جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از راههای شناختپیامبران که عده ای آن را تنها راه شناخت پیامبر می دانند معجزه است که به وسیله پیامبران انجام می گیرد. معجزه در اصطلاح کار شگفت و امرخارق العاده ای است که پیامبران الهی به رغم قوانین عادی و جاری طبیعت، به منظور اثبات ادعای رسالت خدایی خویش انجام می دهند؛ اموری که آدمیان عادی از انجام مانند آن ناتوان و درمانده اند. معجزات پیامبران رابر حسب جهات مختلفی مانند حسی و عقلی بودن، زمان، مکان، منشاء صدور و غایت به اقسام مختلفی تقسیم کرده اند.در این رساله برآنیم تا نخست تعریفی دقیق از معجزه با تکیه بر منابع قدیم و جدید ارایه و اقسام آن را به تفصیل شرح دهیم. در ادامه با معرفی زندگی و معجزات پیامبران اولوالعزم، چگونگی بازتاب معجزات آنان را در شعرفارسی در فصل های بعد پی بگیریم. پهنه وسیع ادب فارسی و زیادی دفاتر شعری به ما اجازه نمی دهد تا تمامی دیوانهای شعری را در این رابطه بررسی کنیم، بنا به صلاح دید استاد محترم راهنما از میان آثار شعری ده شاعر برجسته در این حوزه آثار زیر را مبنای تحقیق و پژوهش حاضر قرار دادیم. این آثار عبارتند از: دیوان و حدیقه الحقیقه سنایی، دیوان جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، دیوان خاقانی شروانی، مخزن الاسرار نظامی گنجوی، دیوان کمال الدین اصفهانی، منطق الطیر عطار، کلیات سعدی، مثنوی معنوی مولوی، دیوان اوحدی مراغه ای و دیوان حافظ. نتیجه این تحقیق حاکی از این است که معجزاتی همچون کشتی نوح، عصای موسی، شفابخشی عیسی، گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم ومعجزه جاوید حضرت محمد(ص)یعنی قرآن بازتاب وسیعی در قیاس با سایر معجزات پیامبران دارد. باید اضافه کرد که معجزات پیامبران در شعر شاعران به طور یکسان منعکس نشده، بلکه در شعر شاعرانی مثل سنایی، خاقانی و مولوی بیشتر و در شعر شاعرانی مثل جمال الدین، کمال الدین و اوحدی در مقایسه با آنها کمتر بازتاب داشته است. نحوه انعکاس تصاویر معجزات نیز در شعر هر یک از شاعران به گونه ای متفاوت است . شاعران گاه به دلیل روی آوردن به مسایل تعلیمی ، گاه به سبب ساختن تصاویر بدیع اغراقی وزمانی به علت رنگ و جلای مذهبی دادن به شعر و رسوخ آن در دل، از معجزات زیاد استفاده کرده اند.

چکیده ندارد.

این مقاله، شعر آیینی را ـ چنانکه میان شعرای معاصر مرسوم است ـ به مدایح و مراثی خاندان وحی مختص می داند و توحیدیه ها، مناجات ها و ... از موضوع این نوشتار خارجند. براساس پژوهش انجام شده، شعر آیینی فارسی که سابقه ای به قدمت شعر فارسی دارد، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی رو به رشد داشته است. شعر آیینی تا پیش از دوران مورد بررسی، غالباً به مضامین عاشورایی محدود بود و کمتر به دیگر مضامین آیینی می پرداخت؛ اما در دوران مورد بررسی ـ که سالهای 1357 تا 1390ش را در برمی گیرد ـ درمورد چهره های آیینی مختلف شعر سروده شد و شاعران آیینی سرا فصول جداگانه ای به هریک از معصومان و چهره های آیینی شیعی اختصاص دادند. در دهۀ سوم مورد بررسی، گونه ای از آیینی سرایی با رویکرد عرفانی شکل گرفت که مورد استقبال گستردۀ مخاطبان قرار گرفت. جریان دیگری که در سالهای پایانی دوران مورد بررسی در اشعار آیینی دیده شده، بهره گیری از طنز است که به صورت چشم گیری در حال گسترش است. گونۀ زبانی اخیر شاید به دلیل بی سابقه یا کم سابقه بودن آن ،مورد توجه و علاقۀ بخش قابل توجهی از مخاطبان قرارگرفته است.

ناصرخسرو قبادیانی بلخی یکی از حکماء و شعرای نیمهء دوم قرن پنجم هجری است ، ایام شباب را به عیش و نوش گذراند اما در سن چهل و سه سالگی تحول معنوی برای او پیش آمد از تعلقات چشم پوشید و به سوی کعبه روانه شد. پس از زیارت کعبه به مصر رفت و با دعاه اسماعیلیه آشنا شد و زندگانی معنوی تازه‌ای را آغاز کرد. پس از بازگشت به خراسان، بی‌پروا به نشر دعوت فاطمیان پرداخت . ناصرخسرو دارای تالیفات زیادی است از جمله: وجه دین، جامع‌الحکمتین، زادالمسافرین، سفرنامه و دیوان اشعار. او در فن قصیده‌سرایی استادان استادی مسلم است . او حکیمی است الهی و در مبحث الهیات و تاویل آیات قرآن نظراتش شایان توجه است . اسماعیلیه و ناصرخسرو به تاویل قائلند و آیات قرآن را به کلی تاویل می‌کنند: "شورست چو دریا بمثل صورت تنزیلتاویل چو لولوست سوی مردم دانا" و در "جامع‌الحکمتین" می‌گوید: "مر کتاب خدای را تاویل است ، اما بتاویل عقلی گویند صفات مخلوق را از خالق نفی کنیم" ناصرخسرو، قرآن کریم را از حفظ داشته و به سبب اعتقاد محکم او نسبت به قران، در شعر خویش از این کتاب آسمانی بسیار تاثیر پذیرفته است . در این رساله کوشیده‌ایم تا تاثیر قرآن کریم را در شعر ناصرخسرو براساس ابواب زیر بررسی کنیم: تلمیح به قصص قرآن: ناصرخسرو طبق روش خاص خود به قصص مختلف قرآن اشاره کرده است ، مانند داستان خلقت آدم و سجده نکردن شیطان بر او، داستان هاروت و ماروت ، داستان حضرت نوح و کشتی و طوفان و غیره. اشاره به آیات قرآن کریم: در این بخش بیتهایی از دیوان ناصرخسرو که در آنها به سوره‌ای از قرآن یا آیه‌ای از آیات قرآن کریم اشاره شده، آورده شده است ، در هر مورد آیهء مورد نظر را نیز ذکر کرده‌ایم. معنی و مفهوم آیات : ناصرخسرو در بسیاری از اشعار خود مضمون آیات قرآن کریم را آورده است ، آنچنان که به خواندن آن بیت ، و آشنایی مختصر با قرآن کریم، آیهء مورد نظر به ذهن می‌رسد. در این بخش ، ابیاتی را آورده‌ایم که مفاهیم آن از مفاهیم آیات قرآن اقتباس شده است . مفردات قرآن کریم: در این بخش اشعاری از دیوان ناصرخسرو ذکر شده است که شاعر در آنها، لغات و ترکیباتی را از قرآن گرفته است . کاربرد این لغات و ترکیبات گاهی هیچ ارتباطی به آیهء قرآن ندارد و گاهی نیز با آیات قرآن مرتبط است . تشبیهات قرآن کریم: آخرین بخشی که در رسالهء حاضر به آن پرداخته شده است تصاویر قرآنی و تشبیهاتی است که ناصرخسرو با استفاده از قرآن کریم در دیوان خود آورده است . در این رساله، هر جا آیه‌ای نقل کرده‌ایم، ترجمهء آن را نیز تفسیر ابوالفتوح رازی آورده‌ایم.

صوفیه در نیمه قرنپنجمتمامی قرن ششم و اوایل قرن هفتم مهمترین فعالیت خود را در ایران سپری کردند. و از مهمترین دوره های تاریخ تصوف است . پس از تعریف تصوفو عرفان به اختصار عنوان شده پس به بررسی و سیر تحولات هرقرن و مشایخ بزرگ صوفیه و نقش و عقاید آن ها پرداخته می شود.و از خصوصیات بارز قرن پنجم افکار صوفیه در شعر فارسی با ابوسعید ابوالخیر که در خراسانپایگاه عرفان اسلامی رواج یافت.و به وسیله چند کتاب معتبر که تألیف شد از جمله رساله ی قشیریه، کشف المحجوب هجویری مبانی کلیات تصوف و نحوه فکر بزرگان روشن شد. در این سده متکلم فقیه امام محمد غزالی به تصرف روی آورد. و دائره المعارف ارزشمندی به عنوان احیاء العلوم تألیف نمود و وجهه ای پذیرفتنی به تصوف بخشید و در نتیجه اتحادبین طریقت و شریعت برقرارکرد. و در برابر اعتراضاتاهل شریعت دفاع کرد. ودر قرن ششم برخی اصطلاحات علمی و فلسفی به تصوف راه پیدا می کنند و عده ای از صوفیه تصوف را مذهب عشق و محبت قرار دادند و نثر صوفیه مانند شعر آکنده از مضامین عاشقانه و شور و جذبه است عبهر العاشقین روز بهان بقلی و تمیهدات عین القضات و سوانح احمد غزالی از این دسته اند و شعر ایران به وسیله عطار از دنیای محدود ادبیات اهل دربار مدرسه بیرون آمد و در فراخنای زندگی عامه عقا ید و احساسات مردم قدم نهاد. تأسیس طریقه های صوفیه از جمله ابوحفص شهاب الدین سهروردی و نجم الدین کبری و پیروزی تصوف برای رسمیت شناختن در جامعه اسلامی و رشد خانقاه ها را به دنبال داشت. و قرن هفتم نیز با ظهور ابن عربی و پیدایش تصوف نظری،باورها و اندیشه صوفیه تنظیم و صورت بندی شده و تصوف رنگ علوم و مباحث فلسفی به خود گرفت «علم عرفان» به عنوان یکی از شاخه ای علوم رسمی به رسمیت شناخته شد و آثار ماندگاری چون عوارف المعارف،مرصاد العباد و فصوص الحکم به نگارش درآمدند و مثنوی مولوی شعر صوفیانه را به اوج خود رسانید.

مثنوی سیرالعبادالی‌المعاد سفری است تمثیلی که نشانگر کمال انسانی و مدارج سیر روح است . در این سفر، راهنمایی روحانی، روح را همراهی می‌کند و در طی سفر، رسیدن به معاد را به عنوان هدف اصلی به او متذکر می‌شود و می‌گوید که برای رسیدن به این مرحله لازم است که انسان هواهای نفس را مهار کرده، ویژگی‌های انسانی را در خود رشد دهد و وقتی به درجهء کمال و صفای باطن رسید و نفس او کاملا تزکیه شد، ارشاد و راهنمایی مردم را به عهده گیرد. سنایی بعد از بیان این مطالب به مدح ممدوح می‌پردازد و در نهایت او را به عنوان انسان کامل معرفی می‌کند و صفات ممتاز او را برمی‌شمارد. در رسالهء حاضر سعی شده، علاوه بر تصحیح این مثنوی، ابیات آن بطور کامل شرح شود، که این کار با توضیح و شرح کامل لغات و اصطلاحات موجود در آن - که اغلب عرفانی، فلسفی و نجومی است همراه بوده، ضمنا در هر کجا به آیه یا حدیثی و مثلی اشاره داشته، موارد آنها ذکر شده و تلمیحات موجود در ابیات نیز به طور کامل شرح داده شده و در بعضی موارد که مضمون ابیات در دیگر آثار سنایی یا متون نظم و نثر دیگر به نظم رسیده، تا حد لزوم ذکر گردیده است . لازم به ذکر است که شرح قسمت از ابیات براساس نسخه شرح سیرالعبادالی‌المعاد مورخ 674 انجام شده که البته در قسمت توضیحات ، تذکرات مورد نیاز هر بیت اضافه شده و چنانچه شرح شارح ناقص یا نادرست به نظر رسیده، اصلاح شده، بقیه ابیات هم به حدکافی شرح و توضیح داده شده است . همچنین برای شناخت بیشتر موضوع سیرالعباد، مقایسه‌ای بین این اثر و آثار مشابه ایرانی و غیرایرانی (حی‌بن یقظان، مصباح‌الارواح، کمدی الهی، اوپانیشاد ...) شده و موارد مشابه آنها درمقدمهء رساله بیان شده است . تصحیح متن نیز براساس 9 نسخه انجام یافته و تمام موارد اختلاف نسخ ذیل هر صفحه دقیقا نوشته شده، در پایان رساله نیز فهرست‌های لازم(لغات ، آیات ، احادیث ، اعلام، جایها...) افزوده شده‌است .

عموماً اشعار سعدی را عاشقانه می دانند، با بررسی اشعار عارفانه سعدی و انطباق چارچوب اندیشه عرفانی او با اصول و مبانی چهارگانه عرفان از نظرگاه شعر و ادب: 1. الله(توحید، یکتایی، معشوق و محبوب و ...) 2. تجلّی و ظهور معشوق و محبوب 3. حرکت و سلوک(مستی، خرابی، قلندری، رندی، عاشقی و ...) 4. فنا و وصال عاشق در معشوق(بیخویشی، قربت، سوختن در آتش رخسار یار)، می توان گفت که سعدی عارفی موحد است که در سیر و حرکت عرفانی خود با جمعیت خاطر، درک حضور معشوق و معبود(ذکر)، و تمرکز ذاتی در تجلیات و ظهورات جمال و جلال الهی، تغیّر، حرکت و تحول ذاتی می یابد. سعدی با ارتقاء دید و بینش و بهره گرفتن از شعور ذاتی تجلیات به درک کمال و وحدت و جمال و جلال الهی تقرب می یابد. از منظر فکر و اندیشه سعدی جلوه های جمال و جلال الهی واسطه ای هستند برای درک عظمت جمال و جلال معبود و معشوق سرمدی. آتش رخسار جلوه های الوهی موجب تغیّر و حرکت درونی و در نتیجه بیخویشی، قرب، و حیرت، و امحاق صفات بشریت در وجود عارف می شود. با بررسی اشعار سعدی بر مبنای همین اصول و مبانی مدوّن عرفان می توان اندیشه های عرفانی سعدی را استخراج، بررسی و تحلیل کرد و گامی نو در مسیر اثبات شخصیت عرفانی سعدی برداشت. سعدی دارای تفکر «کل نگر» است، کل نگری از ویژگیهای عارفانی است که جزو وجودی خود را با عشق کل پیوند داده اند و از همین رهگذر به تمامی تجلیات الوهی عشق می ورزند. عارف کل نگر همه اجزای عالم را در وحدت و یگانگی می بیند، از رهگذر همین تفکر، توحید عارف توحید محض است، مقیم کوی معشوق و معبود است(اتصال عارفانه دارد)، نظر و بینش سعدی ارتقاء یافته است، و با تمرکز در تجلیات و جلوه های الوهی حرکت و تحوّل ذاتی می یابد، بوسه بر خاک پای معشوق(مقام عبودیت، خاکساری) می زند و سر در پای جانان می اندازد(مقام فنا).

هدف رساله ی حاضر آن است تا به بررسی و نقد اشعار پروین اعتصامی که از بزرگ ترین شاعران ادبیات فارسی مخصوصاً در دوران معاصر است ، از حیث اخلاق و مسائل اخلاقی بپردازد و با توجه به این که تا کنون هیچ اثری که به بررسی و نقد این موضوع در کل دیوان پروین پرداخته باشدگرداوری نشده است ، نگارنده به تفحص و تحقیق ، شناسایی منابع و مآخذ ، فیش برداری ، تحلیل مطالب و دسته بندی آن ها پرداخته است تا موقعیت و جایگاه ممتاز این شاعر را در ادبیات تعلیمی بیشتر نمایان سازد و منبعی برای شناخت بیشتر این شاعر گران قدر معاصر فراهم آورد و در پایان این گونه نتیجه می گیرد که دیوان پروین اعتصامی اثری تعلیمی و طبق بررسی های انجام شده ، حاوی هفتاد و یک نکته ی اخلاقی است که سی و سه تای آن ها جزء ناپسندها و سی و هشت تای آن ها جزء پسندهای اخلاقی می باشد . پروین در بیان این مضامین – چه پسندها و چه ناپسندها - از کلام وحی و تعالیم اسلامی بهره گرفته و این نکات را با بسامدهای مختلف در دیوانش مطرح نموده است .

اعتقاد به ثنویتبین جسم و روح، ارزشمند شمردن فضائل و ناپسند دانستن رذائل، وجه مشترکهمهء ادیان و مکاتی اخلاقی است . مباحثاخلاقی دو شعبه دارد، شعبه نظری و عملی، در بخشعملی برای رسیدن به کردار نیکباید به انجام دادن اعمالی اقدام کرد (بایدها) و از انجام دادن بعضی اعمال دیگر خودداری کرد (نبایدها). کلیاتاین "بایدها و نبایدها" نزد همهء انسانها مشترکاستولی در جزئیاتو روشهای رسیدن به آنها در بین گروههای مختلفتفاوتهایی وجود دارد. خلق، ملکه‌ای استدر موجود ذی‌شعور و با اراده که منشا افعال است ، برخی از این افعال فطری استو برخی اکتسابی، که تتتاثیر علم و اراده انسانهاستو با تقویتاراده می‌توان آنها را تغییر داد. صوفیه مکارم اخلاقی را همان ملکاتنفسانی دانسته‌اند و آن را مقاماتتعبیر کرده‌اند، مهمترین آنها عبارتاستاز توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا. صوفیه معتقدند نگهداشتجسم از گناه حق آن است ، ایشان حقوق جسم را در برخورداری از نعمتها و نیازهای ضروری مانند طعام، جامه و مسکن به حداقل ممکن کاهشدادند، اما به نظافتشخصی و وضوداشتن دائمی بسیار مقید بودند، البته در میان صوفیه گروهی هم بودند که درمان بیماریها را خلافتسلیم و رضا می‌پنداشتند و از آن پرهیز می‌کردند. اکثر صوفیه در روابط خانوادگی خود برای پدر و مادر احترام خاصی قائل بودند و به ترتیبفرزند اهمیتمی‌دادند، ولی به همسر با بدبینی می‌نگریستند و اغلباو را مخل تجرد سالکو مانع سیر الی‌الله می‌شمردند و مریدان را بخصوصدر ایام جوانی از معاشرتبا زنها نهی می‌کردند و همسران خود را بیشتر از طبقه فقیران برمی‌گزیدیند. روابط مشایخ صوفیه با یکدیگر با شفقتو حرمتتوام بوده و با دوستان با انصافو ایثار بسر برده‌اند و دیدار و عیادتدوستان را واجبشمرده‌اند. صوفیه با همسایگان با مدارا و محبتزیسته‌اند تا جایی که موجبجذبآنها و ایجاد محبوبیتخودشان شده است . صوفیه در روابط اجتماعی خود، بجز در موارد نادری، معمولا با سلاطین و قدرتمندان روابط خوبی نداشته‌اند. صوفیه در وظایفاقتصادی و تامین معاشخود فعال نبودند و بطور کلی برای گذران زندگی به دو شیوه کلی ارتزاق کرده‌اند: کسبو توکل، توکل خود شامل فتوح و سوال می‌شد. صوفیه کسبرا مناسبمبتدیان و توکل را مناسبمنتهیان دانسته‌اند. از وظایفدیگر اجتماعی حفظ نظافتاماکن عمومی استکه صوفیه بدان سختپایبند بوده‌اند. وظیفه دیگر اجتماعی پایداری در مقابل متجاوزان به دین و وطن است ، صوفیه برای رعایتمسائل عبادی در جنگبا کفار حاضر می‌شده‌اند بویژه بعضی از این قوم در برابر حمله مغول مقاومتکردند. صوفیه از پدیده مرگاستقبال می‌کردند و حتی آن را وصال دوستمی‌نامیدند. گرچه بعضی به هنگام رحلت ، حضور در پیشگاه حق تعالی را دشوار توصیفکردند. صوفیه مدعی کراماتدر حین مرگو بعد از آن نیز بوده‌اند.

ادیان یهود، مسیح و اسلام، سه دین بزرگ توحیدی عالم هستند که جملگی از میان اقوام سامی ظهور کرده‌اند. این ادیان از طریق معتقدات مربوط به ماورا طبیعت ، اعتقاد به وجود رب‌الارباب به عنوان خالق مخلوقات ، مجموعه احکام، قوانین و مقررات و ... بسیار با هم متشابه و نزدیکند، ضمن آنکه انبیا هر سه دین نیز جز پیامبران اوالعزم و صاحب کتاب می‌باشند. وجود چنین اشتراکاتی، به همراه نقل مفصل و مبسوط داستان زندگی انبیا در کتاب آسمانی ما مسلمین، قرآن، باعث گشت تا از دیرباز این چهره‌ها در فرهنگ و ادب ما نمود و جلوه‌ای ممتاز داشته باشند. وجود پاره‌ای خصایص ویژه در داستان زندگی حضرت موسی (ع) که از موضوعات اصلی این رساله است ، باعث گشت که از دیرباز تاکنون، عرفا، شعرا و دیگر نویسندگان این خطه پهناور، توجهی ویژه و مخصوص در آثار خویش بدان حضرت داشته باشند، که البته در این رساله در جای خود از دلایل این توجه سخن رفته است . کاملترین و در عین حال پرمایه‌ترین اشارات به داستان حضرت موسی (ع)، در آثار گرانقدر مولانا جلال‌الدین رومی دیده می‌شود. این عارف بی‌همتا ادب 1پارسی، در هر یک از آثار خود به فراخور مقاصد و نیات عالی خویش ، توجهی ویژه به داستان زندگی آن حضرت داشته است . مثنوی او که برخی به حق بدان "قرآن پارسی" لقب داده‌اند، سرشار از اشارات و نقل زندگی حضرت موسی (ع) می‌باشد. همچنانکه در قرآن زندگی حضرت موسی (ع) تقریبا بطور کامل مطرح شده است ، مولانا نیز یگانه شاعریست که در اشعار خود به پیروی از قرآن، بطور کامل و مبسوط به نقل حوادث متنوع زندگی آن حضرت پرداخته است ، که البته این توجه وی جدای از عنایت ویژه او به قرآن، تا حد بسیار زیادی به ممتاز چهره موسی (ع) و حوادث زندگی او مربوط می‌شود. ما در این رساله با استمداد از درگاه پروردگار، پس از بررسی تاثیر داستان زندگی حضرت موسی در آثار پاره‌ای از نمایندگان اشعار مدحی، مذهبی و عرفانی، به تفحص در کیفیت و چگونگی انعکاس داستان زندگی آن حضرت اعم از حوادث ، شخصیتها و اشیا در آثار مولانا خواهیم پرداخت .