جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادراك یکی از مباحث مهم فلسفی است که بهرغم اهمیت، متأسفانه کمتر بدان پـر داختـه شده است؛ ازاینرو مقاله حاضر، ادراك کلیات و جزئیات را از دیدگاه ابـنسـینا و ملاصـدرا بررسی کرده است؛ بدین شکل که نخست به تعریف و مراحل ادراك از دیدگاه ابـنسـینا پرداخته، به این نتیجه رسیده است که ابنسینا ادراك را چهارمرحلـهاي مـیدانـد و آن را امري مادي دانسته، در تفسیر کلی، تئوري «تجرید» را ارائه میدهد. سـپس بـه تعریـف و مراحل ادراك از دیدگاه ملاصدرا همت گماشته، بـه ایـن نتیجـه دسـت یازیـده اسـت کـه صدرالمتألهین حقیقت ادراك را امر «وجودي» میداند و ادراك را سهمرحلهاي دانسته، در تفسر کلی، تئوري «تعالی» را ارائه میدهد

تخالف و توافق میان عقل و شرع، موضوع معارضه ابنرشد و غزالی است. در مقالـه پـیش رو، اختلافات و مشابهتهاي فکري غزالی و ابنرشد ترسیم شده است تا درجه اعتبار آراي هریک روشن شود و کوششهاي آن دو در ابطال یا اقبال بـه فلسـفه در عرصـه دیـن بـه محـک نقـد گذاشته شود. ازسویی به بررسی علل ساختاري و معده بهوجودآورنده مناظره ابنرشد و غزالـی نیز پرداخته شده است. از علل ساختاري میتوان به جریان نوگرایی معتزله اشاره کرد که تکامـل آن بهوسیله رشد فلسفه مشاء بهواسطه ابنسینا صورت گرفت. ابـنسـینا فلسـفه مشـاء را بـا مشرب افلاطونی درآمیخت که این علت ساختاري، خـود علتـی معـده محسـوب مـیگـردد تـا ابنرشد به معارضه با غزالی برخیزد. علت معـده ایجـاد ایـن معارضـه نیـز شـرایط سیاسـی ـ اجتماعی عصر ابنرشد بوده است که با فلسفه سر مخالفت داشتهاند؛ بنابراین ابنرشـد مـورد ایذاي ابناي زمان شد و بهنوعی با انتقـاد از آراي غزالـی، بـه دفـع اتهـام از خـود مجبـور شـد. درحقیقت منازعه غزالی و ابنرشد، هم منشأ سیاسی ـ اجتماعی داشت و هم منشأ عقیدتی که ناشی از دو ساختار و بنیاد ایمانگرایی و عقلگرایی است که در جهان اسلام بهعنـوان دو طیـف دامنهدار، حیات یافته بودند

دین در زندگی انسان، کارکردهاي گوناگون معرفتی، عملی، معنوي، مادي، اخروي و دنیایی دارد. توجه به این کارکردها در شناخت، تبیین و تبلیغ دین، فوایدي میتواند داشته باشد؛ مانند تسهیل پذیرش دین، بالارفتن کیفیت اعمال، روشنشدن پیوند مسائل دینی با زندگی و بیان عدم تنـافی میان دین و علم. ازسویی، توجه افراطی و خارج از ضابطه به کارکردهـا و اثـرات دیـن، بـهخصـوص کارکردهـاي عملی و دنیایی دین و بهعبارتدیگر، «عملزدگی» در توجه به آثار دین، آفـات جـدي در مسـیر دینداري افراد و تـرویج دیـن مـیتوانـد ایجـاد کنـد؛ آفـاتی همچـون نگـاه ابـزاري بـه دیـن، جایگزینپذیري در تکالیف دینی، تفسیرها و تأویلهـاي ذوقـی و بـدون مـدرك از دسـتورهاي دینی، ایجاد دلزدگـی نسـبت بـه تکـالیف دینـی بـا تـأمیننشـدن انتظـارات مـادي، غفلـت از کارکردهـاي اصـلی دیـن، تضـعیف روحیـه تعبـد در افـراد نسـبت بـه دسـتورها و... . برخـی روشنفکران معاصر مانند دکتر شریعتی و دکتر پاكنژاد بهدلیل توجه افراطی بـه آثـار عملـی و دنیایی دین، در ورطه عملزدگی در تبیین دین افتادهاند.

یکی از مباحث بنیادین در گستره عرفان عملی، معرفت شهودي نفس اسـت. در فرآینـد معرفـت نفس، سالک به لایههاي باطنی و ژرف خویش، معرفتی حضوري مییابد و «مـن» خـویش را از «تن» خویش بازمیشناسد و مظهر اسماء و صفات حسناي پروردگار میشود و بـا ذکـر و فکـر و مراقبت از خویش، به پرورش و بالندگی آن میپردازد. دراینمیان، حکیم ابونصر فارابی در پرتو مبانی فلسفی خود مانند اصالت وجود، تشکیک وجود، تجرد نفس، حرکت جوهري، تطابق آفاق و انفس، به تبیین معرفت شهودي نفس و مراتـب آن و راهکارهاي دستیابی به آن پرداخته است. حکیم فارابی درباره کمال و غایت نفـس، دو دیـدگاه بدوي و نهایی دارد. در نوشتار حاضر، نخست دیدگاه ابتدایی ایشان بیان میشود کـه مبتنـی بـر روش مشاء است و سپس نظریه نهایی ایشان که بر شیوه عرفانی استوار شده است، تبیین خواهد شد. بهطور کلی از منظر فارابی، کمال نفس انسانی در پرتو تجرد و پیراستهشـدن آن از مـاده و مادیات محقق میگردد.

عارفان براي تبیین دیدگاه خود درباره اسفار اربعه، به آیات و روایات متعددي استناد جستهاند. بـا کاوش در آیات و روایات میتوان مستندات قابل توجهی دراینبـاره یافـت. پـژوهش حاضـر بـه بررسی اسفار اربعه در آیات و روایات پرداختـه اسـت تـا بـا گـردآوري آیـات و روایـات مـرتبط، چشمانداز اسفار اربعه را در عرفان تبیین کند. هرچند آیات و روایات بهروشنی عنوان اسفار اربعـه را مطرح نکردهاند، ولی وجود سفري معنوي را تأکید فراوان کردهاند. موارد اندکی از آیات، مبـین هر چهار سفر است و بیشتر آیات و روایات فقط بخشی از سفرها را توجیه میکننـد. بـااینحـال، طرح مباحثی همچون «حجابهاي نورانی و ظلمانی»، «مقامات و حالات سـالکان» و «لـوازم و نتایج هر سفر»، گویاي آن است که اسفار اربعه داراي بنمایههـاي دینـی اسـت. تـأثیر فـراوان آموزههاي دینی در رویکرد عرفاي مسلمان به موضوع اسفار اربعـه از یـکسـو و لـزوم تبیـین و شناخت مبانی فکري ایشان دراینباره ازسويدیگر، چنین ایجـاب مـیکنـد کـه ایـن مسـئله در پژوهش مستقلی کاویده شود.

نوع نگرش به باورها و مدعیات دینی و نسبتی که آنها بـا انسـان و جهـان واقـع دارنـد، ازجملـه تأملات فیلسوفانه عصر حاضر درباب دین است. در بسیاري از آثار این تحلیل ها، به مفهوم واقـع و نقشی که زبان و زمینه هاي اجتماعی در آن ایفا میکنـد، معطـوف گشـته و اختلافـات نظـري خاصی را سبب شده است. برخی فیلسوفان دیـن بـا پیوسـتن بـه طیـف «نـاواقعگرایـان» و بـا تأثیرپذیري از آراي ویتگنشتاین، به گمان خود با این رویکرد، به دفاع از ایمان دینـی در برابـر انتقادات برخاسته اند. در این نگرش با تأکید بر ساحت عملی دین و نقش زبان در فهم پذیري آن، باورهاي دینی اموري مربوط به ساحت درونی انسان دانسته شد که فقط در زندگی مؤمنانه مفید، مطلوب و معنادارند. این دیدگاه اگرچه در ظاهر تأییدکننده حیات ایمانی اسـت، نـاگزیر مسـتلزم انکار حقانیت دین میباشد و به همین دلیل به نام الحاد نقابدار نیز خوانده شده است. مقالـه حاضـر به توصیف و نقد مدعیات طرفداران این نظریه پرداخته است.