جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫شيعه اماميه و حنابله در دور? زعامت شيخ طوسي? به شکوفايي رسيدند و نظرات، ابواب و روشهاي جديدي به طور آشکار ارائه گرديد و اين دو مکتب فقهي، بر يکديگر تأثير مثبت گذاشتند و با همديگر تعامل داشتند. اين پژوهش در چهار فصل، به اين مسئله پرداخته است. نويسنده در بحث از مکتب فقهي شيعه اماميه، به معرفي مکتب فقهي اماميه، ويژگيهاي بارز فقه اماميه، فرايند طلوع مکتب فقهي اماميه در عصر شيخ طوسي?، رشد مکتب فقهي اماميه در بغداد، عوامل تشکيلدهنده مکتب فقهي اماميه، ويژگيهاي عصر شيخ طوسي?، و فقهاي اماميه و تأليفات آنان پرداخته است.شيخ مفيد? در ميان فقهاي اماميه پس از غيبت امام دوازدهم?، نخستينبار فقه اماميه را مستدل کرد و در مقابل حنابله، مباحث عقلي را در استنباط فقهي گنجاند که بعدها اين امر به دست شيخ طوسي? کامل گشت. فصل سوم، به بحث پيرامون مکتب حنابله اختصاص يافته است. معرفي مکتب حنابله و عوامل تشکيلدهنده آن، ويژگيها و مقومات مکتب حنابله، اصول و مباني، روشهاي فقهي، اصول و قواعد استنباطي اين مکتب، فقهاي مکتب حنابله در قرن چهارم و پنجم و آثار و تأليفات در فقه حنبلي، محورهايي است که در اين فصل بيان شده است. احمدبن حنبل و پيروان او، ظواهر قرآن و حديث را ميزان معرفي کردند و احاديث مرسل و ضعيف را بر رأي و اجتهاد ترجيح دادند. در اين راستا او و فقهاي بعد از او، تأليفات بسياري داشتند. تدوين فقه اين مذهب در قرن چهارم، توسط ابوبکر احمدبن خلّال با نگارش کتاب الجوامع و ابوالقاسمبن ابي علي خرقي بغدادي، با نگارش کتاب المختصر صورت گرفت. در پايان، تعامل و مقايسه فقهي اماميه و حنابله بيان شده است. شيعه اماميه در قرن چهارم و پنجم، تعامل داشته که اين تعامل در مباحث همکاري با سلطان جائر، تقيه، خروج عليه حاکم مسلمان، جنگ مسلمانان و جهاد متمرکز بود.

رویکرد ادبی در تفسیر قرآن بر مباحث لغت، صرف، نحو و بلاغت استوار است؛ چنان‌که مکتب ادبی معاصر علاوه بر این مبانی، اصول دیگری از جمله اصالت دادن به فهم ادبی محض از قرآن را نیز در نظر دارد. با مقایسۀ مبانی رویکرد ادبی سید مرتضی و شیخ طوسی در دو کتاب امالی و التبیان، جنبه‌های گوناگون تفاوت آنها با مکتب ادبی معاصر و از سوی دیگر شباهت تنگاتنگ مبانی این دو مفسّر و البتّه برخی تفاوت‌های آنان در تفسیر ادبی قرآن نمایان می‌شود. شیخ طوسی و سید مرتضی بر خلاف مکتب ادبی معاصر، تفسیر ادبی را پیش‌نیاز و ابزار فهم قرآن دانسته‌اند نه هدف اصلی آن؛ چنان‌که وجود ترادف معنایی و وجود تأویلات ضروری در قرآن، اعتقاد به چند معنایی برخی آیات از دیگر تفاوت‌های مبنایی آن دو با مکتب ادبی معاصر محسوب می‌شود. استناد به آیات قرآن در جایگاه مهم‌ترین منبع لغوی و بهره‌برداری از سیاق آیات، استناد به روایات،‌ تقدیم نظر مفسّران متقدّم بر اقوال لغویان، استناد به اشعار عرب در کشف معنای واژگان و تأیید فهم محتوای آیات، بهره‌گیری از عرف و استعمالات نثر عرب، مخاطب‌شناسی و توجّه به فضای عصر نزول از مبانی مشترک این دو مفسّر در تفسیر لفظی به شمار می‌رود. برخی روش‌های خاص و متفاوت سید مرتضی نیز با شیخ طوسی عبارتند از: پردازش اندک به تشابهات و فروق لغوی، بهره‌گیری اندک از روایات تفسیری و تقدّم نظرات مفسران متقدم بر اقوال لغویان بر خلاف شیخ طوسی که ترتیب ذکر آراء لغویان و مفسّران را بر اساس معنای اصحّ واژه انتخاب کرده است.

گستردگی و تنوع مباحث علم کلام، متکلمان را بر آن داشته است تا در اثبات مباحث کلامی از روش‌های گوناگون بهره گیرند. عقل‌گرایی و نص‌گرایی از روش‌هایی است که هر کدام در حقیقت نمایانگر طیفی هستند که مدارس علمی و دانشوران مختلفی را در بر می‌گیرند؛ از این رو حتی در یک مکتب و طیف می‌توان اختلافاتی را تشخیص و نشان داد. در میان عقلگرایان شیعه، ابن ادریس در فقه (و اصول فقه) یک نقطه عطف به حساب می‌آید که عقلگرایی و اصول‌گرایی را در فقه به جایگاه واقعی خود بر می‌گرداند. وی گرچه در برابر حاکمیت انحصاری فتاوای شیخ طوسی در فقه ایستاد، اما در همان چارچوب روشی عمل کرد. با این همه، حتی از لحاظ روش‌شناسی هم می‌توان میان آنها تفاوت‌هایی را تشخیص داد. این تحقیق در پی نشان دادن آنها در کنار شباهت‌ها می‌باشد. شیخ طوسی و هم ابن ادریس در مباحث کلامیِ خود، روش عقل‌‌گرایی را بر روش نص‌‌گرایی ترجیح داده‌اند، اما ابن ادریس در تبیین و بررسی مباحث کلامی بیشتر از عقل بهره جسته است. البته این بدان معنا نیست که شیخ طوسی در استدلال‌ها و بررسی مباحث کلامی توجهی به کار کرد عقل نداشته باشد.

"تهذیب الاحکام" یکی از چهار کتاب اصلی حدیث شیعه است ، که شیخ ابوجعفر محمدبن حسن طوسی (460-385 هجری قمری) در شرح کتاب "مقنعه" شیخ ابو عبدالله مفید (متوفی 413) نوشته است . تهذیب الاحکام، همراه با سه کتاب دیگر (کافی، استبصار، من لا یحضره الفقیه) به دلیل جایگاه ویژه‌ای که در اندیشه شیعی دارد، توجهی ویژه می‌طلبد که تا کنون دانشگاه‌های ما - چنانکه باید و شاید - به آن نپرداخته‌اند. در این رساله، پس از بررسی اجمالی تاریخ تدوین حدیث و آشنایی با چهارصد اصل (کتابهایی که اصحاب ائمه نوشته‌اند) و چهار کتاب یاد شده، به بررسی زندگی علمی و تالیفات شیخ طوسی می‌پردازیم و آنگاه، آشنایی با تهذیب الاحکام، نسخه‌های خطی و کتابهای نگاشته شده پیرامون آن به عنوان مقدمه‌ای بر موضوع اصلی رساله مطرح می‌شود. بخش اصلی رساله، شامل معرفی حدود 160 کتاب از کتابهای قدیم است که منابع تالیف کتاب تهذیب بوده‌اند. در اینجا نام این کتابها به همراه مولفان آنها، شمارهء احادیثی از تهذیب (جلد 1 تا 5) که از این منابع نقل شده، و سپس شرح حال اجمالی مولفان این منابع می‌آید. این منابع، شامل کتب موجود، مانند کافی کلینی: و کتب غیر موجود (چه مجموعه‌های فقهی حسین بن سعید، محمد بن احمد اشعری، و چه تک‌نگاشتها مانند کتاب الحج موسی بن قاسم بجلی) می‌شود. با این نگرش به تهذیب ، گلبرگهایی پراکنده از گلهای پرپر شدهء گلستان علم دین به دست می‌آید. کار نگارنده در اینجا به باستان‌شناسی شباهت دارد که با کشف قطعات بازمانده از آثار کهن و بازسازی این آثار، جلوه‌هایی از تمدن سده‌های پیشین را در معرض دید همگان می‌گذارد. آخرین فصل رساله، پایان کلام است و آغاز راهی دراز و توفیق از خداست .

فقه از جمله علوم اسلامی است که با تاریخچه بیش از هزار ساله، پویایی و تحول خود را در بستر زمان حفظ کرده و پاسخگوی نیازهای جامعه بوده است. با این حال، در برهه هایی از زمان، بنا به علل و عوامل خاصی دچار وقفه و رکود نسبی گشته از سرعت رشد و بالندگی آن کاسته شده است. در میان این عوامل، جاذبه و تاثیر شخصیت فقها، عامل مهمی به شمار می رود که کمتر بدان توجه شده است. این مقاله به تبیین نقش این عامل در رکود نسبی و کندی سرعت رشد و بالندگی فقه و اجتهاد در عصر «مقلده» می پردازد که شامل حدود یک صد سال از زمان وفات شیخ طوسی (ره) تا زمان ابن ادریس حلی است. نویسنده بر این نکته تاکید می کند که فقها در عین بهره گیری از نظریات علمای سلف، هیچ گاه نباید تحت تاثیر نام و شهرت و عظمت مقام علمی آنان قرار گرفته، از تفکر اصولی و اجتهادی و پاسخ گویی به نیازهای جامعه در چهار چوب شرایط زمان و مکان خود باز مانند؛ چرا که باب اجتهاد برای آگاهان به این فن، همواره مفتوح و هر فقیهی هر چند ماهر، فقیه زمان خود و نه زمان آینده است.