جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم دینی منظومه‌ای معرفتی دربارۀ جهان واقع است. تحقیق در مبانی فلسفی علم و مبانی دین‌شناختی نخستین گام به سوی سامان علم دینی است. پیدایش اصطلاح علم دینی در جامعۀ علمی کشور به محور برخی مجادلات مبدل گشته است، به گونه‌ای که در میان موافقان و مخالفان، با تقریرهای گوناگونی مواجهیم. توجه به میزان گستردگی نزاع موجود، نمایانگر این امر است که تنها بیان پذیرش یا عدم‌پذیرش علم دینی از جانب متفکران، به سبب تقریرهای متنوع، نظریۀ صاحب‌نظران را به‌وضوح ترسیم نخواهد کرد. بازخوانی مکرر دیدگاه‌ها به تنقیح محل نزاع و استحکام تقریر می‌انجامد. از میان قائلان به امکان علم دینی، به سبب اهمیت نظریۀ آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله مصباح یزدی و دکتر گلشنی، نظریۀ علم دینی ایشان مقایسه و بر همین مبنا به جایگاه عقل و وحی در نظریات هر یک از این متفکران اشاره شده است. این نوشتار در پی آن است که با مقایسۀ دیدگاه‌ها، گامی در جهت روشنی مباحث علم دینی بردارد.

مشروعیت از مباحثی است که همواره از گذشته دور متفکران را به خود مشغول داشته است.اهمیت این مسئله از آن روست که دوام و جاودانگی نظام سیاسی بدان وابسته است. مشروعیت سرچشمه اطاعت شهروندان از قدرت سیاسی و حاکمیت است و شهروندان بر پایه مشروعیت به حقانیت فرمانروایان باور داشته ، مقررات و موازین وضع شده از سوی آنان را می پذیرند. این تحقیق برآن است تا انطباق دیدگاه دو تن از فقها و متکلمین معاصررا در مسئله مبانی مشروعیت حکومت با یکدیگر نشان دهد. مشروعیت در کلام سیاسی امام خمینی(ره) و استاد مصباح یزدی به معنای حقانیت و قانونی بودن است و ملاک این قانونی بودن و حقانیت ، مطابقت اساس و بنیان حکومت و حاکمان با اراده و ربوبیت تشریعی الهی است. بر مبنای توحید خالقی و مالکیت منشعب از خالقیت و سلطه تکوینی حاصل از مالکیت خداوند بر ماسواء ، که در منظومه کلامی- سیاسی امام خمینی و استاد مصباح یزدی تبیین شده است ، خداوند تنها منبع ذاتی و اصلی مشروعیت سیاسی است ؛زیرا مبانی اعتقادی اسلام، توحید در همه ی ابعاد آن ، یعنی توحید ذاتی ، صفاتی، افعالی، ربوبی ، خالقی و عبادی را از آن خداوند سبحان دانسته و نیز حق حاکمیت، تشریع و قانونگذاری را که از شئون ربوبیت تشریعی الهی است را تمام و کمال مختص آن ذات پاک و یگانه می داند،که در مرتبه بعدی حق فرمانروایی و حاکمیت اجتماعی از سوی خداوند به افراد برگزیده اش یعنی پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) و به توسط آنان به وارثان راستین رسالت و امامت یعنی ولی فقیه واگذار شده است.

ارزیابی و بررسی آراء، نظرات و اندیشه های فلاسفه و متفکّران اسلامی در باب اصلی ترین مقولات و مسائل مُبتلا به اندیشه دینی و مقولات مورد بحث در فضای تئوریک و فکری دانشمندان مذاهب و مکاتب مختلف، یکی از پر اهمّیت ترین و جذّاب ترین مباحث قابل پژوهش و تحقیق است. این پایان نامه با دست مایه قرار دادن مسئله ی کلیدی اخلاق و مقوله اساسی سیاست، به سراغ تحلیل و ارزیابی اندیشه های علامه طباطبایی و آیت الله مصباح یزدی رفته است. علامه طباطبایی اخلاق را یک مقوله روانشناختی و ناظر به مسائل بنیادین انسان می داند که به اعتدال قوای درونی انسان، تأثیرات متقابل عمل و اخلاق فرد پرداخته و امور اخلاقی را فطری می داند. ایشان اخلاق را اخصّ از مسئله تربیت دانسته و توحید را مرکز ثقل مکتب اخلاقی قرآن می داند. علامه طباطبایی اخلاق را یک مسئله جامعه شناختی نیز برشمرده و با توجّه به نظریه مقبول خود یعنی اصالت اجتماع، از تأثیرات اخلاق فردی و اجتماعی بر هم سخن می گوید. همچنین در بررسی وجوه معرفت شناختی اخلاق، ایشان به مسائلی چون حسن و قبح اخلاقی و اطلاق و نسبیت اخلاقی نظر دارد و با توجّه به نظری? اعتباریات دیدگاه خود را شرح می دهد. سیاست در اندیشه علامه طباطبایی با مفاهیمی چون اجتماع و مدنی بالطبع بودن انسان گره می خورد و براساس نظریه استخدام، مفاهیمی چون ریاست، ولایت، استبداد و عدالت شرح و بسط می یابد. ایشان حکومت عادلانه را در پرتو تخلّق به اخلاق الهی و اجرای احکام دینی محقق می داند. آیت الله مصباح یزدی مختار بودن انسان، هدفدار بودن وی و تأثیر تلاش انسان در وصال به هدف را مبانی و اصول موضوعه علم اخلاق دانسته و گزاره هایی چون انتزاعی دانستن مفاهیم اخلاقی و اخباری دانستن جمله های اخلاقی را شرایط لازم نظام اخلاقی معقول می داند. ایشان نقش نیّت و انگیزه را در حصول ارزش اخلاقی، کلیدی می داند و غایت مکتب اخلاقی اسلام را دستیابی به کمال نهایی و استکمال انسان برمی شمرد. نظریه سیاسی آیت الله مصباح یزدی نیز با عینیت دیانت و سیاست تبیین می شود. ایشان نظریه سیاسی اسلام را تأسیسی می داند و یگانه منبع مشروعیت را براساس حقّ تشریع انحصاری خداوند، برگرفته از نظر خداوند می خواند. آنچه که مهم است، کشف افتراقات و اشتراکات فکری و نظری این دو استاد و نسبت یابی اندیشه های آنان در مقولات سیاست و اخلاق با مراجعه به آثار ایشان و با عنایت به نظریات اختصاصی هر یک و نیز توجّه به مقتضیات زمانی هرکدام است. بدیهی است ارائه ی تعاریف، مفاهیم و دیدگاه های هر یک از این دو استاد در مقوله اخلاق و سیاست به شکل مجزّا حجم معتنابهی از این پژوهش را در بر گرفته است؛ چرا که آشکارسازی نقاط تفاوت و ترابط و یا احیاناً تقابل و یا معیّن نمودن دیدگاه های قریب الافق این دو استاد نیاز به تبیین مقدّماتی دقیق و عمیق دیدگاه های هر کدام به شکل مجزّا دارد. در بررسی تفاوت های نظری، دو مسئله اصالت فرد یا اصالت اجتماع، و حق اعتباری یا حق تکوینی را می توان اصلی ترین نقاط محل بحث دانست که تأثیرات و تبعات گسترده ای در تبیین نظام اخلاقی و نظام سیاسی خواهد داشت. علامه طباطبایی قائل به اصالت جامعه و آیت الله مصباح یزدی قائل به اصالت فرد است. علامه طباطبایی ماهیت حق را دوگانه و هم تکوینی و هم اعتباری می داند و آیت الله مصباح یزدی حق را در اصطلاح حقوقی آن بررسی و اعتباری می خواند. در پایان نیز به برخی علل تفاوت اولویت بندی های نظری این دو فیلسوف بر اساس مقتضیات زمانی آنها اشاره شده است.

الهیات طبیعی فهمی الهیاتی است که مستقل از حقایق وحیانی و تنها از طریق معارف بشری در پی ارائۀ دلیلی موجّه برای باور به وجود خداوند است. الهیات طبیعی همواره به عنوان حلقۀ ارتباط همدلانه میان علم و دین مورد توجه بوده است. زیرا اگر منظور از دین حقایق وحیانی و منظور از علم مجموعه معارف بشری است، الهیات طبیعی را می‌توان همواره تبلور تلاش خداباوران برای برقراری گونه‌ای ارتباط میان دین و معارف بشری دانست. آیا چنین شیوه‌ای اعتبار دارد و در صورت اعتبار آیا ضرورت نیز دارد؟ پلانتینگا در این خصوص دو دیدگاه متفاوت را در حیات فکری خود برگزیده است. او در دیدگاه اول نه تنها الهیات طبیعی را غیرضروری بلکه آن را همچون الحاد طبیعی بی‌اعتبار می‌خواند، و در عین حال با تشبیه باور به وجود خدا به باور به دیگر اذهان بر عقلانیت آن تأکید می‌کند. اما در دیدگاه دوم، علی‌رغم تأکید بر نفی ضرورت الهیات طبیعی، آن را به لحاظ معرفتی معتبر می‌داند و کارکردهایی را برای آن برمی‌شمارد.

مکتب تفکیک با تأکید بر جداسازی میان سه راه معرفتی ــ یعنی وحی، عقل، و کشف یا الهام ــ خود را به جامعه شیعی معرفی کرد و مدعی ناسازگاری دین با فلسفه و عرفان شد. این دیدگاه مورد نقد مدافعان فلسفه اسلامی قرار گرفت و آنان از همسویی دین و فلسفه و عرفان در منظومه شیعی سخن گفتند و اشکالاتی بر این مکتب وارد ساختند. کتاب الاهیات الاهی و الاهیات بشری به‌عنوان دفاعی قاطع از این مکتب به‌تازگی منتشر شده است. نویسنده مقاله حاضر به تحلیل و نقد روش‌شناختی کتاب حاضر پرداخته و بر آن است تا مقدمات آن را بی‌اعتبار کرده، نشان دهد این مکتب تا اثبات مدعای خود راه درازی در پیش دارد. در این مقاله، مدعیات اصلی کتاب الهیات الهی در شکل یک استدلال بیان شده که بر دو مقدمه استوار است: نخست آنکه عده‌ای از فلاسفه فلسفه را بی‌اعتبار دانسته‌اند؛ و دوم آنکه سخن این فلاسفه درست است، پس فلسفه نادرست است. نویسنده مقاله حاضر کوشیده است (1) نشان دهد که مقدمه نخست کاذب است و به‌واقع سخنان آنان در متون مکتب تفکیک تحریف و ناقص نقل شده است و (2) هیچ فیلسوفی به‌اعتبار فیلسوف‌بودن نمی‌تواند فلسفه را بی‌اعتبار سازد و این رفتار خودشکن است و از نفی فلسفه‌ بی‌اعتباری خود فیلسوف حاصل می‌شود.

اوليات به عنوان پايه‌اي از معارف بشري، هماره مورد توجه معرفت‌شناسان بوده و هست. کانون اين توجه در اين‎گونه قضايا، معيار صدق است. «ارجاع اوليات به علم حضوري» نظريه‌اي خاص در اين باره است. مبدع اين نظريه، آيت‎الله مصباح، بر اين باور است که ملاک صدق اوليات را بايد در اشراف حضوري به حاکي، محکي و حکايت دنبال کرد. در مقابل، برخي از انديشمندان معتقدند اگر موضوع در قضية اولي، داراي مصداق در نفس‌الامر متناسب خويش باشد، آن‌گاه قضية اولي از آن مصداق در عالم واقع نيز حکايت مي‌کند. در اين ديدگاه نمي‌توان محکي در اين‎گونه قضايا را به علم حضوري ارجاع داد؛ چراکه ما هيچ‎گاه به امور بيرون از خويش اشراف حضوري نخواهيم داشت؛ اما با تحليل قضاياي اولي مي‌توان به اين نتيجه رسيد که قضاياي اولي، هيچ حکايتي از مصاديق محقق خويش در عالم واقع يا حقيقتِ لابشرطي که در ضمن مصاديق موجود است، ندارند. در اين ميان آيت‎الله مصباح ما را به سرمنزلي بديع دعوت مي‎کند. ايشان بر اين باور است که محکي قضاياي اولي را بايد نه در حکايت مفاهيم از عالم واقع، بلکه در فرض حکايت آنها از عالم واقع دنبال کرد.

«رابطة علوم طبيعي و دين» يکي از مهم‌ترين مسائلي است که در سال‌هاي اخير و با اوج گرفتن بحث «علم ديني» و «اسلامي‌سازي علوم» مطرح شده است. مقالة حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي اين موضوع را از ديدگاه آيت‌الله مصباح بررسي کرده است. اين مقاله پس از بررسي دو ديدگاه کلي دربارة رابطه علوم طبيعي و دين، به تبيين ملاک‌هاي ديني بودن علم پرداخته و در مهم‌ترين بخش، به اين نتيجه دست يافته است که نه‌تنها ميان علوم طبيعي و دين ـ با توضيحي که در مقاله ارائه مي‌شود ـ ناسازگاري جدي وجود ندارد، بلکه همکاري‌هاي متقابل علوم طبيعي و دين درخور توجه است. صدور حکم براي موضوعات علمي، گسترش دايرة آگاهي‌هاي تجربي، تأييد علم، افزودن غناي مسائل تجربي و جهت‌دهي در استفاده از علم نمونه‌هايي از کمک‌هاي دين به علم است. تعيين مصداق و موضوع و فراهم كردن زمينه‌هاي جديد براي تحليل‌‌هاي ديني، تعيين جزئيات معارف ديني، مانند بيان شرايط و موانع، اثباتِ بخشي از آموزه‌هاي ديني و تأثير در فهم بهتر مباحث ديني را مي‌توان از جمله کمک‌هاي علم به دين تلقي کرد.

«آزادي» و محدودة آن از ديرباز مطمح‌نظر انسان‌ها بوده است. همچنين «مسئوليت» به عنوان يک محدودکننده براي آزادي انسان، از جانب فيلسوفان اخلاق مطرح بوده است. آيت‌الله مصباح و ژان پل سارتر از جمله فيلسوفاني هستند كه به اين دو موضوع توجه كرده‌‌اند. ازآنجاكه يکي از اين دو فيلسوف، مسلمان و موحد و ديگري از شاخة الحادي مکتب اگزيستانسياليسم به‌شمار مي‌آيند، به طور طبيعي در خصوص «آزادي» و «مسئوليت» انسان اختلاف‌نظرهاي فراواني دارند. سارتر انسان را برابر با آزادي مي‌داند، و تنها حالتي را که در آن انسان آزاد نيست وقتي مي‌داند كه نمي‌تواند آزاد باشد. همچنين براي انسان قايل به مسئوليت جهاني است. از سوي ديگر، آيت‌الله مصباح بر آزادي انسان تأکيد مي‌كند. همچنين براي انسان انواعي از مسئوليت‌ها قايل است. در اين مقاله، با توجه به تفاوت فراوان نظرات اين دو فيلسوف، ديدگاه‌هاي آنها به صورت تطبيقي بررسي گرديده است.

چکیده علوم انسانی اسلامی با رویکردهای مختلفی مطرح شده است. از دیدگاه آیت‌الله مصباح، علمْ کشف واقع است و دین الهی حق منحصراً دین اسلام است که راه سعادت و شقاوت انسان‌ها را در حوزۀ باورها و ارزش‌ها مشخص می‌کند. بنابراین، علمِ دینی علمی است که در حوزه‌های مرتبط با سعادت و شقاوت انسان و باورها و ارزش‌ها از منابع صحیح دینی و با استفاده از روش‌شناسی صحیح (روش فقاهتی) بدان رسیده باشیم و نتیجه نیز یقینی باشد. در متون دینی، مسائل مختلفی مطرح شده‌ است که ناظر به علوم طبیعی، پزشکی و ... است. ازآنجاکه شأن دین هدایتگری به سمت سعادت است، علم دینی باید همسو با این شأن تعریف شود. بنابراین، هر گزاره‌ای که با روش‌های معتبر اثبات شود علم دینی نخواهد بود، زیرا دین وظیفه‌ای در قبال کشف روابط علّی میان پدیده‌‌ها ندارد. آنچه برای دین ضرورت دارد شناخت و بیان تأثیر پدیده‌‌ها در سعادت و شقاوت انسان است. این امر در بسیاری موارد با عمل اختیاری انسان در ارتباط است. در میان علوم، موضوع علوم انسانی بررسی کنش‌های ارادی و آگاهانۀ انسانی، و احکام و آثار و پیامدهای آن است، مانند علم اخلاق یا حقوق. بنابراین و با توجه به جایگاه بی‌بدیل علوم انسانی در ساخت تفکر بشری و سبک زندگی انسان‌ها، از دیدگاه استاد، اسلامی کردن علوم در گسترۀ علوم انسانی اسلامی محقق می‌شود. این بررسی به توصیف و بازخوانی نظریات استاد در رابطه با اسلامی کردن علوم انسانی -پرداخته و از منظر ایشان، به برخی ابهامات پاسخ داده است.