جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معناشناسی ساختاری «خیر» در قرآن کریم با تبیین معانی مرتبط با خیر از میان شبکه‌ی گسترده به کشف روابط مفهومی «خیر» می‌پردازد. پژوهش حاضر بر مبنای روابط هم‌نشین و جانشین با رویکرد ساخت‌گرا به تحلیل معنایی واژگانی درصدد کشف مؤلفه‌های معنایی «خیر» در قرآن می‌باشد. سؤال اصلی پژوهش این است که کاربرد واژه «خیر» در قرآن کریم بر اساس روش معناشناسی ساختاری ازنظر مصداقی و مفهومی به چه مؤلفه‌هایی برمی‌گردد. پژوهش حاضر بر اساس روش معناشناسی ساختاری به توصیف مفهوم «خیر» در قرآن کریم پرداخته است. ماده «خیر» در 196 آیه قرآن کریم به صورت‌های مختلف آمده است. بروز و ظهور خارجی به‌ویژه در مقام فعل، فیوضات لایتناهی خیر مطلق اعم از مادی و معنوی، باور قلبی، رغبت، پراکنده شدن، دست زدن، یافتن و چسبیدن، مؤلفه‌های معنایی «خیر» از طریق روابط هم‌نشین هستند و در محور جانشینی تبعیت محض در علم و عمل، بازگشت به‌سوی منبع اصلی خیرات، فعل خیر شناخته‌شده عقل یا شرع، گسترش دادن، بازدارندگی نفس از انحراف، تمایل و رغبت، آشکار شدن خلوص انسان، تجسّم اعمال در قیامت را شامل می‌شود. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده جانشینی برای «خیر» کشف نشد.

شناخت جایگاه ائمه(ع) بر تمامی مسلمانان ضرورت دارد. برخی مانند غلات در مورد ایشان دچار غلو شده‌اند. از طرف دیگر نباید دچار تفریط شده و مقامان ائمه(ع) را انکار کرد. عبارت والناس بعد صنائع لنا که در نامه‌ی 28 نهج‌البلاغه به کار رفته است بیانگر فضیلتی برای ائمه(ع) است. اغلب شارحین[1] صنائع را در این عبارت پرورش‌یافته معنا کرده‌اند. برخی نیز آن را ساخته‌شده ترجمه کرده‌اند[2]. تعبیر دوم غلوآمیز به نظر می‌رسد. این پژوهش برای فهم معنای صحیح این عبارت که به شناخت ائمه(ع) و فضائل آنان کمک می‌کند انجام شد. به این منظور با روش توصیفی تحلیلی عبارت ازنظر لغوی و قواعد عربی، خانواده‌ی حدیثی، قواعد حکمی و فضای مکاتبات حضرت علی(ع) و معاویه بررسی شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تعبیر دوم به‌طورکلی نمی‌تواند غلط باشد و با عقاید غلات متفاوت است؛ اما در اینجا این معنا مدنظر حضرت علی(ع) نبوده است؛ زیرا ایشان در صحبت با معاویه مفاهیم تکوینی به کار نمی‌بردند؛ چون پذیرش یا عدم پذیرش آن تأثیر چندانی ندارد و صرفاً ائمه(ع) را انسان‌هایی دوست‌داشتنی نشان داده و مدح آنان را به دنبال دارد. بلکه در مکالمه با او مفاهیم تشریعی و تربیتی را مطرح می‌کردند که دانستن آن برای مخاطب مسئولیت به همراه دارد؛ چراکه ائمه(ع) برای دستگیری از مردم آمده‌ و برای این کار جان خود را فدا کرده‌اند. لذا تعبیر اول برای این عبارت مناسب‌تر است. این سبک نگاه تربیتی به روایات ائمه(ع) در شروح موردنیاز است و می‌تواند روایات ائمه(ع) را به نکات کاربردی برای زندگی تبدیل نماید.

روابط افراد و جوامع مسلمان با دیگر افراد و ملل مسلمان و غیرمسلمان از موضوعاتی است که در آیات قرآن کریم بدان پرداخته شده است. لزوم مرزبندی از مسائل مرتبط به روابط مسلمانان است در اسلام و آیات الهی بدان تأکید شده است. گاه مرزبندی در حوزه‌ی جغرافیایی و زمینی است؛ گاه در مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و دینی. با توجه به‌ضرورت مرزبندی اعتقادی، سیاسی و اجتماعی ایران اسلامی با دشمنان و لزوم اطاعت و تبعیت از قرآن کریم، پژوهش حاضر با استفاده از فرایند تحلیل مضمون و نرم‌افزار MAXQDA به بررسی آموزه‌های قرآنی در مرزبندی ارتباط ولایی پرداخته است. بررسی این آموزه‌ها بیانگر آن است که در آیات الهی درباره‌ی­ این موضوع چهار رویکرد اثبات، نفی، نهی و ذم وجود دارد. مضمون اثبات به دو مضمون فرعی جبهه‌ی حق و جبهه‌ی باطل قابل‌تقسیم است. جبهه‌ی حق شامل مضامین پایه خداوند، پیامبر(ص)، مؤمنان و فرشتگان می­شود و جبهه‌ی باطل شامل مضامین پایه‌ی شیطان، طاغوت، کافران، یهود و نصارا و ظالمان می­گردد. مضامین پایه‌ی نفی نیز شامل سه گروه غیرخداوند، کافران و مؤمنان غیرمهاجر می­شود. همچنین خداوند مؤمنان را از ارتباط ولایی با کافران، یهود و نصارا، مسخره و بازی­گیرندگان دین، افراد مورد غضب الهی و دشمنان خود و خداوند نهی می­فرماید و درنهایت، ولی قرار دادن شیطان و نسلش به‌جای خداوند و ولی قرار دادن کافران نیز درآیات الهی مورد مذمت قرار گرفته است.

ابزار «سمع» از نعمت‍های الهی و از ملزومات اصلی بدن بوده و بسیاری از ادراکات از این طریق انجام می‌پذیرد. سمع نخستین حس فعال در وجود انسان قبل و بعد از تولد است. این واژه در قرآن، در چهار معنای گوش، فعل شنیدن، فهم و ادراک و قبول و فرمان‌بری از حق به‍کار رفته است. این مقاله بارویکردی توصیفی_تحلیلی به بررسی ابزار «سمع» بر تربیت انسان می‍پردازد. هدف از نگارش آن، تبیین جایگاه سمع و لزوم توجه بیشتر به آن در پیشبرد اهداف تربیتی و جایگاه بخشی این ابزار حیاتی و تأثیرگذار در رشد انسان است. سمع به‍عنوان یک ابزار تربیتی چه جایگاهی در قرآن دارد؟ نقش سمع در تربیت انسان چیست؟ باتوجه به کارایی سمع، القای اهداف تربیتی از این طریق می‍تواند صورت گیرد. اگر بخواهیم یک مسئله تربیتی را در بین گروه هدف نهادینه کنیم، توجه به نعمت و ابزار سمع بیش از بقیه حواس می‍تواند ما را به اهداف نزدیک‍تر نموده و در نهادینه کردن هنجارها می‍توان بهتر عمل کرد. همچنین دقت در محتوای کلام و تکرار مطلب در رشد تربیتی و پذیرش حق توسط مخاطب تا تأثیرگذار است. سمع نخستین مرتبه از حصول علم است و فهم و تعقل پس آن صورت می‍گیرد.

بی­تردید، ایمان موهبت الهی است که انسان به‌وسیله آن می‌تواند مسیر سعادت و تعالی را پیش گیرد. ازاین‌رو مقوله ایمان که فعل اختیاری نفس است، از مهم‌ترین موضوعات اعتقادى در ادیان مختلف به شمار می­آید. پیشینیان افعال اختیاری را تنها، نتیجه عامل معرفتی می­دانستند؛ اما تتنس فیلسوف و روان‌شناس آلمانی، نفس انسان را دارای سه ساحت مستقل و هم‌عرض معرفتی، عاطفی و ارادی دانسته و معتقد است تأثیر متقابل این ساحات در تحقق فعل اختیاری ازجمله ایمان­آوری حائز اهمیت است. پژوهش حاضر با تکیه بر روش «تحلیل مضمون» به بررسی این امور از منظر قرآن پرداخته است. در این راستا، 18 مضمون کلیدی به‌عنوان زمینه­های ایمان، از قرآن استخراج و در سه ساحت «معرفتی، عاطفی و ارادی» طبقه­بندی و موردبررسی و تبیین قرار گرفت. یافته­های پژوهش نشان می‌دهد ایمان، محصول ترکیب ابعاد سه‌گانه معرفت، عاطفه و اراده است و این سه بُعد در هم اثرگذارند.

خواندن و نوشتن پیامبر(ص) ازجمله مباحث موردتوجه دانشمندان مسلمان بوده و ذیل آیاتی از قرآن به‌ویژه آیه 48 سوره عنکبوت، محور بحث قرار گرفته است. اینکه محدوده‌ی زمانی (قبل و بعد از بعثت) و مکانی (قبل و پس از هجرت) و دیدگاه‌ها در خصوص خواندن و نوشتن پیامبر(ص) کدام است؟ از پرسش‌های اصلی این پژوهش محسوب می‌گردد. لذا در این جستار با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد کتابخانه‌ای به بررسی، نقد و تحلیل دیدگاه 35 تن از مفسران و اندیشمندان اسلامی ذیل این آیه پرداخته‌ایم. نتایج نشان می‌دهد که دیدگاه‌های مطرح‌شده دراین‌باره در 11 عنوان متنوع و به دو دوره‌ قبل و بعد از بعثت قابل‌تقسیم است. دیدگاه‌های مربوط به قبل از بعثت عبارت‌اند از: 1-عدم عادت پیامبر بر خواندن و نوشتن. 2-‌تنها نخواندن کتاب‌های آسمانی. 3-تسلط بر خواندن و نوشتن. 4-خوب نخواندن و خوب ننوشتن. 5-نخواندن و ننوشتن نه عدم توانایی بر آن. 6-عدم توانایی بر خواندن و نوشتن. دیدگاه‌های مربوط به پس از بعثت نیز عبارت‌اند از: 1-خواندن و نوشتن پیامبر. 2-امکان خواندن و نوشتن. 3-جواز و بلااشکال بودن هر دو وَجه (خواندن و نوشتن، نخواندن و ننوشتن). 4-نوشتن. 5-نخواندن و ننوشتن. ارائه گزارشی نسبتاً جامع و تکمیل نقایص گزارش‌های دیگران در این خصوص، از دیگر نتایج پژوهش حاضر است. نویسندگان بر پایه دلایل قرآنی، تاریخی و عقلی، از میان دیدگاه‌های مطرح‌شده، به این گزاره متمایل شده‌اند که: پیامبر قبل از بعثت نمی‌خواند و نمی‌نوشت و این با توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن منافات ندارد، اما پس از بعثت خواندن و نوشتن ایشان امری دور از ذهن نیست.

انسان با فطرتی پاک و خدا آشنا پا به عرصه حیات زمینی می‌گذارد؛ اما به‌تدریج غبار فراموش بر روی آن شناخت ازلی می‌نشیند. ازاین‌رو انسان سرگردان در میان مکاتب بشری در تلاش برای واکاوی شناخت خداوند در ساحل امن و مطمئن؛ روایات و نسخه‌‌ای ائمه اطهار(ع) است. بزرگوارانی که خداوند را با چشم عقل و قلب مشهود کردند. در لسان معصومین(ع) با استفاده از تمثیل این قالب بیانی ملموس، متصور مادی و محسوس راهگشای بهتری برای شناخت بشری در انتقال مفاهیم معنوی و والا می‌باشد. به همین جهت پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای- اسنادی تمثیل‌هایی که به تصویرسازی از توصیف خداوند و راه‌های رسیدن به رضایت الهی است از کتاب شریف کافی استخراج کرده سپس با روش تحلیل محتوا به بررسی ساختار و محتوای این تمثیلات پرداخته است. یک دسته از تمثیلات به توصیف خداوند در قالب طبیب، معلم و نور و دسته دیگر راه‌های رسیدن به خداوند را در قالب قله و کلید امور معرفی کرده است.

دانش اسباب‌النزول به‌مثابه یکی از ابزارهای فهم مضامین قرآن، تأثیر مهمی در سیر تطور نگارش کتب تفسیری داشته است. یکی از موضوعات مهمی که در بازخوانی انتقادی رویکردهای معاصر به اسباب‌النزول ضروری به نظر می‌رسد، ترسیم چگونگی اهتمام مفسران در میراث فرهنگی دانش تفسیراست. تفسیر «روض‌الجنان و روح الجنان» ابوالفتوح رازی یکی از کتب تفسیری شیعی قرن ششم با رویکرد کلامی- اجتهادی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به نقش روایات سبب نزول و میزان تأثیر فضای فرهنگی آن دوره در فهم آیات قرآن کریم پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که عنایت و اهتمام ویژه‌ی ابوالفتوح رازی به روایات سبب نزول به‌گونه‌ای است که در نظر او این‌گونه روایات پیوند وثیقی با فرهنگ عصر نزول دارد؛ به‌گونه‌ای که برای فهم بهتر آیات قرآن کریم به روایات بسیاری اعتماد کرده و از آن در ارزیابی محتوایی یا متنی مدد گرفته است، این تا جایی است که برخی روایات سبب نزول را نیز در فهم آیات ناکارآمد دانسته و معیارهایی را برای نقد روایات اتخاذ کرده است که نوشتار حاضر بیان کارکردها و معیارهای نقادانه ابوالفتوح رازی و میزان کمی هر یک از این کاربست‌ها را تشریح می‌کند.

در دین مقدس اسلام، سلامتی در آغاز از ارزش و جایگاه ویژه برخوردار بوده است؛ زیرا بدن انسان بسان مَرکب روح و ابزار تکامل انسان است. ازاین‌رو قرآن و منابع روایی حاوی دستورهای بسیاری در خصوص صحت و سلامتی هستند. هدف این مقاله بهره­گیری از برخی آموزه­های علوی در زمینه­ی مؤلفه‌های مؤثر بر سلامت جسم است. تحقیق حاضر با روش مطالعه­ی اسنادی با رویکرد تحلیل محتوای منابع نقلی و دینی درصدد پاسخ به این سؤال است که عوامل تأثیرگذار بر سلامت جسمانی انسان کدم‌اند؟ یافته­های پژوهش حاکی از آن است که در آموزه­های علوی، مفهوم سلامت به‌عنوان یکی از مؤلفه­های مهم در زندگی انسان با تعابیری نظیر «أفضَلُ النِّعَمِ»، «أهنأُ عَطِیَّةٍ»، «النِعمَةٌ جَلیلةٌ»، «أَهْنَی النِّعَمِ» توصیف شده است به همین جهت در کلام امام علی(ع) برای دستیابی و تحقق چنین نعمت ارزشمندی توصیه­هایی در قالب رژیم غذایی، دستورالعمل در باب تغذیه، رعایت بهداشت فردی و بهداشت محیط ذکر شده است ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ رهنمودها ﻣﯽ­ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺮای ﺑﺮﺧﻮرداری از ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺴﻢ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ.

مفهوم «امّی» یکی از مباحث چالشی در مطالعات دینی است که هم در آثار مستشرقان و هم در مطالعات اندیشمندان و مفسران اسلامی، محور بحث واقع شده است. یکی از دلایل چالشی بودن فهم امّی، کاربرد قرآنیِ این واژه در توصیف پیامبر اکرم(ص) است که منجر به بروز برخی شبهات از سوی عده‌ای و درنتیجه، دفاعیه­های مختلف از سوی مسلمانان شده است. در بین آرای اندیشمندان اسلامی، مفسران قرآن جایگاه ویژه­ای داشته و در این موضوع، بحث­های متعددی مطرح کرده­اند. در پژوهش حاضر، سعی شده است با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن اشاره به برخی از آرای مفسران درباره مفهوم امّی، عللِ رواج یافتن معنای مشهورِ این واژه بررسی شود. بر اساس یافته­های این پژوهش، عواملی همچون: نگرش لغوی به‌اصطلاح امّی، غفلت از قرائن موجود در تورات و سیاق آیات قرآنی و همچنین بی‌توجهی به کاربرد امّی در متون فقهی موجب شده است که در طول زمان، معنای «بی­سوادی» برای واژه­ی امّی رواج یابد. توجه به قرائن فوق، صحت معنای رایج را تأیید نمی­کند. بر اساس قرائن کافی که برای فهم واژه امّی در متون دینی وجود دارد، این واژه در اصل، اصطلاحی است که از سوی یهودیان، برای نامیدن غیر اهل کتاب استفاده می­شد و بعدها به هرکسی اطلاق شد که ناآشنا به محتوای کتاب آسمانی باشد، چه اهل کتاب باشد یا نباشد.