جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از موجود «مجرّد و مادی»، یکی از بخش های عمده فلسفه اسلامی را به خود اختصاص داده است. ارائه تعریفی دقیق از «مجرد» و «مادی»، اثبات وجود آنها، بیان انواعشان و ارتباط میان موجودات مجرد و مادی، از دغدغه های مهم فلاسفه در این بخش از فلسفه به شمار می رود. در این نوشتار، سعی شده است تا گزارشی اجمالی از دیدگاه فلاسفه مشاء و اشراق نسبت به ماهیت موجودات مجرد و مادی، بیان و سپس مورد ارزیابی واقع شود. در ادامه، نظریه سومی ارائه شده و مؤیدات عقلی و نقلی این نظریه ذکر شده اند. نیز با عنایت به اینکه ظواهر برخی از تعابیر نقلی بر اساس دیدگاه عده ای از متفکران با نظریه سوم در تعارض است، ضمن بیان آن ظواهر، آراء این متفکران نیز مورد نقد قرار گرفته و در تعریف «مجرد» و «مادی»، بر نظریه سوم، تأکید شده است.

زندگی نامه حجة‌الاسلام ‌والمسلمین‌ غلامرضا فیاضی‌ در سال‌ 1328 در قم‌ و در میان‌ خانواده‌ای‌ متدین‌ و دوستدار روحانیت‌ و علمای‌ شیعه‌ به‌ دنیا آمد. پدرش‌ مرحوم‌ حاج‌ اسدالله‌، به‌‌ بنایی‌ اشتغال‌ داشت‌ و از همان‌ راه‌ روزگار می‌گذراند. حجة‌الاسلام ‌والمسلمین‌ فیاضی‌ پس‌ از اینکه‌ قرآن‌ و بخشی‌ از دروس‌ فارسی‌ را نزد مادر خود و مکتب‌ خانه‌ فرا گرفت‌، با پدر خود به‌ بنایی‌ ساختمان‌ میرفت‌. در یکی‌ از روزها که‌ با پدر خود به‌ منزل‌ روحانی‌ جلیل‌ القدری‌ برای‌ تعمیر ساختمان‌ رفته‌ بود، مورد عنایت‌ آن‌ روحانی‌ جلیل‌القدر قرار گرفت‌ و با عنایت‌ او و رخصت‌ پدر به‌ امر اشتغال‌ در حوزه‌ علمیه‌ قم‌ رو آورد. پس‌ از طی‌ مقدمات‌، به‌ دروس‌ سطح‌ در نزد استادان‌ مشهور آن‌ روزگار راه‌ یافت‌ و سپس‌ به‌ درس‌ خارج‌ فقه‌ و اصول‌ استادان‌ برجسته حوزه‌ علمیه‌ قم‌ رفت‌ و سالها از محضر آنان‌ بهره‌مند شد. او همزمان‌ با تحصیل‌ فقه‌ و اصول‌، علوم‌ عقلی‌ را نیز در نزد استادان‌ خبره‌ فرا گرفت‌، به‌ گونه‌ای‌ که‌ بعدها خود به‌ تدریس‌ آن‌ دروس‌ رو آورد و درس‌ او در زمره بهترین‌ دروس‌ حوزه‌ در علوم‌ عقلی‌ به‌ شمار رفت‌. حجة‌الاسلام ‌والمسلمین‌ فیاضی‌ در سالهای‌ تحصیل‌ خود به‌ محضر استادان‌ برجستة‌ بسیاری‌ شرفیاب‌ شد. او جامع‌ المقدمات‌ را نزد مرحوم‌ شیخ‌ محمد حسن‌ قاضی‌زاده‌ که‌ همانا مشوق‌ اصلی‌ او برای‌ رو آوردن‌ به‌ تحصیل‌ در حوزه‌ بود، فرا گرفت‌. سیوطی‌ را نزد حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ باکویی‌ امام‌ جمعه‌ فریدون‌ کنار و مغنی‌ را هم‌ نزد او و نیز در محضر آیة‌الله‌ شیخ‌ حسن‌ تهرانی‌ و آقای‌ جلیلی‌ آموخت‌. حاشیه‌ را نزد حجة‌الاسلام‌والمسلمین‌ باکویی‌ و مختصر را نزد آیة‌الله‌ دوزدوزانی‌ و معالم‌ را نزد حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ فاضل‌ هرندی‌ خواند و سپس‌ به‌ دروس‌ لمعه‌ آقای‌ سید ابوالفضل‌ موسوی‌ تبریزی‌ و آقای‌ تقدیری‌ رفت‌. استاد او در رسائل‌ آیة‌الله‌ العظمی‌ نوری‌ همدانی‌ و آیة‌الله‌ مؤمن‌، در مکاسب‌ آیة‌الله‌ شیخ‌ علی‌ پناه‌ اشتهاردی‌ و آیة‌الله‌العظمی‌ فاضل‌ لنکرانی‌ و در کفایه‌ آیة‌الله‌ العظمی‌ نوری‌ همدانی‌ و آیة‌الله‌ العظمی‌ فاضل‌ لنکرانی‌ بود. وی‌ از سال‌ 51 به‌ مدت‌ چهارده‌ سال‌ در دروس‌ خارج‌ حضرات‌ آیات‌ آقایان‌ گلپایگانی‌، اراکی‌، حائری، شاه‌ آبادی، شیخ‌ کاظم‌ تبریزی، شیخ‌ جواد تبریزی‌ و وحید خراسانی‌ شرکت‌ کرد. او در بخش‌ علوم‌ عقلی، شرح‌ منظومه‌ سبزواری‌ را نزد آیة‌الله‌ گرامی، بدایه‌ را نزد آیة‌الله‌ جوادی‌ آملی، نهایه‌ را نزد آیة‌الله‌ مصباح‌ یزدی‌ و اسفار را نزد آیة‌الله‌ جوادی‌ آملی‌ فرا گرفت‌. همچنین‌ او تمهیدالقواعد و شرح‌ فصوص‌ الحکم‌ را نزد آیة‌الله‌ جوادی‌ آملی‌ آموخت‌. از دوستان‌ او در سالهای‌ تحصیل، حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ غروی‌ را می‌توان‌ نام‌ برد. حجة‌الاسلام‌والمسلمین‌ فیاضی‌ در سالهای‌ متمادی‌ و ازسالهای‌ آغازین‌ تحصیل‌ به‌ امر تدریس‌ اهتمام‌ ویژه‌ای‌ داشت. او در دروس‌ مختلف‌ دورة‌ مقدمات‌ و سطح‌ را بارها تدریس‌ کرده‌ و سپس‌ به‌ تدریس‌ بدایه، نهایه‌ و شرح‌ اشارات‌ رو آورده‌ است‌ و هم‌ اکنون‌ نیز به‌ تدریس‌ اسفار اشتغال‌ دارد. تبیین‌ زیبا و استوار علوم‌ عقلی‌ از ویژگیهای‌ اوست‌ و دروس‌ و حتی‌ نوارهای‌ تدریس‌ او همواره‌ مورد استفاده‌ طلاب‌ بوده‌ است. از حجة‌الاسلام‌والمسلمین‌ فیاضی‌ تعلیقه‌ای‌ بر نهایة‌ الحکمه‌ علامه‌ طباطبایی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. او از اعضای‌ جامعه‌ مدرسین‌ است‌ و هم‌ اکنون‌ در قم‌ ضمن‌ اشتغال‌ به‌ تدریس، به‌ پژوهش‌ در مؤسسه‌ امام‌ خمینی ‌(ره‌) می پردازد. منبع: http://qfayazi.andishvaran.ir/fa/ScholarMainpage.html

مساله حمل یکی از مسائل مهم فلسفه اسلامی است که به دلیل ارتباط با علم تصدیقی انسان به خارج، حائز اهمیت است و به واسطه آن می توان رابطه میان عین و ذهن، موضوع و محمول و علم و معلوم را تبیین کرد. تا وقتی حمل ـ که نشانه هو هویت و اتحاد است ـ صورت نگیرد، محال است میان ماهیات که مثار کثرت اند بتوان اتحاد و حتی مقایسه برقرار کرد و به معرفت رسید. در این جستار سعی بر این است تا با توجه به حقیقت حمل و جایگاه آن، حمل اولی ذاتی و حمل شایع صناعی از دیدگاه صدرالمتالهین و علامه طباطبایی مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به تمایز این دو حمل، کاربرد آنها بیان شود و در صورت اختلاف، موارد تبیین گردد.

ضرورت علّى و معلولى از فروع مهم اصل علیت است و معناى آن به طورکلى عبارت است از ضرورى شدنِ وجود معلول هنگام وجود علت تامه اش (ضرورت بالقیاس) و از ناحیه آن (ضرورت بالغیر). این ضرورت که با عنوان جبر فلسفى نیز از آن یاد مى شود کاملا مورد تایید و تثبیت فلاسفه است و برخى متکلمان به ویژه اشاعره کاملاً آن را منکرند. اصولیین نیز چنین ضرورتى را تنها در علل غیرمختار مى پذیرند؛ اما استاد فیاضى ضرورت سابق بالغیر به تفسیر مشهور را در همه علل، چه مختار و چه غیرمختار مردود مى داند، ولى معتقد است که این نوع ضرورت با تفسیرى دیگر در هر دو مورد صادق است. ضرورت بالقیاس نیز از دیدگاه ایشان تنها در علل غیرمختار پذیرفتنى است. دیدگاه استاد فیاضى در نفى ضرورت در برخى صور آن، گرچه هم نوا با آراى اهل کلام و اصولیون است، تفاوت هایى اساسى و مهم با آنها دارد که در این تحقیق به تفصیل به این تمایزها پرداخته ایم.

قاعده «الشیء ما لم یجب لم یوجد» در کلام حکما مطرح و با دلایلی اثبات شده است. مفاد آن که به عنوان قاعده‌ای مسلم تلقی می‌شود، این است که با تمام شدن علت، وجود معلول پیش از تحققش ضرورت می‌یابد، این قضیه به جبر فلسفی معروف است. در مقابل، متکلمان اسلامی مطلقا آن را نفی نموده، «اولویت» را جایگزین ضرورت می‌کنند. در این میان برخی از اصولیین شیعه با تفصیل بین فاعل مختار و موجب، قاعده را به فاعل موجَب اختصاص می‌دهند. دیدگاه برگزیده این مقاله تفصیل مورد نظر اصولیین است. در این مقاله ضمن اثبات این نظریه، دلایل حکما و اشکالات متکلمان مطرح و تحلیل می‌شود.

آیا اختیار خدا با وجوب مشیت و فعل وی سازگار است؟ الهی دانان در پاسخ به این پرسش به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ گروهی به سازگاری این دو باور دارند و دسته‌ای دیگر مختاربودن خدا را با وجوب اراده و فعل وی ناسازگار می‌دانند. سازگارگرایان با دو رویکرد کلی به دفاع از موضع خود می‌پردازند: در رویکرد نخست، پنج توجیه ارائه می‌دهند تا نشان دهند که واجب‌الاراده و واجب‌الفعل بودن خداوند، منافاتی با اختیار وی ندارد؛ در رویکرد دوم مدعی‌اند که قائل‌شدن به دیدگاه طرف مقابل، نتیجه نادرست راه‌یابی امکان به ذات واجب تعالی را به بار می‌آورد و رهایی از این نتیجه نادرست، ممکن نیست؛ مگر این‌که تفسیر سازگارگرایانه از اختیار باری پذیرفته شود. این دو رویکرد سازگارگرایانه از سوی برخی ناسازگارگرایان معاصر نقد شده است. در این مقاله پس از تبیین دیدگاه‌های سازگارگرایانه، به بررسی نقدهای وارد بر آن پرداخته‌ایم.

دیدگاه ملاصدرا درباره اعتباری بودن ماهیت به گونه های متفاوت و بلکه متضاد تفسیر شده است. دیدگاه علامه طباطبایی و فیاضی در تبیین اعتباری بودن ماهیت از مهم ترین تفسیرهای نظریه صدرالمتألهین اند. علامه طباطبایی هر گونه موجودیت خارجی ماهیت را نفی کرده و آن را سراب ذهنی واقعیت معرفی کرده است. در حالی که، فیاضی در عین اعتباری بودن ماهیت آن را در خارج موجود می داند. از نظر فیاضی، اسناد وجود به ماهیت موجود شده «اسناد الی ما هو له» است. از نظر نگارنده، هیچ یک از تفسیرهای فوق به نحو صحیح نظریه ملاصدرا را منعکس نکرده است. آنچه از عبارات صدرالمتألهین برمی آید این است که ماهیت در خارج معدوم نیست و یک نحوه موجودیتی در مقابل عدم دارد، اما موجودیتی متفاوت با موجودیت وجود. او به دلایلی خاص اطلاق واژه موجود بر موجودیت ماهیت را صحیح نمی داند و از این نحو موجودیت به شیئیت ثبوتی تعبیر کرده است. در این مقاله، پس از بیان تفسیر علامه طباطبایی و فیاضی از دیدگاه صدرالمتألهین، تفسیر مختار را تبیین می کنیم و در پایان برخی از نتاج آن را در فلسفه صدرالمتألهین برمی شمریم.

قضایاى اوّلى، که از مهم ترین اصول اوّلیه مقدّمات برهان به شمار مى روند، نقشى اساسى در نظام معرفت شناسى مبناگرا ایفا مىکنند. برخى از حکما قائل هستند که این قضایا قابل اقامه برهان نیستند. در این مقاله، نظر آیت اللّه جوادى آملى مبنى بر استدلال ناپذیرى قضایاى اوّلى مورد بررسى قرار گرفته است. البته، چون این نظر را نخست فخر رازى و ملّاصدرا مطرح کرده اند و سپس آیت اللّه جوادى آملى آن را تکمیل کرده و به اشکالات واردشده بر آن پاسخ داده است، گذشته از بررسى تفصیلى نظر آیت اللّه جوادى آملى، دیدگاه فخر رازى و ملّاصدرا را نیز به اجمال بررسى کرده ایم. در پایان مقاله حاضر، به این نکته اشاره شده است که هیچ وجهى براى اولى الأوائل بودن اصل امتناع تناقض وجود ندارد.

یکی از موضوعات مشکل فراروی فیلسوفان، تبیین چگونگی ارتباط موجودی (واجب الوجود) ثابت، لایتغیّر، غیرزمانی، با موجودی (ممکن الوجود) متحرّک، متغیّر و زمانمند است.در این پایان نامه کوشش شده است تا این موضوع، با استفاده از آرای یکی از فیلسوفان بزرگ اسلامی بررسی و نقد شود. این پایان نامه شامل چهار فصل است که در فصل اوّل، دوم و چهارم، به مسائل پیرامونی پرداخته و بحث اصلی را در فصل سوم گردآورده ایم. برای اطّلاع از مسائلی که درباره این موضوع در جهان مسیحیت مطرح شده، متنی را تحت همین عنوان، از دائرة المعارف روتلج ترجمه و ضمیمه کرده ایم. فصل سوم شامل سه بخش است: 1. ادلّه نفی تغییر; 2. روایات; 3. مواضع تغییر. در بخش ادلّه نفی تغییر در مجموع از کلّ آثار صدرالمتألّهین، شش دلیل استخراج; سپس هر کدام از آن ها به صورتی منطقی بازسازی شده و پس از آن، مورد نقد قرار گرفته است. با توجّه به این که در آثار صدرا، ادلّه به صورت کلّی و مجمل ذکر شده اند، در مواردی، از یک دلیل، چند تقریر ارائه شده است، و در بخش روایات سعی شده تا حتّی المقدور تبیین و تفسیر صدرا از روایت استخراج و ذکر شود; امّا چون ملاّصدرا فقط بر اصول کافی شرح دارد، فقط روایاتی که در این کتاب شریف وجود دارد، آورده شده است.در بخش مواضع تغییر، پس از استقصایی به نسبت کامل درباره صفاتی که انتساب آن ها به باری تعالی سبب وهم تغییر در ذات الهی می شوند، به بیان راه حلّ صدرا برای جمع بین انتساب این صفات به خداوند و رفع دفع توهّم تغییر در ذات باری پرداخته ایم. در این بخش در مجموع به هشت مورد اشاره شده است: 1. غایت داشتن افعال خداوند; 2. علم خداوند به جزئیات متغیّر و متجدّد; 3. صفات اضافی; 4. اراده; 5. تأثیرپذیری از غیر; 6. ربط حادث به قدیم; 7. قدرت الهی; 8. سرمدیت (زمانی یا فرازمانی بدون خداوند). از آن جا که در آثار صدرا، موردی که با صراحت و به صورت خاص، مورد هشتم (8) را بیان کرده باشد، یافت نشده، در نقد و بررسی آرای گوناگون، از نظریّات استاد راهنما جناب حجّت الاسلام والمسلمین فیاضی دام عزّه استفاده شده است.