جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فاقد چکیده

گرچه شهرت چنان است که مساله معناداری زبان، گزاره ها و مدعیات دینی از دهه بیست سده بیستم مطرح گردید لیکن بررسی نزاع های متفکران و مکاتب الهیاتی و فلسفی نشان می دهد که این مناقشه یکی از موضوعات مهم و تاثیرگذار در تاریخ تاملات فلسفی - دینی به شمار می آید. از دوره تسلط رهیافت الهیات سلبی (نخستین رویکر در معناداری زبان دین) تا واپسین نظریه یعنی کارکردگرایی (دیدگاه آلستون از پیروان ویتگنشتاین متاخر) روش های گوناگون و گاه متضادی ارائه گردید. در یک تقسیم بندی کلان با سه روش سنتی و سه روش جدید در زبان دین مواجه هستیم. فلسفه دین هگل در کدام روش و رهیافت قرار دارد؟ الهیات سلبی از دوره افلاطون آغاز و با فلوطین به نحو نظام مند پایه گذاری گردید. (ر.ک.: Plotinus, 1996, vol. 2) و سپس با گزاره معروف دیونوسیوس آریوپاگی مبنی بر اینکه «هیچ سلب و ایجابی را به خدا نمی توان نسبت داد» (Dionysius, 1920, ch. 4 5) تبیین و تکمیل شد. از الهیات سلبی تا الهیات تمثیلی آکویناس هزار سال گذشت که مهم ترین پرسش آکویناس در زبان دین طرح شد. وی در اثر معروفش «جامع الهیات» سوال می کند که آیا انسان می تواند با زبان متعارف و طبیعی و با محدودیت های مربوط به عالم انسانی، از دین، خالق، امر نامتناهی و امور متعالی سخن معنادار بیان کرده و کسب معرفت نماید؟ وی بیان تمثیلی را تنها روش سخن گفتن معنادار درباره دین و خدا برمی شمارد ( Aquinas, 8006, I. C.32-33). آکویناس دو رویکرد را در نظریه تمثیل پایه گذاری کرد: تمثیل اسنادی و تمثیل تناسبی. هگل با بیان این گزاره که زبان دین اندیشه تصویری و استعاری است (هگل، 1382، 599) به نظریه تمثیلی نزدیک است اما گرایش هگل به تمثیل اسنادی است که خداوند به نحو حقیقی واجد محمولات و صفات بوده و از طریق خداست که سایر موجودات واجد این محمولات می شوند. لذا هگل خداوند را عینی وجود تلقی می کند که هدف همه ادیان ایجاد خودآگاهی انسان برای فهم جدایی از مطلق و کوشش (عبادت و پرستش در باور هگل) در اتحاد با اوست. به زعم هگل آگاهی در درون خود، سبب می شود که خدا را در آن بشناسد و با او اتحاد یابد (همان، ص 665). به دلیل اهمیت بسیار تمثیل اسنادی است که متفکران مهمی چون فردریک فره (Frederich Ferre) اعتقاد دارند که اساس نظریه آکویناس در الهیات تمثیلی بر تمثیل اسنادی است (Ferre, 1967. Vol. 1, p.). سومین روش سنتی، دیدگاه جان دانس اسکوتوس معاصر آکویناس می باشد. کاستی های الهیات تمثیلی او را واداشت که به اشتراک معنوی یا زبان تک معنا (univocal) میان زبان انسانی و زبان دین روی آورد. اسکوتوس معتقد بود که ما وحی و دین معنادار و معرفت بخش داریم لذا باید آن ها را در ساختار زبانی فهم کنیم. (Scouts, 1983, p. 604) وی نظریه سکوت و سلبی را که از آگوستین سرچشمه گرفت و تا دیدگاه اشتراک لفظی (equivocal) بسط یافت، به طور قاطع رد کرد. در سده بیستم سه گرایش عمده در زبان دین و معناداری آن شکل گرفت: نهضت پوزیتیویسم، نظریه ابطال پذیری و بالاخره نظریه بازی های زبانی ویتگنشتاین متاخر که هر سه رویکرد در مقاله جهت ایضاح منطق درونی روش ها مورد بررسی قرار می گیرند. پرسش اساسی مقاله این است: اندیشه های هگل در حوزه دین را در کدام رویکرد می توان قرار داد؟ آیا برای هگل مشکل معناداری زبان دین مطرح بود؟ هگل بر فرض توجه به معناداری زبان دین، گزاره ها و مدعیات دینی را معرفت بخش می داند؟ بدون توجه به دسته بندی های سه گانه دین در اندیشه هگل و تمرکز آراء او بر محتوا و حقیقت مطلق در مسیحیت می توان از معناداری زبان دین در اندیشه هگل سخن گفت؟ آیا اندیشه تمثلی یا تصویری زبان دین در تفکر هگل، همانندی با الهیات تمثیلی و خاصه تمثیل اسنادی آکویناس دارد یا خیر؟ فرضیه اساسی نوشتار آن است که هگل قائل به معناداری و معرفت بخشی دین بوده و با زبان انسانی می توانیم سخن معنادار درباره دین و امر متعالی بر زبان بیاوریم.

«استقراء» به عنوان روشی برای به‌دست آوردن فرضیه‌های علمی و هم‌چنین شیوه­ای در استدلال، ریشه ­هایی تاریخی حتی در آثار فیلسوفان یونان باستان دارد. در مواجهه با مسأله‌ی استقراء که هیوم مطرح کرد، برخی فیلسوفان به شک‌گرایی روی آوردند و برخی دیگر با ابتناء بر دیدگاه‌های معرفتی موجه­‌سازانه درصدد دفاع از استقراء به‌عنوان روشی علمی برای کسب معرفت برآمدند. دیوید میلر، به پیروی از پوپر همه اشکال پروژه موجه‌سازی معرفتی را شکست خورده می‌داند و معتقد است باید استقراء را بازنشسته کرد و خود را از اعتیاد به موجه‌سازی رهاند. در این مقاله به معرفی دیدگاه عقلانیت نقاد به‌خصوص قرائت میلر درباره­‌ی «مسأله استقراء» پرداخته خواهد شد.

پر واضح است که در جهان، ادیانِ بسیاری با باورها و خاستگاه های گوناگون وجود دارد. برای پیروان هر دینی نسبت به ادیان دیگر پرسش هایی بنیادین مطرح است که از جمله آن پرسش ها، پرسش از حقانیت آن ادیان، نجات اخروی و چگونگی تعامل با پیروان آن است. در این باره چهار رویکرد مشهور وجود دارد: ابطال گرایی1، انحصارگرایی2، شمول گرایی3 و کثرت گرایی4. کثرت گرایی از موضوع های مهم فلسفی دوران معاصر است که به حوزه های متعددی همچون دین، سیاست، فرهنگ، جامعه شناسی، اخلاق و ... تسری یافته است. در این میان کثرت گرایی دینی که نخستین بار در آرای «جان هیک»، فیلسوف معاصر مطرح گردید اهمیتی ویژه دارد. کثرت گرایی دینی هنجاری، پاسخی است برای پرسش از چگونگی همزیستی با پیروان ادیان دیگر. بر پایه این نظریه باید با آنان رفتاری با احترام و مدارا داشت. اسلام کسی را به پذیرفتن دین مجبور نمی داند و نیک زیستی را با ناهمکیشان، چه دیندار باشند و چه بی دین، به گونه واقعی و گسترده آن پذیرفته و بر آن فراوان سفارش کرده است. اگر کافران و مشرکان با مؤمنان سر جنگ نداشته باشند و حقوق آنان را نادیده نگیرند، مؤمنان نیز حق هیچ گونه برخورد ناخوشایند را با آنان ندارند. حتی اگر آنان با مؤمنان وارد جنگ شوند نیز، قرآن کریم مؤمنان را به از اندازه نگذشتن، فرمان داده است.

در این پژوهش، با پذیرش اثرگذارى آموزه هاى دینى بر علوم انسانى در سه حوزه هدف، روش و مسائل، علوم انسانى را به دو بخش توصیفى و دستورى تقسیم کرده و به بررسى نقش آموزه معاد در روش علوم انسانى دستورى پرداخته ایم. در همین راستا با نقد روش هاى موجود در مطالعه علوم انسانى از جمله اثبات گرایى، ابطال گرایى، تاریخ گرایى، هرمنوتیک دیلتاى و رئالیسم انتقادى و بیان ناسازگارى آنها با اعتقاد به جهان آخرت، روش متناسب با آموزه معاد را بررسى کرده و به این نتیجه رسیده ایم که در علوم انسانى دستورى، علاوه بر روش عقلانى، بهره گیرى از روش وحیانى نیز لازم است.

هر نظریه‌ای برای تداوم خود نیازمند است تا با مقتضیات زمانی و مکانی هماهنگی و تحول یابد. در تحول یک نظریه، باید فرضیه‌های اصلی یک نظریه را حفظ کرد تا به بن و ریشه آن ضربه وارد نشود. از سوی‌ دیگر، تحول باید به‌گونه‌ای باشد که یک نظریه بتواند با شرایط زمانی و مکانی خود وفق یابد. این همان چیزی است که در روش‌شناسی لاکاتوش مشاهده می‌شود. ایمر لاکاتوش ازجمله فیلسوفان علم محسوب می‌شود. او منتقد روش‌شناسی پوپر است. پوپر براساس نگرش ابطال‌گرایانه خود تلاش می‌کرد تا نظریات به‌گونه‌ای مورد ابطال قرار گیرند. سپس، نظریات ابطال‌شده حذف و نظریات جدید جانشین آن شوند. به نظر لاکاتوش، ابطال‌گرایی پوپر سعی دارد راهی ارائه دهد که بتوان از طریق آن، با آزمون‌های قاطع، بین دو نظریه رقیب قضاوت کرد. بنابراین، او روش‌شناسی متفاوتی با روش‌شناسی پوپر ارائه می‌دهد. روش‌شناسی لاکاتوش مبتنی‌بر راهنمون سلبی و راهنمون ایجابی است. این مقاله درصدد ایده و الهام‌گرفتن از روش‌شناسی لاکاتوش است تا بر‌اساس آن بتوانیم سیر تحول نظریه ولایت انتصابی عامه فقیهان، به نظریه ولایت مطلقه فقیه را، بررسی کنیم. تأکید اصلی در ایده و الهام‌گرفتن از روش‌شناسی لاکاتوش، راهنمون سلبی و راهنمون ایجابی است. بنابراین، این مقاله در صدد تجزیه و تحلیل روش‌شناسی لاکاتوش و انطباق‌دادن آن با نظریه ولایت فقیهان نیست. تنها به این بسنده می‌کنیم که پس از ایده‌گرفتن از روش‌شناسی لاکاتوش، تحول و تکامل تاریخی نظریه ولایت انتصابی عامه فقیهان به نظریه ولایت مطلقه فقیه را بررسی کنیم.

دراین مقاله تلاش شده است تا در خلال آثار گوناگون پوپر نگرش وی به فلسفه علوم اجتماعی مورد شناسایی وتحلیل قرار گیرد. درابتدا مختصری از زندگی او آورده شده که تلاش گردیده نشان‌دهنده علایق و مسایل او باشد.سپس افراد تاثیرگزار بر آرا او معرفی شده‌اند (نظیر: سقراط، کانت، هایک و...).ازاین قسمت به بعد واردموضوع اصلی مقاله شده ایم ودرابتدانظرپوپر رادرباره وحدت روش درمیان علوم طبیعی واجتماعی تشریح نموده و سپس نقدپوپر را از استقراگرایان مطرح کرده‌ایم ونشان داده ایم که از نظر پوپر علم از مساله آغاز میشود.سپس راه حلهای پیشنهادی عنوان می‌گردند، آنگاه آن راه حلها نقد میشوند ودر پی آن سوالات جدیدی سربر می‌آورند.و این گونه است که علم گامی به پیش می گذارد. در مقاله این روند بصورت مفصل‏و دقیقتری مورد بررسی قرارگرفته و سعی شده است به سیاق پوپر مسائل فلسفی او به واضح ترین نحو ممکن ارائه شود.

بحث معناداری گزاره های دینی یکی از بحثهای جدی و مناقشه برانگیز در حوزه فلسفه دین و زبان دین است که با دو رویکرد مختلف به چالش کشیده شده است، یعنی رویکرد سنتی و رویکرد جدید، رهیافت فیلسوفان و متکلمان سنتی چه در حوزه اسلامی و چه در حوزه مسیحیت راجع به گزاره های دینی بیشتر بر محور صدق و کذب رقم می خورد و بحث از معناداری آنها یا مفروض گرفته می شد یا اصلا کمتر پیرامون آنها بحث و مناقشه می کردند . از سویی متکلمان سنتی در تبیین معناداری گزاره های دینی و کلامی اساسا مفاهیمی همچون اشتراک لفظی ، اشتراک معنوی ( تشکیکی) تمثیل تنازلی و تمثیل تصاعدی و یا از راه سلب و تنزیه سود جسته ، مفاهیم و گزاره های دینی را توجیه می کردند. اما رهیافت فیلسوفان و متالهان جدید نسبت به گزاره های دینی و معناداری آنها با ملاکهای متفاوتی همچون تحقیق پذیری تجربی و ابطال پذیری تجربی رقم می خورد ، به این معنا که گزاره های دینی از آنجا که در معرض تحقیق و ابطال تجربی قرار نمی گیرند، گزاره های اثبات ناپذیر و ابطال ناپذیرند.بحث ابطال ناپذیری گزاره های دینی از سوی آنتونی فلو مطرح گردید که ماحصل آن، بی معنایی و تهی انگاری و حذف گزاره های دینی از حوزه معرفت بشری به دلیل نبود شواهد تجربی (علمی ) و ابطال ناپذیری تجربی آنها بود.