جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر به بررسی ماهیت متافیزیک عرفانی صدرالدین قونوی و پیروان وی می پردازد. برخلاف برخی از محققین پیشین که به نظر آنها قونوی، مانند غزالی، فلسفه را نمی پسندد، نگارنده نشان می دهد که در واقع متافیزیک فلسفی، و به خصوص صورت بندی ابن سینا تاثیر شگرفی بر قونوی و پیروان وی، در مکتب ابن عربی، و در تلاش آنها برای طرح کردن «علم الهی»، گذاشته است و باید تاثیر حکمت فلسفی را عامل مهمی برای تفکیک کردن بین آرای این مکتب و مراحل پیشین عرفان نظری دانست.مقاله با نگاهی به دو مرحله مهم تاریخ عرفان نظری، که دومین آن ها مکتب ابن عربی است، آغاز می شود. بعد از این، نگارنده تفسیرهای مختلف محققین سنتی و معاصر از مرحله دوم را مورد بررسی قرار می دهد. در بخش عمده مقاله، نگارنده متافیزیک قونوی را تحلیل می نماید و تاثیر فلسفه ابن سینا بر آن را نشان می دهد.

«صناعت» یعنی τέχνη . وفق استنباط ما از توضیح شارحان، حکمای یونان موضوع صناعت یا τέχνη را از سه جنبه مورد بحث و بررسی قرار داده اند: نخست روح صناعت یا همانμιμησις ، دوم نفس صناعت یا ποιησις، و سوم کالبد آن که πραζις است. بر اساس تبیینی که از مراحل شناخت و کسب علم در فلسفه ارسطو طرح شده و تبیین او درباره «شدن» هر شی بر اساس طبیعت (φύση) یا صناعت (τέχνη) و نگرش متدانی (immanent) وی درباره «صورت» یا ιδος ـ برخلاف نگرش متعالی (transcendent) افلاطون ـ و قرار داشتن «صورت» در درون طبیعت و درون نفس هنرمند پیش از آفرینش شی، به خوبی مراحل الهام، ابداع و اعمال را توضیح می دهد. مشابه همین بحث، را در فن ششم کتاب شفا، فصل دوم از مقاله دوم، که به علم النّفس و اصناف ادراکات انسان پرداخته شده و نیز مباحث مقاله چهارم همین کتاب، می توان استنباط کرد. زیرا ابن سینا هم به مراحل تجرید «صورت» در مراتب ادراک از حس تا عقل اشاره می کند و هم در رساله نفس و هم در اشارات و تنبیهات به بهره مندی عقل از عقل قدسی. این نفس جوهری است با دو روی، که یکی به سوی عقل فعال است که عقل نظری علم را از آن اقتباس می کند و دیگر روی، سوی بدن دارد که عقل عملی است. کمال عقل عقلی است از جنس عقل که در آن، مرتبه معقول موجودات در ذات باری تعالی، منتقش می شود. از این حیث نیز شیخ الرّئیس، هم نظر با حکمای یونانی است. مجموع بررسی ها طرحی از مبانی نظری درباره «صناعت» را شکل می دهد که مبتنی بر مراتب عقل و خیال و حس و مراتب نزول «صورت» در آنها است، و تحقق «صناعت» منوط به تمامیت آنها است.

در مقاله حاضر نویسنده بر آن است که نقش مفهوم «ولایت» در فلسفه وحدت وجود را توضیح دهد. «ولایت» در نظام فلسفی نظریه اسلامی درباره وجود، حضوری عمیق دارد و علاوه براین، جنبه فعال این مفهوم، فلسفه وجود اسلامی را به حرکت درآورده و در طول تاریخ، تفکر فلاسفه اسلامی را تحریک کرده است. مفهوم «ولایت» از سنت فلسفی اسلام جدایی ناپذیر است و در سنت های فلسفی دیگر دیده نمی شود.بنابراین، بررسی فلسفی مفهوم «ولایت» ما را یاری می دهد نسبت به ماهیت تفکراسلامی دیدی درست حاصل کنیم.

رباعیات منسوب به خیام را تا حدود هزار و دویست رباعی ذکر کرده اند. ذکا الملک فروغی حدود صد و هشتاد رباعی از آن جمله را برگزیده و همراه با توضیحات کوتاهی به چاپ رسانده است. اما، با مطالعه دقیق آثار فلسفی و ملاحظه برخی معیارهای فیلولوژیک به نظر می رسد که رباعیات اصیل وی بسی کمتر از این تعداد باشد. در این مقاله، بیست و هشت رباعی که بر حسب ملاک های صوری و معنوی، به احتمال قوی، از خیام است انتخاب و بر اساس دیدگاه جاویدان خرد مختصرا شرح داده شده است.

غزلهای سعدی بر اساس مذهب عشق است. در غزلی که در اینجا شرح داده می شود سعدی از عشقی سخن می گوید که در ازل با جان آدمی پیوند یافته است و چون به این جهان می آید به درد فراق مبتلا می شود. سعدی از این عشق ازلی به باده ای تعبیر می کند که خمار آن در دوران فراق این جهانی او را طالب نوشیدن جامی دیگر از آن می کند. اما ساقی این جام را در ازای سعی و عمل نمی دهد. کاری که عاشق باید بکند افتادگی آموختن است و ترک گله از یار کردن.

این مقاله هم تحلیلی بر نظریه اخلاقی نهفته در سرشت تعالیم اسلامی است و هم تاملی در اینکه چگونه باید تلقی های رایج در سنت زنده تفکر اسلامی در باب آن را با اقتضایات چالش های معاصر هماهنگ نمود. مولف به منظور تحصیل هدف اول، با تحلیل تعالیم اخلاقی قرآن آغاز می کند. سپس با استفاده از تمایز مفهومی" غایت گرایانه در مقابل وظیفه گرایانه"، که در نظریه اخلاقی غربی بسیار حایز اهمیت است، به تحلیل این تعالیم می پردازد و به این نتیجه می رسد که بر اساس دیدگاه اسلامی، «فعل انسان در صورتی مقبولیت اخلاقی پیدا می کند که آن را "خالصة لوجه اله" انجام دهد». از این رو، اسلام به خوبی ملاک غایت گرایانه را با ملاک وظیفه گرایانه سازگار می کند.مولف در بخش دوم این مقاله، راهبرد هایی برای آینده تفکر اخلاق اسلامی ارایه می کند. این راهبردها عبارتند از: ضرورت تاکید بر روح جهانی اسلام، که به وضوح در قرآن موجود است، که البته غالبا در سنت اسلامی بر آن کمتر تاکید می شود، لزوم تفسیری اخلاقی از جهاد، و لزوم تمایز بخشیدن اصول بنیادی اسلامی از جنبه های سنتی ای که مبتنی بر اوضاع و احوال خاص فرهنگی می باشند. علاوه بر این، مولف تاکید می کند که چشم انداز انسان دوستانه و آزادی خواهانه، که از نظر او برای آینده اخلاق اسلامی ضروری است، همیشه در سنت شعر عرفان اسلامی وجود داشته است. او با ارایه نمونه های بسیاری از این نوع شعر، استدلال می کند که سنت عرفانی دوباره باید طلایه دار گردد. اگر به این پیشنهاد مولف و سایر پیشنهادهایش جامه عمل پوشانده شود، اسلام خواهد توانست تا قابلیت اش را در ایفای نقشی اساسی در تمدن جهانی و در توسعه "اخلاق عرفی برای عصر جهانی شدن" که بسیار مورد نیاز است، فعلیت بخشد.

ناکارآمدی دریافت زیبایی شناسی غرب برای تحلیل یا ارزش گذاری آثار صناعی هنروران ایرانی روشن تر از آن است که به یک بحث تفصیلی نیاز داشته باشد. این زیبایی شناسی (aesthetics) برآمده از پای بندی به نمود، یعنی عالم کثیر یا خلق، و نمایش عینی آن است. حال آنکه، هنرور اسلامی - ایرانی پای بند به نمایشِ بود، یعنی جلوات حق، است و از این رو، به تناسبات دقیق ریاضی پای بند نیست. هرچند این دو قطب واگرا، در تلاش تاریخی خود، به همگرایی می رسند و به هم نزدیک می شوند. بررسی تاریخی و سیر تحول معنایی صناعت و هنر یکی از اهداف این تعالیم است.