جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجرد نفس که از مسائل مسلم نزد فلاسفه اسلامی میباشد، از سوی مکتب تفکیک به چالش کشیده شده است و بر اثبات مدعای خود ادله عقلی و نقلی ارائه نموده و با استناد به آنها تجرد نفس را مخدوش نمودهاند. نگارنده در پژوهش حاضر، ادله اهل تفکیک را در جهت مادیت نفس آورده است؛ اما به نظر میرسد که با توجه به برخی ادله و روایات، این مسئله، جای تأمل، دقت و باریکبینی بیشتری دارد.

اسکولاستیک، مدارسی بودند که از دل کلیسای مسیحی بیرون آمدند تا در راستای خواستههای آن گام بردارد. از آنجا که قرون وسطای غرب، دوران تسلط بیچون و چرای کلیساست؛ پس اداره امور مختلف نیز با کلیسا بود. راهاندازی این مدارس نیز با اهدافی مشخص برای کلیسا صورت گرفت. مدارس اسکولاستیک که به مکتب خاصی تبدیل شد، از آن جهت مهم است که به مرور در مسیری غیر از آنچه کلیسا انتظار داشت، قرار گرفت و در واقع، شاید بتوان گفت، در کنار دیگر عوامل (جنگهای صلیبی، برخورد با تمدن اسلام و غیره) به نوعی باعث روشنگری شد و در رنسانس مؤثر افتاد. در این مقاله، علل پیدایی و برخی ویژگیهای اسکولاستیک و نیز نام چند تن از اندیشمندان این مکتب و در نهایت، انحطاط فلسفه مدرسی (اسکولاستیک) مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

علم دینی، ترکیب و تلفیقی است که هویت هر یک از عناصر آن باقی است و هدف آن، از یک سو، اثر بخشی دین در ساختار و محتوای علم است و از سوی دیگر، جهتدهی به اهداف علوم مورد نظر است. حاصل این ترکیب، تشکیل حقیقتی جدید است که هویت علمی خود را محفوظ داشته و در مقام داوری تن به آزمون تجربه میدهد و از سویی، دارای زیرساختهای دینی و محتوایی همساز با دین است. این دیدگاه با اندیشههای مابعد اثباتگرا سازگار است و در هویت ابطال گزارهها و قوانین علمی، پیشفرضهای دین آن آسیب نخواهد دید. پس از فهم امکان تحقق علم دینی، باید الگو و ساز و کاری برای تحقق این هویت جدید ارائه کرد. صرف پالایش و پیرایش علوم از ملزومات سکولار و یا عرضه علوم بر کتاب و سنت و توهم سرهسازی و یا حتی استخراج علوم با روش وحیانی، ادعای امکان علم دینی را محقق نمیکند. ما بر این باوریم که علم دینی، هویتی تولیدی است و مراحل شکلگیری آن پس از دینشناسی، فرضیهسازی، به وادی تأیید یا ابطال تجربی قدم مینهد و دین به عنوان منبع الهام در فرضیهها و نیز زیرساختها و پیشفرضها، هویتی جدید را شکل میدهد و در این فرایند جهتبخشی کاربردی و ارائه الگوهای علم مطابق با نیاز و اهداف دیندارن بوده و سبب توسعه هر چه بیشتر علوم است.

تداوم حرکت فقه در مسیر جوامعی که در طول تاریخ همواره تغییر و تحول یافته اند، مسئله ای است که از دیرباز ذهن اندیشمندان اسلامی را به خود مشغول داشته است. خصوصا اگر یک مکتب فقهی ادعای ورود در عرصه مسائل اجتماعی و سیاسی را داشته باشد و به تعبیر دیگر خواهان مدیریت جامعه در سطح کلان آن باشد. بالطبع چنین نظام فقهی می بایست از انعطاف پذیری بالایی برخوردار باشد تا بتواند پاسخ گوی تغییرات و نیاز های روزمره جامعه خویش باشد. و در عین حال از اصول بنیادینش عقب نشینی نکرده و از مسیرش منحرف نگردد. این امر نیازمند امکانات درون فقهی است که بتواند فروع را در شرایط لازم بر اساس اصول تغییر دهد تا فقه بتواند جامعه را در سطح کلان آن مدیریت کند. ادعای این مقاله آن است که نظام فقهی حضرت امام(ره) از چنین توانایی و امکانی برخوردار است و یکی از این امکانات، فقه المصلحة است که در فقه سیاسی امام خمینی(ره) از جایگاه ویژه ای برخوردار است و پژوهش حاضر بر آن است تا اثبات نماید که فقه المصلحة نه تنها مولود تنگناهای سیاسی پس از انقلاب نیست بلکه از ریشه دارترین مباحث در فقه سیاسی امام(ره) است که رد پای آن را می توان در آثار اولیه ایشان نیز به وضوح یافت.

فرقه معتزله یکی از مهمترین مذاهب کلامی اسلام بود این فرقه در متن پر غوغای تحولات نیمه دوم قرن اول هجری، توسط واصل بن عطا بنیانگذار آن در بصره بوجود آمد و رشد کرد این فرقه نقش مهمی در تحولات علمی، فقهی، سیاسی و کلامی و ... داشته است با توجه به این که در اواخر دوره اموی ظهور کرد چون در این موقع بنی امیه سرگرم خلافت بودند لذا مانع تبلیغاتشان نشدند اما همین که عباسیان روی کار آمدند و سیل آراء و نظرات بیگانگان در عالم اسلامی سرازیر، و شرک و الحاد، کفر و زندقه شایع شد گروهی باید به مقابله با آنها می پرداخت که عقل را حجت دانسته و به روش استدلال عقلی آگاه باشند لذا دستگاه خلافت عباسی برای حفظموقعیت سیاسی خود چاره را در این منحصر دید که از معتزله حمایت کند زیرا آنها قدرت جدلی بسیار قوی داشتند و برای مخالفان مذهب اسلام حربه ای قوی بودند آنها نیز این رسالت را بر دوش گرفتند و به خوبی از عقاید اسلامی دفاع کرده و شبهات مخالفان را پاسخ دادند و گروه بسیاری را به آیین اسلام رهنمون کردند این نوشتار سعی دارد فرقه معتزله و روابط آن با خلافت عباسی در عهد اول ( 132 ـ 232 هـ ) را مورد بررسی قرار دهد.

بحث توسعه که گستردگی و اهمیت قابل ملاحظهای دارد، در دهههای اخیر مورد توجه اندیشمندان حوزههای مختلف قرار گرفته است. توجه صاحبنظران رشتههای مختلف به موضوع توسعه، زمینه مطالعات و پژوهشهای متفاوت و متناسب با این رشته را برای رسیدن به توسعه و تفسیری از رشته خود با شرایط زمان واداشته است. در این مقاله قصد داریم با ارائه تعاریفی از توسعه و دین، زمینههای ارتباط این دو بحث و نقش آموزههای دینی بر اصل توسعه را بررسی نماییم و با بیان این دیدگاه که دین اسلام کوشش دارد که حیات آدمیان را تدبیر کند و از طرفی دیگر، در دنیای جدید، پدیدههای متنوعی ظهور کرده و میکند که هر کدام به سهم خود بر نحوه زیست و زندگی انسانها تأثیر میگذارد؛ بنابراین، در این وضعیت برای یک جامعه دینی، مهمترین پرسش این است که نسبت دین او با دنیای جدید چیست؟ مکتب اسلام بر توسعه جهانی تأکید دارد که به دست همه و برای همه باشد و تنها راه رسیدن به این توسعه، انقلابی همگانی است که در سایه نیاز، در سطح جهانی تحقق مییابد و به تحولی فراگیر و رشد و تکامل معنوی و عقلی میانجامد که ریشه رشد مادی به صورت پایدار، همراه با تعامل و تعادل کامل و بدون ضرر رساندن به دیگران ـ نه تنها انسانها، حتی به طبیعت پیرامون است. آموزههای اسلام و دیگر ادیان الهی در موارد متعدد بر ابعاد توسعه جهانی و همگانی تأکید داشته و داعیهدار این نکته است که منجی آخر نیز به مرز و محدوده جغرافیایی محدود نیست و مسئولیت برپایی نظام الهی را در سطوح جهانی بر عهده دارد.

آنچه در این مقاله به آن اشاره شده، نگاهی کلی به بحث حقوق بشر از دیدگاه اسلام است و اینکه اسلام تا چه اندازه به این مسئله مهم توجه نموده است. ابتدا به این نکته اشاره شده که مبنای حق و همه احکام دیگر از دیدگاه اسلام، رسیدن به قرب و وصول به بحر بیکران الهی است که به مقدمهای نیاز دارد و آن اینکه انسان ابتدا به قله کمال انسانی صعود نماید. پس از آن، مصادیق حقوق بشر بررسی میشود که از جمله آنها میتوان به حق حیات، حق آزادی و حق عدالتطلبی اشاره نمود و بعد به منابع حقوق اسلامی اشاره میشود که قرآن، سنت، اجماع و عقل است. سپس با توجه به مبانی و منابعی که برای حقوق بشر در اسلام بیان شده، دیدگاه کلی اسلام را در مورد حقوق بشر بیان میشود که برای رنگ پوست، نژاد، ملیت و حتی زن و مرد بودن تفاوتی قائل نمیشود و همه انسانها را در گوهر انسانیت و فضیلت یکسان میداند و در پایان مقاله نیز به مزایای حقوق بشر که شامل: برهانپذیری، برخورداری از ضمانت اجرا، سازگاری و هماهنگی و تناسب و دوام (ابزار سنجش) پرداخته شده است.

فلسفه صدرایی یا حکمت متعالیه با مبنا قرار دادن عقل در کنار نقل و نقل در کنار عقل می تواند در تبیین مسایل مختلف اسلامی ورود پیدا کند و پایه های نظری و کاربردی علوم تجربی و علوم دیگر را استحکام بخشد. نظریه ی وحدت تشکیکی وجود، که به اختصار به «تشکیک وجود» معروف شده، یکی از بحث های مهم و در عین حال دشوار حکمت متعالیه به شمار می آید می تواند مبنای تحول بسیاری از نظریات در علوم را رقم بزند. می­توان اصل تشکیک را که یکی از اصول مهم فلسفه صدرایی بشمار می آید ، به علم اخلاق خواهیم برد و صفات اخلاقی را با این نگرش صدرایی بازخوانی خواهیم کرد. با این فرض ، همانطورکهبااثبات «جسمانیةالحدوثوروحانیةالبقاء»بودنروحونیز «حرکت‏جوهرى‏»درحکمتمتعالیهصدرایىبسیارىازمسائلفلسفهنظرىدگرگونشده،بسیارىازمسائلاخلاقىنیزدگرگون خواهند شد . مقامات وجودی نفس تاثیر پذیری مستقیمی از صفات رذیله و یا صفات حسنه اخلاقی دارند ، نفس برای ارتقاء رتبه به مقامات و درجات بالاتر و در مسیر استکمالی - اشتدادی ، از صفات اخلاقی کسب فیض فیض می کند و حرکت جوهری نفس در رتبه بالاتر از نباتی به کسب مقامات وجودی – اخلاقی وابستگی آشکاری دارد . در این حرکت استکمالی – اشتدادی ، صفات اخلاقی به مثابه وجودهای تشکیک پذیری هستند که رتبه ی نفس را تعین می بخشند.

عصر امام رضا دوران تشتت آراء و شکلگیری نحلههای مختلف فکری و عقیدتی است. تعاملات وسیع عباسیان با سایر دول، ترجمه متون علمی یونان و فضای نسبتاً باز سیاسی، زمینۀ آشنایی مسلمانان با افکار گوناگون را فراهم نموده است. در این میان، جلسات بحث پیرامون مسائل عقیدتی، اهمیتی خاص دراد؛ بنابراین، امام رضا با حضور در مجالس، به احتجاج با سران دیگر ادیان و رهبران مکاتب پرداخته و از این راه به بیان معارف ناب اسلام میپردازد. تبیین استدلالهای متعدد در زمینه اثبات وجود حضرت حق، از مهمترین مناظرههای امام رضا –علیه السلام- است که این مقاله به آن اختصاص یافته است. همچنین راه فطرت، معقولیت، برهان نظم، حدوث و حرکت از دیدگاه ایشان بررسی شده است.