جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قطب الدین شیرازی معتقد بود بطلمیوس در مقدمۀ مجسطی گفته: هر هویتی را که در نجوم نیازی به آن نباشد باید حذف کرد. این اصل با بعضی تعاریف مفهوم سادگی و صرفه‌جویی در فلسفۀ علم نزدیکی دارد. عبارت «حذف آنچه به آن نیاز نیست» در مجسطی نیامده. ظاهرا اسحاق یا ثابت آنرا درترجمۀ عربی آن افزوده اند. هیئت‌دانان جهان اسلام در ضمن بحثِ هیئت افلاک خورشید بارها به این اصل اشاره کرده اند و معتقد بودند که برای خورشید مدلی با افلاک کمتر قابل‌قبول‌ است، چون «ساده‌تر» است. اما مدل‌های غیربطلمیوسی که منجمان مراغه، از جمله شیرازی، در آثار هیئت خود عرضه کرده اند دارای افلاک بیشتری نسبت به مدل‌های بطلمیوسی بودند. مدل‌های غیربطلمیوسی به خاطر حل تناقضات مدل‌های بطلمیوسی با اصل «حرکت یکنواخت» افلاک در فلسفۀ طبیعی ارسطو مطرح شده بودند. با اینکه در فلسفۀ طبیعی ارسطو حداقل دو اصل دیگر نیز برای حرکات افلاک وجود داشت که با هیئت بطلمیوس تعارض داشت، منجمان مکتب مراغه تعارض این دو اصل را مهم نمی‌دانستند و اشکالی از این جهت به مدل‌های بطلمیوسی نمی‌گرفتند. شاید علت این رفتار دوگانه این بود که فرض افلاک بیشتر با سرعت یکنواخت ساده‌تر یا ظریف‌تر از فرض افلاک کمتر با سرعت نایکنواخت حس می‌شد.

المبدأ والمعاد یکی از کتاب‌های فلسفی ابن‌سینا است که بسیاری از مسائل مهم الهیّات و طبیعیّات در آن تبیین شده و اندیشمندان بعدی نظیر فخرالدین رازی، شهاب الدین سهروردی و نصیرالدین طوسی به این کتاب استناد کرده‌اند. با آنکه این کتاب، مشابهت‌هایی با سایر آثار ابن‌سینا به ویژه کتاب النجاة دارد، دارای مطالب متفاوت در مباحثی مانند ادراک معقولات، حرکت، افلاک و نفس است که از نظر تطوّر مسائل فلسفی اهمیت دارد. از سال 1332 تا 1400 چهار اثر در خصوص این کتاب منتشر شده که دو اثر، شامل متن اصلی و دو اثر دیگر، ترجمه فارسی و فرانسوی متن است. در این مقاله، ضمن معرّفی اجمالی این کتاب و ارزیابی پژوهش‌های انجام گرفته درباره آن، با بررسی دقیق فهرست‌های ارائه شده از نسخه‌های این اثر و همچنین تهیّه و ملاحظه پنجاه نسخه خطّی از آن، فهرست کامل‌تری ارائه شده که شامل هفتاد و یک نسخه خطّی از این اثر است. با توجّه به اطّلاعات جدید نسخه‌شناسی و همچنین وجود اشکالات روشی و محتوایی و نیز نقصان فراوان از جهت نسخه‌شناسی در پژوهش‌های پیشین، به نظر می‌رسد تصحیح انتقادی این کتاب برای ارائه متنی منقّح و مورد اعتماد از آن با رعایت اصول و قواعد علمی، امری ضروری است.

مفاهیم لی، چی و ژن اصلی‌ترین مفاهیم نوکنفوسیوسی هستند. در این مقاله با مراجعه به متون کنفوسیوسی مکالمات، معرفت بزرگ، آموزه اعتدال و منسیوس که به سبب اهمیتشان توسط نوکنفو‌سیوسی‌ها به صورت یک مجموعه تحت عنوان «چهار کتاب» درآمدند، تفاسیر محققان برجسته از متون کنفوسیوسی و نیز آثار نوکنفوسیوسی‌‌ها، مفاهیم مذکور تبیین شده و ضمن بررسی منشأ این مفاهیم، به توصیف جایگاه آن‌ها در نظام کیهان‌شناسی اخلاقی نوکنفوسیوسی پرداخته شده‌است. آیین نوکنفوسیوسی در واقع پیشرفت خلاقانه مکتب کنفوسیوسی و نشانگر بلوغ آن و حاصل ادغام با جهان‌بینی‌های رایج عصر خود، اعم از دین بودایی، دائویی و دیگر مکاتب فلسفی است. نوکنفوسیوسی‌ها توانستند تحت تأثیر تفوق ادیان بودایی و دائویی مفاهیم کنفوسیوسی را بسط داده و برای رقابت با ادیان رایج؛ بویژه دین بودایی، نظام اخلاقی- متافیزیکی آیین کنفوسیوسی را برجسته سازند. آن‌ها از این طریق آیین نوکنفوسیوسی را بر عرصه تاریخ تفکر چین بنا نهادند و با احیای آیین کنفوسیوسی بر قوت و غنای آن افزوده و بار دیگر مردم را متوجه حقیقت ناب این آیین کهن ساختند.

یکی از مهم‌ترین نقدهای معاصر به متافیزیک، نقد خشونت نهفته در متافیزیک و خشونت برآمده از آن است. لویناس و دریدا نمایندگان بارز این دیدگاه بوده‌اند که هرکدام به شیوه‌ای، درباره لوازم و استلزام‌های خشونت‌بار متافیزیک استدلال کرده‌اند. لویناس با تحلیل فرایند مفهومی و کلی‌سازی هر امر متفرد در متافیزیک، توضیح می‌دهد که روش متافیزیک مستلزم اولاً محو کردن وجه انضمامی و تفاوت‌های دیگری و ثانیاً تملک دیگری برای خود است. از این جهت، متافیزیک بنیاد خشونت را در نظر و سپس در عرصه عمل استوار و توجیه می‌کند. دریدا همزمان با انتقال بنیاد خشونت از متافیزیک به زبان، معتقد است عدم خشونت محض ممکن نیست و به جای عدم خشونت، باید با آگاهی به ساختارهای خشونت و به کمک نوشتار، به سوی اقتصاد خشونت پیش رفت. در این مقاله، نخست نقدهای لویناس و دریدا به خشونت متافیزیک شرح داده می‌شود و سپس توضیح خواهم داد که بخشی از این نقدها خود نوعی خشونت در حق متافیزیک و نادیده گرفتن برخی از مهم‌ترین وجوه تاریخ آن است.

در این مقاله پس از اشاره‌ای مختصر به اصول نظرات هراکلیتوس، به بررسی سبک بیان او می‌پردازیم و این شیوه‌ی معماگونه‌ی بیان را به دیدگاه او درباره‌ی زبان پیوند می‌دهیم. از این منظر، زبان دست‌کم یکی از معانی مورد اشاره‌ی هراکلیتوس در استفاده از مفهوم لوگوس است و بنابراین از نظر او تعمق در زبان راهی برای دست یافتن به حقیقت عالم است. مبتنی بر این تفسیر به بررسی قطعاتی خواهیم پرداخت که در آن‌ها هراکلیتوس به انتقاد از شاعران پرداخته است و نشان خواهیم داد که این انتقاد نیز می‌تواند اساسا مبتنی بر دیدگاه هراکلیتوس در خصوص زبان دانسته شود. هراکلیتوس این معنا را القاء می‌کند که شاعران ناتوان از دست‌یابی به عمق زبان هستند و به تعبیری از حل معمای زبان عاجزند. به این ترتیب به تعبیری می‌توان گفت که مقصود هراکلیتوس در نقد شاعران، به در کردن آنان از میدان رقابت در فهم زبان است.

مطالعات الهیات سیاسی به‌طور روزافزون گسترده‌تر‌ می‌شود اما پرسش‌ ماهیت الهیات سیاسی همچنان مسئله‌ای محوری است. محور این جستار مسئله الهیات سیاسی در بنیادی دینی و تاریخی و حدود و امکان آن در مختصات سیاسی‌ـ‌حقوقی جدید است. این مقاله ابتدا مختصری از موقعیت و پیشینه پرسش‌های آن را بررسی می‌کند؛ سپس چارچوبی اولیه را برای طرح مسئله الهیات‌های سیاسی بازسازی می‌کند. در استدلال آن: دو رویکرد اساسی تفکیک می‌شوند: اول، رابطه انواع فرجام‌شناسی و اشکال تحول‌یافته آن با فعلِ و سازوکار اجتماع یا قوای حاکمه؛ دوم، بنیان سیاسی‌ـالاهیاتی مشروعیت و توان توجیه ساختار نظمِ عمومی در هماهنگی با منظومه‌ای متافیزیکی. این چارچوب از یک سو، به تحلیل نسبت این دو مقوله، و از سویی به درکِ نظام‌مندترِ پرسش‌هایِ برآمده از این پیشینه‌ تا تجدد کمک می‌کند. از نظرگاه این مقاله، بن‌مایه رویکرد نهایی به الهیات سیاسی شناختِ تبار مفاهیم و ساختارهای نظریه سیاسی‌ـ‌حقوقی تجدد در نسبت با نهاد فکر الهیاتی است. در نتیجه‌گیری آن، رویکرد اخیر توان پاسخ به برخی نقدهای اساسی پیرامون امکان الاهیات‌های سیاسی و پرسش‌های غایت‌انگاری و باستان‌گرایی در مختصات سیاسی‌ـ‌حقوقی تجدد را دارد.

پل بوغوسیان در کتاب هراس از معرفت، برساخته‌انگاری تبیین باور را یکی از آراء برساخته‌انگارانه از معرفت معرفی می‌کند. نسخة قوی این رأی علت باور را منحصراً عوامل اجتماعی می‌داند و هیچ نقشی برای دلایل معرفتی قائل نیست. اما نسخة ضعیف آن، اگر چه نقشی برای دلایل معرفتی در ایجاد باور قائل است، آن را بدون مداخلة عوامل اجتماعی کافی نمی‌داند. بوغوسیان نسخة قوی برساخته‌انگاری تبیین باور را صریحاً و نسخة ضعیف آن را تلویحاً به برنامة قوی نسبت می‌دهد و استدلال‌هایی در رد هر دو نسخه اقامه می‌کند. من در این مقاله، نشان خواهم داد که انتقادهای وی یا بر استدلال‌هایی ناموفق یا بر تلقی‌ای نادرست از برساخته‌انگاری برنامة قوی مبتنی است. این برنامه دلایل معرفتی را در ایجاد باور بی‌تأثیر یا ناکافی نمی‌داند؛ بلکه خودِ دلایل معرفتی را برساخته یا قوام‌یافتة علایق و منافع اجتماعی می‌داند. بنابراین، برنامة قوی منکر گفتمان عقلانی نیست و حامیان آن بدون افتادن به دام خودشکنی یا تناقض می‌توانند در دفاع از خود نیز استدلال کنند.

پژوهندگان تاکنون دربارۀ رباعیّات خیّام پژوهش‌های بسیاری ارائه داده‌اند، ولی درباب رسائل وی -بالاخص رسائل فلسفی او- تنها به مختصری بسنده کرده‌اند. خیّام مطالبی دربارۀ اعتباری بودن پاره‌ای از اوصاف، و به خصوص وجود، مطرح کرده که در سنّت فلسفۀ اسلامی بی‌تأثیر نبوده است. به طور کلّی، به لحاظ تاریخی درفاصلۀ میان ابن سینا تا سهروردی، خیّام حائز شأن بسزایی است. مهم‌ترین رسالۀ فلسفی خیّام، رسالۀ «فی الوجود» است که در این مقاله تصحیح دیگری از آن-اصطلاحاً به روش التقاطی- ارائه شده است. عمده‌ترین مسئله‌ای که خیّام در همۀ رسائل فلسفی‌ خود سعی در پاسخ دادن به آنها دارد، مسئلۀ سلسلة التّرتیب و تبیین شرور در عالم است. وی برای آنکه نشان دهد شرّ در عالم عدمی است و بالذّات به واجب تعالی بازنمی‌گردد، در ابتدا به بحث در صفات اشیاء و دسته‌بندی‌ آنها می‌پردازد. از این بحث روشن می‌شود که چه صفاتی ذاتی است و چه صفاتی ذاتی نیست. سپس بیان می‌دارد که صفات ذاتی ماهیّات مختلف، بالعرض در تضادّ با یکدیگرند و این تضادّ باعث پیدایش شرّ در عالم جسمانی است. ماهیّات همگی خیرند و بر حسب سلسة التّرتیب از حقّ تعالی فیضان یافته‌اند.

گادامر در کتاب حقیقت و روش به مقولة فهم و چگونگی شکل‌گیری آن پرداخته است. اندیشه‌های او، بیشترین تأثیر را بر مطالعات قرآنیِ روشنفکران دینیِ مسلمان داشته است. وی ضمن به‌تصویر‌کشیدن گونه-های مختلفی از فهم، از نقاط ضعف آنها لایه‌برداری می‌کند، تا بدین‌وسیله صورتِ حقیقیِ "فهمیدن" را نشان دهد. در این پژوهش، سعی شده است با انطباقِ این مدل‌های فهم بر حوزة فهم قرآن و ارزیابیِ آنها از منظر گادامر، صورت مقبول فهمِ قرآن بر اساس منظومة فکریِ او آشکار شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی _تحلیلی نشان می‌دهد که گونه‌های فهم، اعم از "عینیِ محض یا تاریخی"، "ذهنیِ محض یا مدرن" و "دیالوگی" اساساً کاشف از حقیقت قرآن نیستند. نقص آنها، به دلیل نفی یا کم‌رنگ-کردنِ نقش برخی عناصر سازندة فهم است. بر اساس اندیشة گادامر، فهمِ حقیقی قرآن، فهمِ "دیالوگی-الهیاتی" است؛ یعنی ما با یک فزونی مهم با عنوان "باور توحیدیِ فهمنده" در "الگوی دیالوگی عامِ" گادامر مواجه‌ایم.

در بیشتر کتب فلسفی مسأله‌ی «تشخّص»، و تعیین ملاک آن مورد بحث قرار گرفته و اقوال مختلفی از سوی فلاسفه ابراز گشته است. این پژوهش بر آن است تا نظر «غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی» یکی از متفکران حوزه فلسفی شیراز را در باب تشخّص بررسی نماید. با تتبّع در آثار این متفکر بر مبنای تفکر صدرایی و با روش توصیفی تحلیلی مشخص می‌گردد که دشتکی «تشخّص» را امری اعتباری و در زمره معقولات ثانی به شمار آورده، آن را زائد بر ماهیت و داخل در هویّت شیء می‌داند؛ به این معنا که تشخص وجود مستقلی در خارج ندارد و همان ماهیت متشخّصه است. غیاث‌الدین، ثبات شخصیت انسان را در دنیا و آخرت به استمرار ماهیتش دانسته و در باب عامل تشخّص انسان دچار تهافت‌گویی شده است. آنچه غیاث‌الدین منصور را رو در روی ملاصدرا نشانده؛ این است که مبنای تشخّص در وی اصالت ماهیت است و در ملاصدرا اصالت وجود.