جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

1- جایگاه موضوع در دانش مربوط: علم کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت بحث می‌کند؛ به این نحو که آنها را توضیح می‌دهد و درباره آنها استدلال می‌کند و از آنها دفاع می‌نماید ؛ مساله انسان‌شناسی هر چند که به صورت مستقیم موضوع علم کلام قرار نمی‌گیرد، اما به جهت حساسیت و اهمیت، باید با در نظر گرفتن آن به مسائل کلام ورود کرد؛ از این رو علم «کلام کاربردی» با نگاه نیازمحورانه و عینی به مساله انسان، متصدی پرداختن به موضوعات کلامی شده‌است تا ضمن بیان و تشریح عقاید اصلی و کلی، مسائل مربوط به انسان را نیز تبیین و تشریح کند و بتواند زمینه سعادتمندی او را در دنیا و آخرت فراهم نماید. این مساله، در همه ادوار زندگانی انسان، از جهات و ابعاد مختلف و با روش‌های گوناگون مورد توجه علما و دانشمندان علوم قرار گرفته‌است و هر کدام به فراخور زمینه‌های علمی خود درباره آن قضاوت‌هایی داشته‌اند؛ از این جهت باید علم کلام نیز در این موضوع ورود داشته‌باشد و نظرات دینی را در خصوص آن تشریح و تبیین نماید. 2- بیان موضوع از کلی به جزئی: در زمینه اصول عقاید شاید به نظر بیاید که شناخت عمیق مسائلی مانند توحید و نبوت از اهمیت بیشتری برخوردار باشد، اما به تصریح روایات، شناخت واقعی انسان از خود، به شناخت صحیح او از توحید منجر می‌شود . البته باید توجه داشت که انسان‌شناسی معنایی عام‌تر از خودشناسی دارد . در زمینه انسان‌شناسی، از دیدگاه‌های مختلف علوم، نظریات متفاوتی ارائه شده‌است و تقسیم‌بندی‌های گوناگونی در این رابطه مطرح شده‌است؛ انسان‌شناسی تجربی، انسان‌شناسی شهودی یا عرفانی، انسان‌شناسی فلسفی، انسان‌شناسی دینی و ... . از آنجا که بهترین مفسر و شارح انسان، خالق او است، از میان انواع انسان‌شناسی، انسان‌شناسی دینی بهترین معرف و مبین واقعیت انسان است، این به معنای آن است که سایر این انواع هر چند در برخی موضوعات به توفیق‌هایی دست‌یافته‌اند، اما از نظر صحت و وسعت با بن‌بست‌هایی روبرو هستند . انسان‌شناسی کلامی نیز در محدوده انسان‌شناسی دینی قرار می‌گیرد و از این رو می‌تواند با تبیین دقیق عقلی و نقلی، تعریف و تصویر جامع و مانعی از انسان ارائه دهد. 3- بیان قلمرو تحقیق (ابعاد، زوایا و محدوده‌ی پژوهش): برای انجام هر پژوهشی نیاز به متغیرهایی می‌باشد که محدوده را تعیین نماید. در این پژوهش استفاده و بهره‌گیری از آثار علامه شهید سیدمحمدباقر صدر، به عنوان متغیر و قید اصلی مورد توجه قرار گرفت. در میان تحقیقاتی که در رابطه با انسان‌شناسی انجام شده‌است، استفاده از مبانی فکری و نظری شهید صدر به چشم نمی‌آید. از این رو این نیاز وجود دارد که این آثار با این نگاه، مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرد. از ویژگی‌های مهم آثار شهید صدر، توجه ویژه او به مسائل کاربردی و اجتماعی انسان است؛ تا جایی که وی در برخی از آثار خود در جزئیات مسائل اجتماعی نیز ورود کرده‌است، مانند مسائل اقتصادی و حکومتی که البته از دایره این پژوهش خارج است، اما بیانگر توجه ویژه او به مسائل اجتماعی انسان است. شهید صدر درباره معرفی دین، تاکید می‌کند که نباید آن را منوط و موکول به امر آخرت کرد و باید آثار دنیوی و مادی آن را برای انسان تبیین و تشریح کرد تا این انسان، که نگاه مادی در او تاثیر بیشتری دارد، به این درک برسد که تنها راه سعادتمندی او در دنیا و آخرت، راهی است که دین در پیش روی او قرار می‌دهد . شهید صدر معتقد است برای تعالی بخشیدن به این انسان، با این تفکر مادی، باید معانی و قلمرو لذت‌ها و مرارت‌ها را تغییر داد و توسعه بخشید یا تضییق نمود؛ این تغییر راه‌حل اساسی هدایت انسان است که دین اسلام در پی انجام آن می‌باشد. این تعریف جدید می‌تواند منافع فردی و اجتماعی انسان را تامین کند . از این رو وی در بحث انسان‌شناسی، مبانی و مولفه‌هایی را مطرح می‌کند که هر چند ممکن است بدیع به‌نظر نیاید، اما نحوه بیان و نتایجی که از آنها به دست می‌آورد و نظام انسانی و اجتماعی که بر اساس آنها بنا می‌نماید و همچنین امتزاج و بهره‌گیری از علوم مختلف دینی در این امر، نوآورانه و مبتکرانه است.

این روش بیانگر شالوده اساسی هر علمی است، صرف نظر از طبقه بندی آن، خواه یکی از علوم عقلی، طبیعی و یا حتی انسانی باشد که نتایج آن به گونه‌ای در کل معارف اسلامی منعکس می‌شود، وضعیت تحقیق نظام‌مند در علم کلام را می‌دانیم، بنابراین، در مورد روش‌شناسی مورد نیاز در این علم و به طور کلی مطالعات اعتقادی، سردرگمی زیادی وجود دارد. متوجه شده ام که بهترین راه برای حل مسئله این است که به موضوع و هدف علم برگردیم و روش را در پرتو آنها مطالعه کنیم، این امر برای رسیدن به روش صحیح در مطالعه هر علمی ضروری است موضوع مطالعه مستلزم نوعی روش و رویکرد منطبق با آن است و هدف نیز در انتخاب رویکردی خاص در صورت وجود رویکردهای متعدد برای مطالعه، ضرورت این امر را برجسته می کند در علم کلام، زمانی که بدانیم اهداف متکلم بر حسب نیازهای زمان خود گسترش می یابد، با توجه به اینکه گوینده نقش واسطه بین وحی و مخاطبین را ایفا می کند و این مخاطبان دائماً در نیازها و تجارب شناختی خود در حال تکامل هستند. که باعث می شود مخاطب دایره اهداف و کارکردهای خود را گسترش دهد، حتی اگر روحیه اثبات یا دفاع از اعتقادات دینی را احاطه کرده باشد، با تغییر شرایط دین، شاهد تفاوت در دایره واژگان خود است. مخاطبان، میزان فهم و سوابق فکری آنها با توجه به عصر و مقتضیات آن. از جمله متکلمینی که در انتخاب رویکرد و روش، به ویژگی موضوع و هدف توجه داشتند، دو شهید صدر و مطهری (رضوان الله تعالی علیه) به مسئله محاسبه احتمالات و تکیه بر آن توجه داشتند در مورد استنباط - غیرمعمول در مطالعات کلامی - و این انتخاب در چارچوب چالشی است که اندیشه اسلامی در سر زبان خود با آن مواجه بود، از جمله تضاد بین آن و داده های علم مدرن، که شاهد تحولات شگرفی بود، آن را به وجود آورد. حتی بر نتایج علوم انسانی که عرصه اندیشه اسلامی نیز می باشد، انعکاس یافته است، لذا صدر به فکر محاسبه احتمالات به عنوان مبنایی مشترک بین علم و عقاید مدرن افتاد تا این چالش را در چارچوبی مطرح کند. تثبیت باورهای دین و مبانی آن، هدف اصلی کلام، کار بزرگ روش شناختی مطهری و تنوع منابع شناختی او نیز ناشی از همین ویژگی موضوع و هدف و نقش آنها در انتخاب روش و سبک است مقدمات برهانی و دور ماندن از روش دیالکتیکی در گفتار، نتیجه اقتضای موضوع و هدف مطهری است، همچنان که فایده فراوان آیات قرآن در پژوهش، امر کلام برای متکلمان کلاسیک غیرعادی است به پیشینه موضوع یا هدف در انتخاب رویکرد الهیات وی، شایسته است آنها را به عنوان الگو در تبیین نقش موضوع الهیات و هدف آن در تبلور رویکرد مورد نظر وی انتخاب کنم به عنوان الگویی برای روشن شدن رابطه رویکرد الهیات با موضوع و هدف آن، موضوع علم کلام، هدف آن با توجه به آنها و رابطه بین آنها را تبیین کرد.

دروسٌ فی عِلمِ الأُصول یا حَلَقاتُ الأُصول، کتابی در زمینه اصول فقه نوشته شهید سید محمدباقر صدر. شهید صدر این کتاب را برای تدریس در دروه سطح حوزه علمیه تألیف کرده است و آن را جایگزین مناسبی با کتاب‌های معالم، قوانین الاصول، رسائل و کفایه می‌دانست. وی این کتاب را حاوی مسائل جدید اصول فقه می‌داند که کتاب‌های پیش از آن فاقد چنین مباحثی بودند. کتاب حلقات شامل سه مرحله اصلی است که هر مرحله یک دوره کامل علم اصول بیان شده است؛ در مرحله اول، موضوعات اصول فقه به صورت ساده و روان بیان شده است. در مرحله دوم، همان موضوعات با تفصیل و عمق بیشتری شرح داده شده است و در مرحله سوم، مسائل به صورت کاملا تخصصی گفته شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۹۷ق در نجف منتشر شد و پس از آن در شهر‌های قم و بیروت نیز به چاپ رسید. برخی از مسئولان حوزه‌های علمیه، خواستار جایگزینی این کتاب با کتاب‌های اصول فقه مرسوم شده‌اند.

جوامع بشری برای نیازها و توسعه‌ی نهادهای خود در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تدابیر و برنامه‌هایی دارند که الزاماً باید شاخصه‌هایی که اصلی‌ترین آنها سازگاری با فطرت و سرشت انسانی است را مورد توجّه قرار دهند. اخلاق و اقتصاد به‌عنوان دو نیاز اساسی، از تأثیرگذارترین مقوله‌ها در نهاد برنامه‌ریزی هستند که پیشینه‌ی تاریخی آنها به آفرینش انسان و هبوط حضرت آدم می‌رسد. علم اقتصاد تا قبل از دوره‌ی رنسانس (1453 میلادی) به‌عنوان یک تفکّر غالب، شامل آموزه‌های ارسطو، کلیسا و سایر ادیان می‌شد. این آموزه‌ها نیز متأثّر از علم اخلاق بود و شاهد تاریخی آن «آدام اسمیت»- ‌اقتصاددان اسکاتلندی و استاد کرسی اخلاق دانشگاه گلاسکو- می‌باشد. امّا به مرور زمان و به‌طور رسمی در سال 1932 میلادی، «لینونل رابینز»، اقتصادان انگلیسی، برای نخستین‌ بار با تمایز میان ارزش و واقعیت تلاش کرد تا از تأثیر اخلاق بر اقتصاد بکاهد، و از این‌رو، «اقتصاد هنجاری» و «اقتصاد اثباتی» را مطرح نمود. امّا با ایجاد شکاف طبقاتی، بحران‌های اقتصادی، تأسیس و بایگانی‌شدن پی‌در‌پی مکاتب اقتصادی به‌دلیل همان ناهمسانی با فطرت و سرشت انسان، اندیشمندان و حتّی اقتصاددانانی از جمله «آمارتیاسن» - ‌برنده‌ی جایزه‌ی نوبل اقتصاد در سال 1998 میلادی- کوشیدند تا اقتصاد را به سرمنزل اصلی خود (جایی که از اخلاق تأثیر پذیرد) برگردانند. تأثیر اخلاق در اقتصاد با آن‌که گاهی به یک امر بدیهی تشبیه می‌شود، امّا تدوین پژوهش‌های علمی و تأثیرگذار متضمّن دلایل وحیانی با استفاده از قرآن مجید و کتاب‌های آسمانی سایر ادیان و دلائل فلسفی و عقلانی شامل: تجربیات بشر و آزمون‌ها و تحقیق های تئوریک، دلایل تاریخی و سرنوشت اقوام و دلایل روایی، کمک بسیار مهمی برای اثبات این موضوع برای گستره‌ی اندیشه‌های بشر خواهد بود. این مقاله تلاش می‌کند تا اثبات نماید که توسعه‌ی اقتصادی پایدار بدون تأثیرپذیری از اخلاق دست نیافتنی است و می‌کوشد با ارایه‌ی یک افق تازه از موضوع «تأثیر اخلاق در اقتصاد»، آن را به‌عنوان یک مقوله‌ی مهم به همه‌ی اقشار در جامعه‌ی بین‌الملل بازشناساند تا در آینده بتوان از این مسیر نقبی به‌سوی اقتصاد اسلامی باز کرد. نظرات و اندیشه‌های شهید صدر می‌تواند به‌عنوان منبع پرباری برای ورود و تبیین موضوع «تأثیر اخلاق بر اقتصاد» در عصر حاضر باشد. ایشان دارای 24 عنوان کتاب در زمینه‌های مختلـف علوم دینـی و اجتمـاعی است و کتـاب مشهـور «اقتصادنا» را که نخستین تلاش عملی برای کشف و استخراج و تدوین نظام اقتصادی اسلام است، به رشته‌ی تحریر در آورد.

یکی از مهم­ترین و چالش برانگیزترین مباحث کلامی مسئله امامت است. استفاده از روشی نوین جهت اثبات آن به عنوان گامی مهم در زمینه اعتقادات اسلامی به شمار می­آید. شهید صدر در قالب مکتب ذاتی خود، روش استقراء و حساب احتمالات را برای اثبات مسائل کلامی به کار برده است. ایشان برای اثبات اصل امامت بر خلاف اغلب اندیشمندان به تحلیل دینی و نقلی اکتفا نکرده، پا را از روش­های متداول در اثبات مسائل کلامی فراتر نهاده است. ایشان در مباحث امامت بیشتر از زوایای‌ غیرروایی به موضوع پرداخته و چنان‌که خود در موارد متعددی یادآور شده، در پی تحلیل‌ مسائل امامت به‌گونه‌ای عقلانی و قابل قبول برای کسانی است که نمی‌خواهند فقط از زاویه مباحث روایی به آن بنگرند؛ از این‌رو مباحثی را مطرح کرده که‌ دیگران یا بدان توجه نداشته­اند یا عده کمی به آن دقت کرده‌اند. شهید صدر، در رابطه با امامت خاصه و اثبات آن از روش احتمالات استفاده کرده است؛ به این ترتیب که با روش احتمالات به اثبات امامت امام علی(ع) و امامت حضرت مهدی(عج) و برخی از مسائل مربوط به آن ­پرداخته است. شهید صدر سه احتمال را برای بحث جانشینی بعد از پیامبرصلی الله علیه و آله مطرح می­کند؛ احتمال اول غفلت از بحث جانشینی، احتمال دوم واگذاری جانشینی به شورا و احتمال سوم آماده سازی شخصی برای رهبری. شهید صدر با بررسی تمامی احتمالات موجود برای جانشینی (بلاتکلیفی، اصل شورا و تعیین جانشین) این مطلب را اثبات می­کند که تنها احتمال قابل قبول در بحث جانشینی احتمال سوم و تنها مصداق قابل قبول برای این امر شخص علی بن ابیطالب(ع) است. ایشان در بحث امامت حضرت مهدی (عج) نیز با بررسی امامت در سنین کودکی با آورن مصادیقی از امامت پیامبرصلی الله علیه و آله و امامان در سنین خردسالی و بیان شواهد تاریخی، پذیرش آن توسط مردم را به دلیل وجود تمام شروط امامت در آن مصادیق، می­داند. دکتر شریعتی از جمله معدود پژوهشگرانی است که به بررسی آثار شهید صدر اهتمام ورزیده؛ اشکالاتی مطرح نموده است. این تحقیق در پی آن است که با تکیه بر تألیفات شهید صدر مسئله امامت را بررسی و به اشکالات دکتر شریعتی ـ که از سوی شهید صدر پاسخ داده شده ـ بپردازد. از این رو ابتدا به اثبات امامت از دیدگاه شهید صدر پرداخته و سپس اشکالات دکتر شریعتی و پاسخ­های شهید صدر را بررسی می­نمائیم.