جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجّه بیشتر پژوهشگران حوزه بلاغت قرآن به رابطۀ وجوه ادبی و مذهبی این کتاب مقدس آسمانی و سازگاری یا عدم سازگاری این وجوه باهم معطوف شده است. قرآن در جایگاه معجزۀ ختمیّه از یک سو منشاء شکوفایی بلاغت ادبی در زبان فارسی بوده است و از سوی دیگر به لحاظ ادبی نیز تقلید ناپذیر می‌باشد. از‎این‎‎رو دقیقاً نمونه‌های آرایه‌های ادبی چون تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، تمثیل و... در قرآن، همسانی ماهوی با همین آرایه‌ها در متون ادبی شعری یا منثور زبان فارسی ندارند. این موضوع در مورد آرایۀ تشخیص یا انسان انگاری در قرآن، بیش از همه آرایه‌ها صدق می‌کند. در تفکر اسطوره‌ای آنیمیستی، انسان انگاری سایر موجودات نوعی تخیّل و فرض ذهنی تلقّی می‌شود. همۀ زیبایی‌های بلاغی و ادبی در قرآن در خدمت انتقال معانی ژرف به ذهن آدمی است؛ ولی این اندیشه و استدلال که گزیری برای تمسّک به آرایه‌های ادبی و بلاغی در قرآن جهت درک مجهولات عالم غیب نیست؛ در مورد آرایۀ انسان انگاری صدق نمی‌کند. پرسش اساس این جستار این است که آیا زبان مجازی به معنای عام که در اکثر زیبایی‌های ادبی از جمله تشخیص یا انسان انگاری مشاهده می‌شود، در کلام قرآن چگونه قابل توجیه است؟

التفات از صنعت‌های علوم بلاغت است که یادگیری آن به فهم عمیق‌تر اعجاز بلاغی قرآن و ساختار کلام خداوند و درک صحیح آیات الهی نایل می‌سازد. شناخت التفات، اقسام و اهداف آن سبب رفع ابهام در پاره‌ای از آیات می‌شود. تفسیر «التحریر و التنویر» ابن عاشور، از جمله تفاسیری است که به این مهم پرداخته است. وی 188 مرتبه با نام التفات و 28 نوبت با نام عدول، با شیوه ایجابی - که در پی اثبات التفات بوده است- و شیوه سلبی- که در پی اثبات عدم التفات بوده است- التفات را در ضمایر و عدد تبیین کرده است. وی همچنین در تفسیر خود کوشیده است به نکات تفسیری التفات در ضمایر: مخاطب به غایب، غایب به مخاطب، متکلم به مخاطب، متکلم به غایب، غایب به متکلم، اسم ظاهر به متکلم و ضمیر به اسم ظاهر و التفات و در عدد: التفات از مفرد به جمع و از جمع به مفرد، اشاره کرده و آن‌ها را تبیین کند.

انسجام از جمله علومی است که مختص به قرآن کریم می‌باشد و علما برای آن اهمیت زیادی قائل شده‌اند؛ و انواع متفاوت آن را از قرآن کریم استخراج کرده‌اند. ابوالعلاء معری به تأثیر از آن دو نوع از انواع انسجام را در نثر خود به‎کار برده است؛ بنابراین آنچه از انسجام در کتاب معری دیده می‌شود ابداع نیست بلکه تقلیدی محض از قرآن کریم می‌باشد. این مقاله در پی آن است تا این دو نوع انسجام را در نزد معری بررسی نماید سپس تفاوت‌های آن با انسجام در قرآن کریم را بیان نماید؛ که یکی هماهنگی بین اسلوب‌های خبر از صفات خداوند با جمله‌های قبل از آن می‌باشد که بر خلاف قرآن کریم که همه صفات خداوند بر دو وزن فعول و فعیل آمده است و معری همه آن‌ها را بر وزن اسم فاعل ذکر کرده است؛ و به نظر می‌آید بازی او با کلمات و واژگان، عاملی است که او را به سمت آوردن صفاتی برای خداوند متفاوت از آنچه در قرآن کریم دیده می‌شود، سوق داده است؛ و انسجام دوم، آغاز کردن یک رجع با موضوعی است که رجع قبلی با آن خاتمه یافته است؛ بنابراین یک هماهنگی بین آغاز یک رجع در نزد معری و پایان رجع قبلی وجود دارد آن‌گونه که در قرآن کریم مشاهده می‌شود که یک سوره با موضوعی ادامه می‌یابد که سوره قبلی با آن موضوع پایان یافته است.

سبک‌شناسی به‌عنوان یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی نوین همواره می‌کوشد متن را به لحاظ زیبایی‌شناسی، بدون توجه به تاریخ، جامعه و زندگی پدیدآورنده آن که اموری خارج از متن‌ هستند، بررسی کند. مطالعه سوره‌های قرآن از این منظر، نشان‌دهنده این است که قرآن کلامی فنی، دقیق، فرازمانی و فوق بشری و دارای بافتی منسجم و بی‎نظیر است. چارچوب سبک‎شناسی شامل بررسی سطح آوایی، واژگان، تصادف، تعریف و تنکیر، افراد و جمع، تکرار، اسمیه و فعلیه بودن جملات و نوع استفهام‌ها و ... است. پژوهش حاضر باملاحظه فضای حاکم بر سوره قمر، جنبه‌های زیبایی‌شناختی و سبک‌شناختی آن را به روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی بازکاوی می‌کند. رهاورد این پژوهش گویای آن است که با توجه به سیاق و فضای این سوره، واژه‌ها، جملات و حروف، هنرمندانه در جایگاه و مناسبت ویژه‌ای به‎کار رفته‌اند. الفاظ کاملاً در خدمت معناست و معنا به بهترین شکل در نوع واژه‌گزینی تأثیر گذاشته است؛ به‌گونه‌ای که هرگز امکان تعدیل، جابجایی یا پیشنهادی جهت تبدیل و تحول متن باقی نمی‌ماند.

یکی از مباحث مهم نزد فریقین، بحث پیرامون آیات دلالت‎کننده بر عظمت و فضایل امام علی (ع) است. ازآنجاکه پیش‎فرض‎های کلامی مذهب شیعه و اهل سنت درباره امامت و ولایت یکسان نیست، این دو گروه به مسئله امامت یکسان نمی‎نگرند؛ بنابراین ترجمۀ این آیات به زبان فارسی متأثر از پیش‎فرض‎های کلامی است. البته مترجمان اهل سنت دراین‌باره دیدگاه یکسانی ندارند؛ برخی از آن‌ها آگاهانه و با غرض‌ورزی، پیش‌فرض‌های عقیدتی خود را در ترجمه به‎کار گرفته‌اند. برخی نیز این مفروضات را در ترجمه دخالت نداده‌اند و با موضعی سکوت‌آمیز از دامن زدن به تعصبات فرقه‌ای پرهیز کرده‌اند. این پژوهش بر آن است ضمن بهره‎گیری از روایات معتبر و آرای مفسّران فریقین پیرامون آیات امامت و فضایل امام علی (ع)، شاخص‎ترین ترجمه‎های تفسیری اهل سنت (دهلوی، خرم‎دل و انصاری) و شیعه (الهی قمشه‌ای، مشکینی و مکارم‎شیرازی) را بررسی و تحلیل کند. از این رهگذر می‎توان پس از بیان ضعف‎ها و قوّت‎های احتمالی، تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی و تعصب‎های موجود را در ترجمه‎های اهل سنت دقیق‎تر نمایان ساخت. افزون بر آن می‎توان مطابق مبانی کلامی، انتقال صحیح محتوای این آیات را در ترجمه‎های شیعی مورد سنجش قرار داد.