جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ریچارد داوکینز، زیست شناس معاصر انگلیسی، بر اساس استدلالی با عنوان «استدلال سادگی» بر این باور است که قوانین بنیادین فیزیک در آغاز پیدایش این جهان و به دنبال آن، پیدایش موجودات پیچیده زنده به ویژه انسان طی فرآیند تکامل تدریجی، به صورتی تصادفی و بدون نیاز به وجود خداوند، پدید آمده اند. به نظر وی، قوانین بنیادین فیزیک ساده اند، بنابراین پیدایش تصادفی و بی دلیل قوانین بنیادین، تبیینی است ساده ولی فرض وجود خالقی که قادر به طرح جهانی با چنین پیچیدگی های بسیار گسترده باشد، نظریه ای است بسیار پیچیده. در مقابل، کیث وارد فیلسوف برجسته انگلیسی و برخی فیلسوفان خداباور دیگر مانند ریچارد سوئین برن و آلوین پلانتینگا، با تفکیک میان سادگی موجود در علم و سادگی نظریه خداباورانه از طریق تقسیم مفهوم «سادگی» به دو قسم «سادگی انحصاری» و «سادگی شمولی»، از سادگی فراگیر و جهان شمول نظریه خداباورانه دفاع می کند. از دیدگاه او وجود خداوند فرآیند تکامل و قوانین بنیادین طبیعت را در یک نظام جامع و جهان شمول وحدت و انسجام می بخشد و از این رو از کفایت تبیینی برخوردار است، در حالی که دیدگاه تصادف گرایانه داوکینز فاقد کفایت تبیین است و از عهده تبیین جامع و دقیق قوانین بنیادین فیزیک و فرآیند تکامل بر نمی آید. از دیدگاه کیث وارد «استدلال سادگی» داوکینز در واقع «مغالطه سادگی» است. این مقاله می کوشد قوت دیدگاه خداباورانه را نسبت به دیدگاه ماتریالیستی ریچارد داوکینز و بدین ترتیب نادرستی «استدلال سادگی» او را نشان دهد.

مسئلة «وجود خدا و رابطة آن با جهان» همواره يک حوزة زنده و پويا در بحث‌هاي فلسفي بوده است. با مطرح شدن نظرية تکامل داروين در محافل علمي غرب، سؤالات بسيار مهمي در اين مسئله به‌وجود آمد. ريچارد داوکينز يک زيست‌شناس معتقد به نظرية تکامل داروين است که در آثار خود ضمن برشماري انتقادات مطرح‌شده به برخي از براهين اثبات وجود خدا، از جمله برهان وجودي، برهان نظم، برهان عليت و... در آثار خود، استدلال‌هايي براي رد وجود خداوند ارائه کرده است: برهان «نامحتملي وجود خدا»، برهان «باور خدا به‌مثابة ويروس ذهني» و برهان «رقابت تبييني خدا با علم»، از استدلال‌هاي اصلي او براي انکار وجود خداوند است. در اين مقاله دلايلي که داوکينز براي رد وجود خداوند مطرح کرده است، تبيين مي‌گردد و در ادامه بر اساس انديشه‌هاي شهيد مطهري، اليستر مک گراث و ديگر فيلسوفان دين معاصر، به نقد و بررسي آن ادله پرداخته مي‌شود.

متألهان بسیاری در سال های اخیر کوشیده اند مسأله تعارض علم و دین را حل کنند. در این میان، آلوین پلانتینگا، فیلسوف کالوینیست آمریکایی، تعارض علم و طبیعت گرایی را چونان راهی برای حل این مسأله مطرح میکند. کوشش پلانتینگا بیشتر ناظر به بررسی و ارزیابی مصادیق تعارض ادعایی است؛ هر چند در خلال این مباحث و برای برون رفت از چالش های موجود، بخشی از مبانی جهانشناسی، معرفتشناسی و روش شناسی علم معاصر را نیز به نقد می کشد. پنداشت تعارض علم و دین، به زعم پلانتینگا، برآمده از تفسیر غلط و زیاده خواهانه از علم، و تصاویر مبالغه آمیز از مصادیق تاریخی و نمونه های تعارض است. او مدعی است بواقع رویارویی و تعارضی میان علم و دین وجود ندارد (مانند تعارض مطرح شده میان آموزه های خلقت در سِفر پیدایش و نظریه تکاملی داروین) یا اگر تعارض واقعی باشد، سطحی است (مانند تعارض مطرح شده میان باور مسیحی و نظریه های مشخصی در روانشناسی تکاملی و نقد تاریخی کتاب مقدس)، بلکه ناسازگاری واقعی میان دین و طبیعت گرایی است.

ریچارد داوکینز در پندار خدا، به تفصیل، به نفی خدایی که ناظم منظومه‌های طبیعی است پرداخته است. البته او در این کتاب، به اجمال، به نفی خدایی که اجابت‌کنندهٔ دعا، معجزه‌گر و همه‌توان در عینِ همه‌دانی نیز پرداخته است. بحث داوکینز در نفی خدای ناظم دارای سه مفهوم اصلی است: انتخاب طبیعی، پیچیدگی و احتمالِ ناچیز. او به هنگام قرار دادنِ «انتخاب طبیعی» به جای خدای ناظم، به جای نقد علمی این نظریهٔ پرطرفدار که از انتخاب طبیعی به عنوانِ طریقِ الهیِ خلقت یاد می‌کند، صرفاً با تمسخر از کنار این نظریه می‌گذرد. و در بحث از «پیچیدگیِ» خدای ناظم، دچار مغالطهٔ اشتراک لفظی می‌شود. همچنین او در بحث از پذیرفتنی یا قابل انکار دانستنِ آنچه واقعیتِ آن «احتمال ناچیزی» دارد نیز در کتاب خود به تناقض‌گویی می‌افتد. در این مقاله علاوه بر مطالب فوق، نشان داده خواهد شد که مهم‌ترین استدلال‌های داوکینز از مدت‌ها قبل از طرح آنها توسط او، در کتب اهل کلام، پاسخ‌های درخور تأملی یافته‌اند. اما داوکینز بدون انتقاد از آن پاسخ‌ها، در حقیقت بدون این که خود متوجه باشد، بحث خود در وجود خدا را ناتمام رها کرده است. در ضمن در مقالۀ حاضر قرائنی حاکی از جانبدارانه بودن پژوهش داوکینز در پندار خدا ارائه خواهد شد.

در این مقاله ابتدا پرسش‌های اصلی در تبیینِ تکاملیِ دین مطرح و سپس پاسخ‌هایی به عنوان فرضیه‌هایی ارائه می‌شوند. فرضیه‌ی دین به مثابه محصول جانبی، به طور مختصر معرفی می‌شود و سپس نقد ریچارد سوسیس ارائه می‌شود. ریچارد سوسیس برای نقد فرضیه‌ی محصول جانبی از تعریف دین شروع می‌کند و با در نظر گرفتن دین به‌مثابه یک نظام، مبنای نقد خود را فراهم می‌کند. ریچارد سوسیس معتقد است نظام دینی از به هم آمیختگی عناصر اصلی‌ای تشکیل شده است که شامل فرایندهای شناختی و رفتاری مختلف می‌شود. ارزیابی‌های شناختی تنها یک جنبه از دین را مشخص می‌کنند؛ اما دین، نظام جامعی است که باید عملکرد کلی آن را بررسی کنیم. حتی اگر ارزیابی‌های شناختی دقیق باشند و نشان دهند که باورهای فراطبیعی، محصول جانبی برخی از کارکردهای مغزی‌اند؛ این موضوع نمی‌تواند مشخص کند که آیا نظام دینی به شکل کلی عامل سازگاری است یا نه؟ ریچارد سوسیس بعد از این مرحله به سراغ مفهوم "محصول جانبی" می‌رود و با یک تحلیل علمی نشان می‌دهد که دین را می‌توان به‌مثابه یک سازگاری ثانویه و یا اِکسَپتیشِن قلمداد کرد نه محصولی جانبی.

در این مقاله، استدلال بر وجود خدا از راه پیچیدگی‌های تقلیل‌ناپذیر که در مقابل تکامل داروینی و برای یافتن موارد نقض آن مطرح شده، بررسی شده است. در ابتدا با اشاره به اینکه استدلال از راه پیچیدگی تقلیل‌ناپذیر در رسته برهان‌های غایت‌شناختی قرار می‌گیرد، چنین استدلال شده است که همه این برهان‌ها از ساختار واحدی برخوردارند؛ از روش تمثیل استفاده کرده‌اند و همه از نوع برهان‌های استقرایی‌اند. در ادامه، دیدگاه سازگارگرایی تکامل داروینی با باور به وجود خدا- که طرفداران سرسختی دارد- مورد تردید قرار گرفته و بر این نکته تأکید شده است که تبیین از راه تکامل داروین (با اصول انتخاب طبیعی) جایگزین الهیات و خداباوری تلقی می‌شود.

داوکینز به عنوان زیست شناسی تکامل گرا درباره موضوعات مختلفی غیر از زیست شناسی اظهار نظر کرده که اخلاق ازجمله آنهاست. وی در آرای خاص خود در زمینه اخلاق از دانش هایی چون زیست شناسی اجتماعی، روان شناسی تکاملی و ژنتیک بهره می برد. مهم ترین وجه نظریه پردازی داوکینز نفی تمایز اخلاقی انسان از حیوانات است. دغدغه او برای پرداختن به موضوع اخلاق ناشی از انگیزه نفی کارکرد های اخلاقی دین است. افزون براین، از آنجا که نبودِ قدرت تبیین کنندگی نظریه تکامل درخصوص اخلاقی بودن انسان، به عنوان یکی از نقایص این نظریه مطرح شده، داوکینز می کوشد این اشکال را به گونه ای برطرف نماید. مقاله حاضر این تلاش داوکینز را گزارش و تحلیل می کند.

این رساله به معرفی افکار و آراء زیست شناسی انگلیسی به نام ریچارد داوکینز اختصاص دارد . داوکینز به بحث‌های الاهیاتی توجه نشان داده و به صورت پر شوری از دانش تخصصی خود در جهت انکار وجود خدا و مناقشه در مدعیات دین بهره می‌برد . وی دانشمندی است که با تاکید بر تقریر الحادی از تکامل‌گرایی و البته به سبب سایر اصولی که به عنوان مبنای تفکر خود برگزیده است، به شدت بر نفی خدا اصرار دارد . این نوشتار بر آن بوده تا روشن سازد که تصویر مورد مناقشه ی او از خداوند با تلقی ادیان توحیدی از خدا تطابق ندارد و براهین خداشناسی مخدوش شده توسط او نیز با آنچه در تقریر اصلی این براهین مشهود است تفاوت بسیاری دارد. بررسی ورفع مناقشات این ملحد مشهور بیش از هر چیزی به شناخت مبانی فکری وی وابسته است که در این میان تکامل‌گرایی زیستی یا داروینیسم از اصلی ترین آن ها به شمار می‌رود . علاوه بر این مبانی دیگری چون خرد‌گرایی، علم‌گرایی، طبیعت‌گرایی وانسان‌گرایی نیز برای وی برشمرده شده و همگی مورد نقد قرار گرفته اند . این نوشتار به روش بحث و مناقشه ی داوکینز و موارد خاص در آراء و اندیشه های وی از قبیل تلقی او از مقولاتی چون خدا، دین و اخلاق نیز به صورت اختصاصی پرداخته تا روشن شود این نگرش های برخاسته از مبانی پیش گفته به چه آسیب ها و لغزش هایی مبتلاست . نگاه ویژه ی داوکینز به خدا در چند زمینه قابل بررسی قلمداد گردیده است، از جمله آن که تعریف و تلقی او از خدای ادیان لغزش های بسیاری در آرای وی را به بار آورده و نیز گزارش های او از براهین اثبات وجود خدا که وی مدعی ابطال آن هاست و آنچه وی تحت عنوان برهان بر نفی خدا ارائه نموده است و آن ها را بی کم و کاست صحیح می‌داند، همگی هم از حیث شیوه هم از حیث محتوی باآسیب های بسیار همراه است. مقوله ی دین نیزکه در آثار وی با تعریف وتحلیلی خاص مطرح شده و عموماً وجوه کارکردی آن مورد نقد قرار گرفته واساسا محصول تکامل معرفی شده، تحت دو عنوان مدل تکاملی دین ونظریه ی ممتیک دین به نقد کشیده شده است.داوکینز نگاه ویژه ای به اخلاق نیز داشته که از بحث برانگیز ترین نظریه پردازی های وی به حساب می‌آید.اخلاق انسانی همواره چالش بزرگی برای تکامل گرایان محسوب می‌شده که داوکینزبا ارائه ی تحلیلی کاملا مادی از آن سعی در برطرف نمودن این چالش نموده تا مشکل عمده ی تکامل‌گرایی زیستی در ناتوانی از تبیین اخلاق برمدار انگاره های داروینی را از پیش رو بردارد حال آن که حاصل این تلاش بر ناتوانی تکامل‌گرایی از غلبه بر این چالش صحه می‌گذارد. به دلیل شیوه ی مغالطه گرانه‌ی داوکینز در طرح محتوای مباحث تلاش گردیده تا در این نوشتاربه منظور نقد مناقشات داوکینز هم به مشکلات روشی وهم به مشکلات محتوایی آراء وی پرداخته شود. نهایتا با نگاهی دوباره به پرسش اصلی این پژوهش در خصوص محتوای مناقشات داوکینز فرضیه ای که پژوهشگر در مقام پاسخ به این پرسش مد نظر داشته تقویت شده وتاکید گردیده است که تعهد به روشمندی و محدویت های هر نوع از تلاش علمی علاوه بر رهنمون شدن به کسب نتایج صحیح، مانع بروز لغزش ها وآفات ویژه ی نظریه‌پردازی های علمی نیز خواهد بودچراکه مسیر علم را از شبه-علم یا فرا‌علم باید برکنار داشت.

نظريه تكامل زيستی برای بسياری از معتقدان به آن، الحاد را به همراه داشته است. صـرف نظراز اينكه آيا چنين پيوندی به لحاظ منطقی ميان الحاد و پذيرش اين نظريه وجـود دارد يا نه، در اين مقاله آرای يـك تكامـل گـرای ملحـد گـزارش و نقـد شـده اسـت. داوكينـز (Dawkins Clinton Richard (به عنوان يك تكامل گرا به انكار خدا و آموزه هـای دينـی پرداخته است. در بررسی آرای او به تاثيرگذاری فضای فكری مسـيحی دربـاره وی بـر او اشاره شده و بدون پرداختن به انتقادهـايی كـه از حيـث روش متوجـه اوسـت، بـه بررسـی محتوا و متن آرای او بسنده شده است. در اين مقاله نگرش او به طـور خـاص در موضـوع خدا و دين مورد بحث قرار می گيرد.

گروهی از صاحب‌نظران علوم تجربی، از جمله ریچارد داوکینز معتقدند جهان مادی در روند شکل‌گیری طبیعت و پیدایش موجودات زنده، «خودتبیین­گر» است و انتخاب طبیعی که فرآیندی انباشتی است، به تنهایی می‌تواند شکل‌گیری این جهان را از ساخت ساده آغازین آن تا صورت پیچیده کنونی­ اش، تبیین کند و نیازی به فرض مبدئی هوشمند در فرآیند تکامل نیست. در مقابل، برخی فیلسوفان متألّه، از جمله کیث‌ وارد، معتقدند انتخاب انباشتی به عنوان فرآیندی کور و فاقد هدف، به تنهایی از ارائه تبیین دقیق و جامع از فرآیند تکامل و نتایج و مراحل حیاتی آن ناتوان بوده، بهترین تبیین تکامل، مسلم دانستن مبدئی هوشمند به عنوان طراح فرآیند تکامل است. این تحقیق می‌کوشد با عدم کفایت تبیینی انتخاب طبیعی صرف، در تبیین فرآیند تکامل، نشان دهد اولاً، نگرش ماتریالیستی داوکینز در استدلال فرآیند انباشتی بر مجموعه‌ای از خطاهای فلسفی مبتنی است؛ ثانیاً اگر تبیین دقیقی از نظریه انتخاب طبیعی انباشتی ارائه شود، این نظریه نه تنها نافی وجود خداوند نیست، بلکه به عکس، خود، دلیلی به سود خداباوری است.