جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله تصرف و نقش انسان در تحقق امور عالم، از مهم‌ترین مباحثی است که در طول تاریخ، نزاع‌های شدیدی را میان مذاهب اسلامی از معتزله، اشاعره، ماتریدیه، شیعه، سلفیه و... برانگیخته است. این نظریات در میان دوسویه افراط و تفریط از انکار مطلق نقش انسان تا اختیار مطلق انسان در نوسان بوده است. پس از پیدایش سلفیه، این نزاع شدت گرفت؛ چراکه به‌وسیله عده‌ای، مستلزم تکفیر و شرک دانسته شد. در نوشتار حاضر تحلیل سهم انسان در ایجاد افعال و نسبت آن با تصرف الهی باتوجه به دیدگاه جاجروی به‌عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته علمی دیوبندیه، بلکه تأثیرگذارترین اندیشمند دیوبندیان مماتی ـ در پاکستان و نیز در بسیاری از مناطق شرق ایران ـ مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین مدعای جاجروی، نفی هرگونه تصرف و قدرت انسان در تحقق امور عالم طبیعت است که مستلزم تأیید شرک‌دانستن هرگونه یاری‌خواستن و توسل به اولیای الهی می‌باشد، ولی به این نظریه، نقدهای متعددی مانند نقد نقضی، حلّی و نیز نقد مبنایی وارد است.

صدرالمتألهین به‌عنوان فیلسوفی متشرع، درباره جهات گوناگونی از علم فقه به بحث و نظر پرداخته است. ایشان پس از بیان چهار معنا برای فقه، درباره علم فقه به‌معنای مصطلح، آرای خاص خود را در باب موضوع علم فقه، فایده علم فقه، ضرورت تعلم فقه و تفاوت‌های آن با علم عقاید و اصول، اتخاذ کرده است. ملاصدرا ازجمله کسانی است که تعبد به احکام فقهی را ضروری دانسته، عقل را در درک ملاکات احکام ناتوان و دخالت عقلانی در فقه را ناصواب شمرده است. احکام شرعی در دیدگاه ایشان به حصر عقلی و شرعی منحصر در احکام خمسه است و البته مترتب بر مصالح و مفاسد نوعیه‌اند، ولی آنها را از دسترس فهم عقل خارج می‌داند. از دیدگاه صدرالمتألهین فقه و انجام تکالیف، مقدمه‌ای برای رسیدن به علم حقیقی یعنی معرفت‌الله است و رسیدن به این مرتبه از طهارت نفس و ایمان واقعی، متوقف بر عمل به تکالیف فقهی می‌باشد.

چگونگی ارتباط نفس با مبادی عالیه هستی به‌ویژه عقل فعال، از مسائل مهم فلسفه صدرایی است. ازنظر ملاصدرا نفسِ انسان ازطریق حرکت جوهری از عالم طبیعت به عوالم بالاتر سلوک یافته و با عقل فعال اتحاد برقرار می‌کند و به ادراک معقولات نایل می‌گردد. در این دستگاه معرفتی ادراک معقولات، به مشاهده نفسِ حقایق حاصل می‌شود؛ بدین‌صورت که صور خیالی و عقلانی، هریک در مقام خود، دارای ثبات و تجرد ذاتی‌اند و نفس با حرکت جوهری به مرحله ادراک عقلی راه می‌یابد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد تبیینی روشن از چگونگیِ این نحوه ادراک و به‌طور خاص، نحوه اتحاد آن با عقل فعال ازمنظر ملاصدرا ارائه نماید. برای رسیدن به این مقصود، نخست باید ماهیت نفس، عقل، ادراک و نحوه اتحاد نفس با عقل فعال و دیگر مبادی عقلی و کیفیت ارتباط صورت معقوله با ادراک شهودی از حقایق عقلی موجودات، ازمنظر فیلسوفان پیش از ملاصدرا بررسی گردد تا راه حل مسئله پژوهش حاضر را فراهم ‎نماید.

مطابق نظر سهروردی، واقعیت‌های گوناگون، چیزی غیر از نور نیستند که از لحاظ شدت و ضعف با یکدیگر تفاوت دارند. هستی‌شناسی سهروردی مبتنی بر نظام نور و مراتب آن است. وی معتقد است عوالم، مراتب گوناگون دارد که بالاترین آنها نورالأنوار است. نورالأنوار بالاترین مرتبه هستی می‌باشد و اوست که سرچشمه نورانیت بوده و همه هستی از او سرچشمه می‌گیرد. او بهترین برهان برای اثبات نورالأنوار را برهان صدیقین می‌داند. در بحث صفات، معتقد است نورالأنوار، نه دارای صفات ظلمانی و نه دارای صفات نورانی است. درعین‌حال وی برای نورالأنوار اضافات فراوانی قائل است؛ مانند اضافه رزاقیت، اضافه مبدأیت، اضافه عالمیت و... و درنهایت می‌گوید همه این اضافات به یک اضافه برمی‌گردد و آن اضافه مبدأیت است. افزون‌براین شیخ اشراق صفات سلبی بسیاری را باور دارد؛ ازجمله اینکه نورالأنوار جسم نیست، غاسق نیست، ممکن نیست، ذوجهت نیست و... که درنهایت همه این صفات سلبی را به یک صفت سلبی یعنی امکان برمی‌گرداند. تمامی این صفات اضافی و سلبی، جزء صفات اعتباری است و هیچ‌یک امور عینی مستقل زاید بر ذات نیستند و هیچ نحوه ترکیبی را در ذات الهی لازم نمی‌آورند.

شواهد نشان می‌دهد مفهوم بیان‌ناپذیری شامل قضایای شهودی در عرفان اسلامی نمی‌شود. نگارش حاضر در راستای بررسی و نقد استدلال ویلیام جمیز بر بیان‌ناپذیری است؛ استدلالی که او بر عبارت غزالی استوار کرده است و بر اساس آن، ویلیام جیمز عرفان اسلامی را مشمول نظریه بیان‌ناپذیری قلمداد می‌کند. در فرایند تحقیق پیش رو به دو حقیقت خواهیم رسید؛ نخست اینکه پس‌زمینه‌های گزاره‌های عرفانی برای اهل حقیقت شفاف‌تر خواهد شد؛ دیگر آنکه با مشکوف‌شدن پس‌زمینه‌ها همچون شرایط ویژه اجتماعی و سیاست‌های مخالف و تنگناهای زبانی، به یک روش دقیق برای رسیدن به حقایق دست خواهیم یافت. در این بحث سخنان عرفا و محققان اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته تا بطلان این فرضیه آشکار‌تر شود. مقاله حاضر با روش‌های ساختارگرایی و پدیدارشناسی به‌رشته تحریر درآمده است.

مسئله معرفت نفس و جایگاه وجودی آن در عوالم هستی همواره مورد توجه حکمای مسلمان بوده است؛ در تبیین مشائین، پیدایش وجود نفس انسان در سیر نزول هستی، متأخر از پیدایش عالم طبیعت یا همراه آن خواهد بود. همچنان‌که در سیر صعود هستی، نهایت سیر آدمی رسیدن به مرتبه عقل مستفاد و متصور‌شدن به همه صورت‌های علمی، و عالمی عقلی مشابه عالم عینی‌شدن است. در حکمت اشراق، سهروردی در سیر نزول هستی، جایگاه نفس را در انتهای نظام نوری می‌داند که رب النوعِ او، یعنی حضرت «جبرئیل» آن را به وجود آورده است. و در سیر صعود هستی معتقد است که نهایت سیر انسان، رسیدن به عالم نور و مفارقات و جزء عالم قدسی‌شدن است. اما صدرالمتألهین در نظر نهایی خویش معتقد است که نفس انسان به تجردی خاص، این توانایی را دارد که با حفظ وحدت و هویت خویش، در سیر نزول هستی از عالم اله به عقول و مثال و سپس به عالم مادّه نزول می‌کند و آنگاه در سیر صعود نیز این توانای را دارد که مجدداً به عالم اله راه پیدا کند.