکوت نهاده ‌شده ‌است.این پژوهش با نگاهی روش‌مند به «منظومۀ معرفتی قرآن و حدیث» و بر اساس نظریۀ «اکتشاف دیالکتیک دینامیکال دین» می‌کوشد «ماهیت عقل» و نسبت آن را با «خدا»، «دین»، «انسان»، «معرفت‌شناسی» و «حوزۀ اعتقادات»، از منظر قرآن و حدیث به نحوی روش‌مند دریافته، مبانی بهره‌گیری از عقل را در استنباط قضایای حوزۀ معارف اعتقادی روشن سازد.تأمل و تعمق در تعریف بی‌نظیر معصوم از «عقل» و ربط مستقیم آن با «حفظ ودایع قلب» و نیز اطلاق عنوان «ودیعـۀ قلب» به تمام مراتب «ولایت حق»، ما را به نظریۀ"میثاق‌محوری عقل" رهنمون می‌دارد که مرزی روشن میان عقلانیت و جاهلیت ترسیم می‌کند و افق‌های درخشانی از علم و عقیده و عمل متکی و منتهی به «عقلانیت» را در برابر دیدگان انسان می‌گشاید. در همین راستا وجود عقل در عالم خارج توسط "برهان میثاق" اثبات می‌شود. همچنین، بررسی مبادی پنج‌گانۀ «مصدرشناختی»، «دین‌شناختی»، «معرفت‌شناختی»، «مخاطب‌شناختی» و «موضوع/ متعلق‌شناختی» که نقش و نسبت عقل را با عناصر بنیادین در اکتشاف معارف اعتقادی توضیح می‌دهند، به اثبات «امکان» و «ضرورت» کاربست عقل، تبیین«نقش و جایگاه» آن در حصول معرفت و تعیین «گسترۀ کارکرد» آن در حوزۀ معارف اعتقادی می‌انجامد که تذکر و التزام به آنها عنصر تواضع و تسلیم قلب برای حق را که مهمترین مبنای عملی و ملاک کاربست عقل است، پدیدار می‌سازد.

رابطه عقل و دین از دیرینه ترین مباحث تفکر بشری است ، به طوری که در تاریخ تفکر اسلامی و در ارتباط با تبیین نسبت بین عقل و دین اختلاف نظر وجود دارد ، هر گروه یا فرقه ای به نوعی با دین برخورد دارند ؛ بعضی به ظاهرآیات و روایات اکتفا می کنند و مخالف دخالت عقل در دین هستند و بعضی عقل را در دین دخیل می دانند، در این میان بررسی دیدگاه ملاصدرا و إبن تیمیه قابل توجه می باشد . در این پژوهش کوشش شده بررسی تطبیقی رابطه عقل و دین در پنج فصل پرداخته شود .پس از بیان مقدماتی در باره دیدگاه هایی که در خصوص رابطه، عقل و دین وجود دارد ، به بررسی رابطه عقل و دین از دیدگاه ملاصدرا پرداخته می شود ، در ادامه از دیدگاه ابن تیمیه بررسی شده و سرانجام به بررسی تطبیقی این مبحث از دیدگاه هردو متفکر پرداخته شده است.می توان گفت ملاصدرا جمع میان این دو مقوله را ممکن دانسته و این دو را نیازمند به هم معرفی می کند و به هنگام بروز تعارض ، قطعیات عقلی را بر ظواهر دینی مقدم نموده و راه تأویل نصوص دینی را پیش گرفته اند. اما ابن تیمیه با اعتقاد به اصل پیروی از سلف و با تکیه بر ظواهر آیات و روایات ، شرع را وابسته به عقل نمی داند و به هنگام بروز تعارض ، نقل را بر عقل مقدم نموده و این جمود بر ظواهر او را تا مرحله اعتقاد به جسمانیت حق تعالی تنزل داده است.