جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ صدوق و شیخ مفید در اصل عصمت پیامبران و اهل‌بیت (ع) اشتراک نظر دارند ولی در چیستی و فراگیری آن برای نامبردگان اختلاف. پژوهش کتابخانه‌ای پیش رو، نخست مفهوم عصمت را ‌می‌کاود و آنگاه به ریشه و پیشینه‌ی این مفهوم در قرآن ‌می‌پردازد. سپس دیدگاه‌های شیخ صدوق و آنگاه شیخ مفید را جداگانه بررسی ‌کرده، در پایان نقطه‌های اشتراک و افتراق شان را بازگو می‌کند. پس از بیان دیدگاه‌های مخالف و موافق هر دو طرف، دلیل‌های شان سنجیده شده و نوآوری هریک نیز بیان می‌شود.

پژوهش انجام شده، تلاشی است برای بازخوانی حوادث سی ساله‌ی مرتبط با امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر (ص) تا سال چهلم هجری قمری است. با توجه به اهمیت و جایگاه حضرت علی علیه السلام در نزد مسلمانان و نقش برجسته ایشان در تحولات دوره مذکور، بررسی ابعاد مختلف حیات امام علی علیه السلام به ویژه بعد سیاسی زندگانی ایشان را نمایان می سازد. برای تبیین این بخش از حیات امام دو کتاب مهم تاریخی کهن یعنی «الفتوح ابن اعثم» و «الارشاد شیخ مفید» به عنوان نمایندگان اهل سنت و شیعه مدنظر قرار گرفته است که با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخگویی به سؤال هستیم که ابعاد مختلف حیات سیاسی امام علی علیه السلام در این دو کتاب چگونه ارائه شده است؟ از وجوه اشتراک دو اثر مذکور می توان به تعامل امام با خلفای سه گانه، قاطعیت امام در مسایل دینی، بیعت نکردن بعضی از بزرگان با امام علی علیه السلام، مخالفت طلحه و زیبر و معاویه با امام، جنگ های سه گانه، ماجرای شهادت امام اشاره کرد. از وجوه افتراق الارشاد می توان گفت که شیخ مفید بیشتر مباحث مرتبط با امامت امام و تبیین فضائل و مناقب ایشان را مدنظر قرار داده است اما ابن اعثم بر روی مسائل سیاسی با رویکرد تاریخی تمرکز دارد. شیخ مفید به عنوان یک متکلم تمام عیار در کتاب الارشاد به دنبال تبیین فضائل و مناقب امام علی علیه السلام و دفاع از مقام امامت ایشان است و همچنین با توجه به شرایط و اقتضائات زمان ایشان در جامعه اسلامی به ویژه بغداد که محل سکونت و فعالیت علمی وی بوده، رویکرد همگرایی با سایر مذاهب را مدنظر داشته و با همین رویکرد کتاب ارزشمند الارشادرا نگاشته است. از این رو موارد اختلافی میان شیعه و سنی را کمتر مورد توجه قرار داده و به عبارت دیگر به شکل کم رنگ از کنار آنها عبور کرده است. همین رویکرد همگرایی در کتاب الفتوح ابن اعثم نیز به چشم می خورد گرچه هدف ایشان از نگارش کتابش متفاوت از الارشاد است و بیشتر به مسایل سیاسی توجه دارد اما سعی دارد شیوه همگرایی را البته با حفظ مقدسات اهل سنت در نگارش اثر خویش به منصه ظهور برساند.

جنبش اعتزال یکی از مهم‌ترین جریان‌های کلامی در تاریخ اسلام است که اوایل قرن دوم هجری در بصره شکل گرفت و با حمایت خلفای عباسی، همچون مأمون، معتصم و واثق، به سرعت گسترش یافت. این جریان آغاز رسمی عقل‌گرایی در علم کلام محسوب می‌شود. در بغداد، امامیه ـ از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و خاندان نوبختی ـ به دلیل شرایط سیاسی و تعامل با معتزله، هم‌سویی قابل‌توجهی با این جریان پیدا کردند و عقل‌گرایی در میان آنان استمرار یافت. مسئله اصلی پژوهش بررسی اشتراکات و تمایزات عقل‌گرایی میان معتزله و امامیه بغداد است. این نوشتار با روش تاریخی، تحلیلی و مقایسه‌ای، وجوه هم‌سویی و افتراق این دو جریان را تحلیل می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که اعتزال نوعی «گفتمان کلامی» است که پس از قرن دوم هجری شکل گرفت که مهمترین ویژگی آن تاکید بر عقل بعنوان منبع مستقل و عقل گرایی و تقدم بخشیدن به عقل بعنوان الگوی غالب در تولید معارف دینی و بویژه کلام است. عقل‌گرایی امامیه بغداد نیز کمابیش در چارچوب همین گفتمان قرار می‌گیرد. در این میان، شیخ مفید عقل را بی‌نیاز از سمع نمی‌دانست و بر پیوند عقل و نقل تأکید داشت، درحالی‌که سید مرتضی برای عقل نقش مستقلی قائل بود. این اختلاف دیدگاه، طیفی نسبتا متنوع از عقل‌گرایی را در امامیه رقم زد. هرچند میان امامیه و معتزله در مبانی و روش‌ها و محتوای اعتقادات کلامی تفاوت‌هایی وجود داشت، اما این تفاوت‌ها انسجام کلی گفتمان عقل‌گرایی را خدشه‌دار نکرد و هر دو مکتب در گسترش عقل‌گرایی در سنت کلامی اسلامی نقش مؤثر داشتند.

شکل گیری نظرات علمی و تطورات علوم همواره متاثر از متغیرهای متنوعی است که بررسی آنها راه را برای فهم بهتر آراء و تحلیل و فهم نقاط اصطکاک با نظریات دیگر هموار می‌سازد. از جمله این متغیرها بسترهای سیاسی اجتماعی و فکری فرهنگی است که صاحبان نظریات علمی در طول تاریخ همواره متاثر از آن ساختار نظریات خود را شکل داده و منظومه فکری ایشان بر اساس همین شرایط نضج یافته است. در این میان علمای شیعه نیز متاثر از این شرایط آراء و تالیفات خویش را نگاشته اند.در اینجا تاثیرپذیری به مفهوم انحراف از اصول نیست بلکه مقصود تطابق آراء و تالیفات با شرایط زمانه و به نوعی پاسخ به نیازها و مقتضیات پیرامونی عالم است. شیخ مفید و سید مرتضی دو تن از علمای نامدار مکتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجری قمری می باشند که در بحبوحه قدرت آل بویه و تسلط ایشان بر بغداد و در قلب جریان‌های فکری و اعتقادی سنی همچون معتزله و حنابله، در این محیط رشد علمی نموده و سپس همچون درختانی تنومند و بارور نه تنها جامعه علمی عراق و بغداد بلکه دیگر مناطق سرزمین های اسلامی از خراسان و ماوراء النهر، دیلمان و ری تا شامات و مصر و... را از ثمرات علمی و تالیفات خویش متنعم نموده اند.این دو عالم بزرگوارتاثیر فراوانی بر شکل گیری جریان عقلگرای شیعی موسوم به مکتب عقلگرای بغداد داشته‌اند و آغازگر جریان تحولی در اندیشه شیعی متناسب با نیاز های روز گردیدند به حدی که بعد از گذشت ده ها قرن حوزه های شیعی در عصر حاضر نیز از بنیان های تعلیمی ایشان بهره ور می گردند.واکاوی و بازشناسی بسترهای چهارگانه فوق در بغداد آن روزها و بررسی مناسبات علمی این دو فقیه شیعه در این بسترها به فهم بهتر و تحلیل تضاد پاره‌ای از این آراء با دیگر علمای شیعه کمک شایانی خواهد نمود. پژوهش حاضر پس از بررسی این بسترها به تحلیل شکل گیری مناسبات علمی این دو بزرگوار در شرایط مذکور خواهد پرداخت و تاثیر این بستر ها و زمینه ها را بر منظومه فکری و علمی ایشان بررسی خواهد شد.

تحقیق حاضر سعی دارد با مطالعه أثار کلامی باقی مانده از شیخ صدوق به ویژه «الاعتقادات»، و شیخ مفید و علامه مجلسی به بررسی وجوه اشتراک و افتراق این سه اعلام پیرامون اوصاف الهی بپردازد و داوری های علامه مجلسی بین شیخ صدوق و شیخ مفید را در این عرصه روشن سازد. لذا پژوهش حاضر از نوع نظری می باشد و به سبک تحلیلی - توصیفی به استخراج آرای مذکور اعم از اوصاف ذاتی و فعلی و خبری به روش کتابخانه ای پرداخته است. مواردی همچون مفهوم شناسی اوصاف ذاتی و فعلی مثل اراده و اوصاف خبری مثل کشف ساق، ید، رضا، غضب، مکر و... از دیدگاه این سه متکلم با رویکرد های متفاوت رو به رو شده است. شیخ صدوق در این عرصه آیات را بیشتر به کمک روایات تاویل می کند ولی شیخ مفید علاوه بر روایات رویکرد عقلی را هم در آن موارد جاری کرده و در برخی موارد عدم فهم درست را از طرف شیخ صدوق پیرامون روایت مطرح می کند. ولی علامه مجلسی با این که محدث است از هر دو روش استفاده می نماید. شیخ مفید در برخی موارد مانند «جنب الله» «وجه الله» «رضا و غضب الهی» دیدگاه شیخ صدوق را پذیرفته و در برخی موارد نظر او را رد کرده است همچون «کشف ساق» که شیخ صدوق آن را به معنی ظهور نور از حجاب دانسته ولی شیخ مفید این نظر را رد کرده و آن را کنایه از «حسابرسی» دانسته است. از طرفی هم علامه مجلسی در همان مورد دیدگاه نهایی خود را بیان نکرده، طریق توقف را اختیار کرده است. علامه در موارد دیگر هیچ یکی از دو طرف را مقبول ندانسته نظر خود را بیان کرده است مثل «ید الله» در آیه «یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ»‌ ایشان تاویل خود را بر خلاف شیخ صدوق و شیخ مفید بیان کرده و منظور از دو دست را به معنی نهایت توجه و اکرام الهی به خلقت حضرت آدم (ع) دانسته است. اما در برخی موارد دیدگاه ایشان ظاهرا متعارض به نظر می رسد ولی با تامل می توان بین دو دیدگاه را جمع کرد مثل اختلاف بین شیخ صدوق و شیخ مفید پیرامون «نسیان» که اولی آن را به معنی جزا دادن و دومی آن را به معنی ترک و تاخیر انداختن معنی کرده اند در حالی که معنی جزا از نسیان با معنی ترک از جهت مفهومی چندان در تعارض نبوده و قابل جمع می باشد. چنانکه ترک و تاخیر انداختن خیری نوعی جزا به شمار می آید.

در سده‌های چهارم و پنجم هجری، با حضور امرای بویه‌ای در بغداد(334-447ق)، بستری ارزشمند برای فعالیت شیعیان امامی فراهم شد. ابتدا و انتهای این دوره، مقارن با زعامت شیخ مفید(372-413ق) و شیخ طوسی(436-447ق) بر مکتب بغداد بود و ویژگی‌ها و اقتضائات خاص در زمان هر یک از این دو اندیشمند امامی، وضعیت متفاوتی را برای شیعیان رقم زد. تفاوت در میزان قدرت امرای آل بویه و خلفای عباسی در دوره زعامت آنها از جمله این موارد بود. از این رو، پرسش اصلی پژوهش آن است که این تغییر شرایط چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی را در وضعیت سیاسی، اجتماعی و علمی شیعیان امامی بغداد به‌وجود آورده‌است؟ نتیجه این پژوهش که به روش تاریخی و به صورت توصیفی- تحلیلی انجام شده، نشان می‌دهد که در دوره زعامت شیخ مفید، شیعیان امامی از حمایت بیشتری در بغداد برخوردار بوده و فعالیت‌های سیاسی- اجتماعی و علمی گسترده‌ای داشتند. این امر نفوذ تدریجی آنها در مناصب حکومتی و تنش بیشتر میان آنها با اهل سنت به ویژه در برگزاری مناسک را سبب شد. در بعد علمی نیز افزایش مناظرات، ردیه نویسی-ها و تالیف متونی برای اثبات حقانیت تشیع امامی و تفکیک اصول آن از معتزله، از نتایج این حمایت سیاسی بود. اما در دوره شیخ طوسی، با افول قدرت آل بویه و ورود سلجوقیان، فشارها بر شیعیان افزایش یافت. این تغییر شرایط سیاسی نه تنها کاهش نفوذ شیعیان در مناصب حکومتی و نیز ایجاد محدودیت‌هایی در برگزاری مناسک را به دنبال داشت بلکه در نهایت با افزایش فشارها، مهاجرت شیخ طوسی به نجف و سپری شدن دوازده سال آخر حیات او در این شهر را رقم زد. امری که در کاهش فعالیت‌های علمی شیعیان امامی در دوره محدود زعامت شیخ طوسی در بغداد در مقایسه با دوره شیخ مفید موثر بود. ضمن آنکه تغییر شرایط سیاسی در کاهش تعداد مناظرات و ردیه‌نویسی‌ها نیز موثر بود.

شیخ مفید از جمله عالمان امامیه است که به عقل‌گرایی شهره است. عقل‌‌گرایی، معانی و سطوح گوناگونی دارد. یکی از کارویژه‌‌های عقل، ایفای نقش ابزاری در کسب معارف دینی است. فراتر از آن، برخی عقل را همچون منبعی مستقل در اخذ معارف تلقی کرده‌اند. اگر این دو معنا از عقل‌گرایی محور پژوهش قرار گیرد، این پرسش پدید می‌آید که آیا شیخ مفید، عقل را هم­سنگ و در عرض متون وحیانی، منبعی مستقل در کسب عقاید می‌دانسته یا برای عقل تنها نقش ابزاری قایل بوده است؟ این نگاشته از طریق بررسی و تحلیل متون کلامی شیخ مفید، به ضمیمه برخی تحلیل‌های تاریخ-کلامی، در پی یافتن پاسخ این پرسش است. در جست‌وجوهای انجام­شده در آثار شیخ مفید، دو دسته شاهد در پاسخ به پرسش فوق یافت شده است. دسته اول، مواردی است که شیخ مفید به طور مستقیم به مبنایش در جایگاه عقل در کسب معارف کلامی اشاره کرده است. دسته دیگر، مربوط به کاربردهای عملی احکام عقلی در تبیین مسائل کلامی است؛ هر چند برداشت نسبتاً رایج، بر منبع بودن عقل در کسب معارف کلامی از نگاه شیخ مفید گرایش دارد، امّا یافته‌های این پژوهش، شواهدی را نشان می‌دهد که این دیدگاه را با چالش مواجه می‌کند.

با شروع دوران غیبت کبری ادبیات به کار رفته در علم کلام رفته رفته دچار تحول و دگرگونی گردید و متکلمان امامیه برای تبیین معارف کلامی و اعتقادی به رویکردی عقلانی و فلسفی با توجه به قواعد، مفاهیم، اصطلاحات و استدلالات مختلف فلسفی و عقلی روی آوردند که تا آن زمان چندان مورد توجه نبود و آموزه‌های اعتقادی نوعاّ با روشی نقلی و با توجه به ادله سمعی مورد اثبات و بررسی قرار می‌گرفتند، در این نوشته به جهت ضرورت شناخت صحیح تر و دقیق تر جریان ورود مباحث عقلی و فلسفی به علم کلام یا به عبارتی رویکرد کلام فلسفی، نقش شیخ مفید (ره) و ابواسحاق نوبختی (ره) در شروع و شکل‌گیری این جریان، در قالب شش محور که عبارتند‌ از: لطیف الکلام که در آن مسائلی همچون: تعریف و تقسیمات علم، تعریف وجود و عدم، تقسیمات وجود و خواص آن، جوهر و عرض؛ خداشناسی که در آن مسائلی همچون: اثبات واجب الوجود و تبیین صفات ثبوتی و سلبی او؛ عدل که در آن مسائلی همچون: اثبات عادل و حکیم بودن واجب و حسن و قبح عقلی؛ راهنماشناسی (نبوّت و امامت) که در ضمن آن مواردی همچون: ضرورت نبوّت و امامت، وجوب عصمت و افضلیت نبی و امام؛ فرجام شناسی که در آن مسائلی همچون: اثبات وجوب معاد، اثبات صراط،میزان، عذاب قبر و نظائر آن؛ با توجه به رویکرد مذکور مطرح شده و با روشی تحلیلی و توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی شواهد موجود در کتب کلامی ایشان مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در نهایت اثرات و کارکرد این جریان و رهیافت در آثار و افکار این دو اندیشمند سترگ نمایان خواهد شد.

این تحقیق به بررسی رابطه میان آراء ابو هاشم جبائی، یکی از برجسته‌ترین علمای معتزله، و مواضع علمای امامیه، به ویژه در مسائل توحید و عدل الهی، می‌پردازد. تحقیق به تاثیر تفکر معتزلی در فقه امامیه، به ویژه در آراء جبائی که نقش محوری در شکل‌گیری تفکر کلامی در قرون سوم و چهارم هجری داشته است، پرداخته و سعی دارد وجوه شباهت و تفاوت میان آراء جبائی و مواضع علمای امامیه مانند شیخ مفید و سید مرتضی را بررسی کند. برخی به شبهه‌ای اشاره کرده‌اند که علمای امامیه به‌طور کلی تحت تاثیر تفکر معتزلی قرار داشتند تا جایی که آن‌ها را پیرو این تفکر دانسته‌اند، که این مسئله سوالاتی در مورد استقلال و اصالت تفکر امامی ایجاد می‌کند. این تحقیق قصد دارد این شبهه را از طریق بررسی آراء جبائی و تاثیر آن‌ها بر علمای امامیه، و همچنین بررسی منابع مستقل امامیه جدا از تفکر معتزلی، به‌ویژه در مسائل عقیده و فلسفه، رد کند. هدف تحقیق تجزیه و تحلیل آراء ابو هاشم جبائی در زمینه‌های توحید و عدل الهی و مقایسه آن با مواضع علمای امامیه همچون شیخ مفید و سید مرتضی است و به بررسی میزان تاثیرپذیری تفکر معتزلی بر تفکر امامیه در این دوره پرداخته و شبهه وابستگی امامیه به معتزله را در اصول عقیده رد می‌کند. این تحقیق از روش تحلیلی مقایسه‌ای استفاده کرده است که در آن آراء جبائی از منابع اصلی جمع‌آوری شده و سپس با آراء علمای امامیه در مسائل خاصی مانند توحید، عدل الهی، امامت و نظریه احوال مقایسه می‌شود. همچنین این آراء در زمینه تاریخی و فرهنگی آن‌ها تحلیل می‌شود تا شباهت‌ها و تفاوت‌ها مشخص شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که جبائی با علمای امامیه در اصول بنیادی اتفاق نظر داشته است، اما در برخی جزئیات مانند عدل الهی و آزادی اراده با آن‌ها اختلاف داشته است. نظریه احوال به طور قاطع از سوی علمای امامیه رد شده است زیرا آن‌ها معتقد بودند که این نظریه با عقیده عصمت امامان در تعارض است. علی‌رغم تأکید جبائی بر اهمیت امامت به عنوان منصب الهی، امامیه به این منصب ابعاد خاصی داده‌اند و عصمت امامان را تأکید کرده‌اند. جبائی ایده تقسیم صفات الهی به صفات ذاتیه و صفات فعلیه را تایید کرده است که با برخی آراء علمای امامیه هم‌خوانی دارد. آراء جبائی بر تعادل میان عقل و نقل استوار بود که این نیز با روش امامیه در بسیاری از مسائل عقیدتی هم‌خوانی دارد.