جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پایان نامه، پژوهشی است: درباره ی «بررسی تطبیقی اصطلاحات عرفانی احوال و مقامات» در اُمّهات کتب عرفانی با نگرشی بر : اللّمع، رساله ی قشیریّه، شرح تعرّف، کشف المحجوب، مرصاد العباد، تذکره الاوّلیاء، مصباح الهدایه و ... . دو اصطلاح «حال و مقام»، از اصطلاحات اساسی و بنیادین در عرصه عرفان و تصّوف است و در عرفان اسلامی ایرانی از عمق و گستردگی برخوردار بوده و نقش بنیادین دارد.دست یابی به این مهّم، منوط به بررسی دقیق و به دست دادن تعاریف و توصیفات عالمانه از این دو اصطلاح و درجات آن هاست؛ که گامی اساسی در جهت شناخت فرهنگ و معنویت اسلام و ایران می باشد. اين پژوهش برآن است تا ضمن تعمّق وتحقيق در متون نثر كهن به شيوه ي توصيفي وتحليلي،به اصطلاحات((احوال ومقامات))بپردازد. در این تحقيق سعی شده است که با شیوه ای روشمند و با بهره گیری از متون عرفانی درجه اوّل و استفاده از پژوهش های انجام شده در این زمینه، به وجوه تمایز حال و مقام و مراتب آن ها، سیر تحولی این سلسله مراتب، تفاوت ها در تعریف و درجات حال و مقام، دیدگاه های عرفا و صاحب نظران در این موضوع و عوامل متعدد تأثیر گذار بر محتوا و مراتب این دو مقوله بپردازد.

داستان به معنی « روایت یا شرح و گزارش حوادث » یا گزارش دلبخواه از حوادث و شخصیت های واقعی یا غیر واقعی را می توان اولین فعالیت ادبی بشر به شمار آورد . در فرهنگ ایرانی و حوزه زبان فارسی ، داستان پردازی و داستان گویی اهمیت ویژه ای داشته است ، و در بسیاری از داستان های ایرانی بر اهمیت و خاصیت داستان گویی و داستان سرایی تأکید شده است . این در مورد آثار دینی هم صدق می کند که بخش های داستانی آن ها بیشتر جلب توجه می کند و قصه های پیامبران بیشتر از سخنان آنان مقبولیت و جذابیت دارد . سنایی در دیوان خود ابیاتی راجع به هر پیامبر نوشته است که بیشتر این ابیات مربوط به معجزات آن هاست ، در این پایان نامه سعی شده ابیات مربوط به هر پیامبر را از هم جدا کرده ابتدا در مورد نام و زندگی هر کدام توضیح مختصری داده شود . سپس به ذکر و شرح ابیاتی که در آن معجزه ای از ایشان صورت گـرفته پرداخته شده که این بخش در فصل چهارم پایان نامه آمده است . فصل اول آن شامل فهرست مطالب ، فصل دوم توضیحاتی در مورد داستان سرایی و چگونگی شروع داستان پیامبران و در فصل سوم زندگی نامه شاعر آمده است . امید است که مطالب گردآوری شده مورد توجه و استفاده خوانندگان و دانشجویان قرار گیرد .

ادبیات عرفانی از عمق و غنای زیادی برخوردار است و یکی از جلوه های طبع لطیف ، ذوق سلیم ، عظمت فکر ، علو همّت ، و فرهنگ اصیل مسلمانان ، به ویژه ایرانیان است . از این رو لزوم مطالعه و آشنایی با عرفا ، حکما و آثار ارزنده ی آنها بر هیچ کس پوشیده نیست . عزیز الدّین نسفی یکی از عرفا و حکمای قرن هفتم ، و شاگرد بی واسطه ی سعد الدّین حمویه است . تا کنونشش کتاب از او چاپ شده است ، که عبارت اند از : الانسان الکامل ، التنزیل و بیان التنزیل ، کشف الصراط ، کشف الحقایق ، زبده الحقایق ، مبدأ و معاد و مقصد الاقصی . امّا برخی از آثار و رسائل وی هنوز به صورت نسخه ی خطی باقی مانده اند ، مانند : آغاز و انجام ، اتّحاد و وحدت ، کفر و توحید و ... .آثار نسفی از چند جهت حائز اهمیّت اند : اول . نثر نسفی ، بر خلاف بیشتر آثار قرن هفتم ، به روش « سهل و ممتنع » است . و قلم وی در تمام آثارش یکدست است ، امّا در بخشی هایی از آن ها به ویژه در نصایح سادگی و روانی زبان با احساسات و عواطف وی و تصاویر و تشبیه های ظریف همراه می شود و سخنش به شعری می ماند ، که از قریحه ای توانا و روان برخاسته است .دوم . نسفی در آثارش عقاید گروه های مختلف مثل فقها ، حکما ، عرفا ، اهل تناسخ و ... را بدون تعصّب بیان می کند . همچنین آرای استادش سعدالدّین حمویه و ابن عربی را به روشنی توضیح می دهد . بنابراین آثـار نسفـی منابع ارزشمندی اند برای دستیابـی به آرا و عقاید سعدالدّین حمویه ، ابن عربی و ... . در این پژوهش سعی شده است برای آشنایی دانشجویان و دوست داران ادبیّات عرفانی ایران با شخصیّت ، اندیشه ها ، تفکّرات و جهان بینی نسفیفرهنگی جامع از موضوعات مجموعه رسائل الانسان الکامل فراهم آید . ابتدا شرح حال ، آثار و اندیشه های نسفی به صورت جداگانه در مقدّمه بررسی شده ، سپس موضوعات این کتاب و در ذیل آن ها شواهدی از اشعار و نثر های عرفانی مشهور ، در مقام مقایسه با آرای نسفی ، به ترتیب الفبایی آورده شده است .آثار نسفی در زمره ی ادبیات کلاسیک عرفانی - حکمی قرار دارد .

درقرآن کریم ،ازبرخی پیامبران با عنوان "اولوالعزم"(احقاف، 35)یاد شده است. پیامبران اولوالعزم؛پیامبرانی که صاحب کتاب و شریعت هستند واز دیگر پیامبران الهی برترند، ودرقرآن کریم شأن ومقامی بس والا دارند. نوح،ابراهیم ، موسی، عیسی(ع) ومحمّد (ص)که نام آنها بارها درقرآن کریم یاد شده است وخداوند متعال، آنهارا با زیبنده ترین اوصاف مدح وستایش کرده است .دراین رساله ابتدا روایات قرآن کریم وعهدین از داستان پیامبران اولوالعزم ، بررسی و مقایسه شده است .داستان این پیامبران الهی، درتورات ، بازتاب گسترده ای داشته وبه صورت مشروح بیان شده است.اما انجیل مقدس به صورت مستقل به داستان این پیامبران نپرداخته وتنها به منظور تبیین بهترتعالیم دینی خود به بخش هایی ازداستان زندگی پیامبران اولوالعزم به صورت مختصر، اشاره کرده است. سپس چگونگی بازتاب داستان پیامبران در"النوبه الثانیه"تفسیرکشف الاسراروعده الابرارمیبدیآورده شده است.رشیدالدین میبدی، تفسیر آیات مربوط به داستان زندگی پیامبران اولوالعزم را به صورت مشروح بیان نموده وعلاوه برذکر علل برخی رخدادهای زندگی پیامبران ، به شرح جزئیات نیز ،پرداخته است.البته چگونگی بازتاب داستان پیامبران اولوالعزم درقصص الانبیاء نیز،آورده شده واز نظرات تفسیرالمیزان به عنوان تفسیرمعتبرشیعه استفاده شده است. در" النوبه الثالثه" نیز، داستان این پیامبران الهی مورد توجّه صاحب کشف الاسراروعده الابراربوده،ولی به گزینش برخی وقایع که صبغه عرفانی داشته ، پرداخته است وهمه وقایع زندگی پیامبران اولوالعزم رابا توجه حجم عظیم تفسیر کشف الاسرار، تأویل نکرده است. دراین رساله، دیدگاه میبدی در"النوبه الثانیه"درجایگاه یک مفسّروهمچنین در"النوبه الثالثه "درجایگاه یک عارف، با یکدیگر مقایسه شده است و تفاوت دیدگاه این دانشمند قرن ششم درارائه داستان مهم ترین چهره های قرآنی یعنی؛ زندگی پیامبران اولوالعزم،تبیین شده است.اگرچه درنوبه الثانیه ، میبدی پیامبران اولوالعزم را تنها به عنوان یک پیامبرالهی معرفی کرده است؛امادر نوبه الثالثه ،پس ازطرح مفاهیم بلندعرفانی، عملکرد پیامبران خدارادرآزمون های مختلف تحلیل وآنها را به عنوان الگویی ، برای سالکان طریقت معرفی کرده است.

پایان نامه‌ی حاضر پژوهشی در بررسی مفهومتوحید و توکل و ارتباط آن دو در کتب اللمع ابونصر سراج_ شرح تعرف مستملی بخاری _احیاء العلوم امام محمد غزالی _رساله‌ی قشیریه‌ی ابوالقاسم قشیری و مصباح‌الهدایه‌ی عزالدین کاشانی است.با عنایت به اینکه مساله‌ی وحدانیت و یگانگی خدا، یک اصل اساسی و پذیرفته شده در تمام ادوار سلف بوده است عارفان نیز به نوبه‌ی خود در معنا و مفهوم دیگردادن به توحید نقش ویژه و پر رنگی داشتند لذا بررسی توحید و ارتباط آن در پنج کتب مذکوربا مضامینی از قبیل توکل و اعتماد بر خدا یکی از مولفه ‌های بنیادین تحقیق حاضر است.هر پنج تن از ارتباط تنگاتنگ توحید و ایمان با توکل سخن می‌گویند و توحید را پایه و ستون توکل تلقی می‌کنند؛یعنی تا ایمان راستین برای مومن محقق نشود توکل از جانب متوکل معنایی نخواهد داشت.بر اساس استنباط از سخنان پنج مولف مذکور توحید عارفان با دیگران متمایز است. توکل از دیدگاه آنان هرگز با کسب و تلاش و اسباب منافی نیست بلکه همچنان که در قرآنو نهج‌البلاغه سعیو کسب توام با توکل اصل اساسی است تاسی آن‌ها نیز از این امر هویداست.پنج مولف مذکور در باب توکل هم به ذکر متوکلان جاهد و متوکلان کاهل پرداخته‌اند و در نتیجه گروه اول را برگروه دوم رجحان داده‌اند.به طور کلی آنان توکل را جانشین تنبلی تلقی نمی‌کنند،بلکه کسب و کار و استفاده ی اسباب را سنت اولیاء و انبیاء می‌شمرند و خداوند را مسبب الاسباب می‌دانند.

با نگاهی به پیشینه زبان و ادب فارسی در سرزمین پهناور شبه قاره پاکستان و هند به صدها شخصیّت برجسته برمی‌خوریم که چون ستارگان درخشان در آسمان شعر و ادب فارسی نمودار شدند و با سرودن دهها هزار بیت شعر تر و سخنهای نغز، رنگین‌کمان هزاررنگ آفریدند.از جمله این یکه‌تازهای میدان شعر و ادب فارسی، می‌توان میرزااسدالله خان غالب دهلوی را نام برد که در قرن سیزده هجری ظهور کرد و در هر دو زبان فارسی و اردو قاعده و طرحی نو در انداخت.غالب دهلوی، اگرچه در ایران ناشناخته نیست و پیشینه غالب‌شناسی در ایران به بیش از نیم قرن می‌رسد. اما بخاطر عدم آشنایی پژوهشگران که درباره او نوشته‌اند، به هر دو زبان فارسی و اردو، قبل از این تحقیق جامعی که تمام ابعاد و زوایای زبان و اندیشه این شاعر را مورد بررسی و نقد قرار دهد، انجام نشده بود. به همین سبب، نگارنده این رساله بر آن شد که کاری سترگ و تحقیقی جامع را، که دربرگیرنده هر سه بخش احوال و آثار و افکار او باشد به انجام برساند و هرکدام از بخش‌های مذکور را در فصلی جداگانه فراهم آورد.

«کفر و ایمان»، از مفاهیم مورد بحث میان متکلمان، فلاسفه و عرفا بوده است. هریک از مشارب فکری- فلسفی با ملاحظه بخشی از معانی «کفر و ایمان» به تعریف آن دست یازیده‌اند. این رساله کوشیده است با تبیین نظرات قرآن و حدیث به تعاریف متکلمان، فلاسفه و عرفای گوناگون بپردازد. مولانا با نگاهی عرفانی به مقوله «کفر و ایمان» می‌‌‌نگرد.بررسی مصادیق کفر و ایمان از نگاه عرفانی مولانا در مثنوی، به نتایج خوبی انجامیده است. مولانا با نگاهی عارفانه-عاشقانه به «کفر و ایمان» می‌پردازد. این شاعر بزرگ زبان فارسی، به دو گونه کفر معتقد است:‌ کفر مذموم و کفر محمود. کفر مذموم، پوششی است که به‌واسطه آن خدای را نمی‌بینند و کفر محمود، به‌سبب پوشیده شدن غیر خدای به‌واسطه عشق،‌ راهی برای وصول به حضرت حق است. مولانا به سه نوع ایمان باور دارد: تقلیدی، تحقیقی (فلسفی) و شهودی (عاشقانه- عارفانه). ایمان تقلیدی مخصوص عوام، ایمان تحقیقی نگرش فلاسفه و ایمان شهودی ویژه عرفاست. تفاوت نگاه مولف مثنوی معنوی نسبت به دیگر عرفا، عاشقانه بودن آن است.مولانا در مثنوی معنوی با نگاه ترکیبی عارفانه- عاشقانه به «کفر و ایمان» می‌پردازد.

ابهام در یک شعر موفق، همان قدر نقش مثبت دارد که در یک شعر ناموفق، و ارزیابی این نقش برعهده نظام فکری و زیبایی شناسی هر دوره ادبی است.ابهام یکی از فرایندهای مهم و در عین حال کلیدی شعر معاصر ایران و به بیان بهتر، شعر امروز است. این سخن هرگز بدان معنا نیست که شعر گذشته ما ابهام نداشته، بلکه مساله این است که در شعر سنتی فارسی، ابهام بیشتر به سه شکل عمدی، طبیعی و عارضی اتفاق می افتد، اما در شعر امروز، ابهام یک ضرورت برای کشف دنیای جدید و از منظری دیگر، نتیجه همین دنیای پیچیده است، چرا که با فردی شدن جریان و به طبع تمام عناصر آن، شعر دیگر نمی تواند به وحدت های از پیش نوشته (وزن، قافیه، صور خیال و مناظر و مرایا و به ویژه مضامین شعر کهن) تن در دهد و در پی نگاهی تازه به هستی است و همین امر شعر را به ابهامی طبیعی و گاه غیرطبیعی سوق می دهد.

این مقاله، شعر آیینی را ـ چنانکه میان شعرای معاصر مرسوم است ـ به مدایح و مراثی خاندان وحی مختص می داند و توحیدیه ها، مناجات ها و ... از موضوع این نوشتار خارجند. براساس پژوهش انجام شده، شعر آیینی فارسی که سابقه ای به قدمت شعر فارسی دارد، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی رو به رشد داشته است. شعر آیینی تا پیش از دوران مورد بررسی، غالباً به مضامین عاشورایی محدود بود و کمتر به دیگر مضامین آیینی می پرداخت؛ اما در دوران مورد بررسی ـ که سالهای 1357 تا 1390ش را در برمی گیرد ـ درمورد چهره های آیینی مختلف شعر سروده شد و شاعران آیینی سرا فصول جداگانه ای به هریک از معصومان و چهره های آیینی شیعی اختصاص دادند. در دهۀ سوم مورد بررسی، گونه ای از آیینی سرایی با رویکرد عرفانی شکل گرفت که مورد استقبال گستردۀ مخاطبان قرار گرفت. جریان دیگری که در سالهای پایانی دوران مورد بررسی در اشعار آیینی دیده شده، بهره گیری از طنز است که به صورت چشم گیری در حال گسترش است. گونۀ زبانی اخیر شاید به دلیل بی سابقه یا کم سابقه بودن آن ،مورد توجه و علاقۀ بخش قابل توجهی از مخاطبان قرارگرفته است.

مسعود سعد سلمان از شاعران بزرگ زبان فارسی در نیمه‌ی دوم قرن پنجم وآغاز قرن ششم است. از این شاعر بیش از پانزده هزار بیت برای فرهنگ و تمدن ایران به یادگار مانده است. در این پایان‌نامه، لغات، اصطلاحات، ترکیبات و تعبیرات مشکل اشعار او را شرح کرده‌ایم. مسعود سعد در زبان ادبی خود از تعبیرات غیرمستقیم و ادبی و هنری استفاده کرده است، در کنار اینها ورود لغات و اصطلاحات علمی به شعر او دیوان او را نیازمند شرح کرده است، تا جایی که بدون مراجعه به لغت‌نامه‌ها، فهم اینگونه مفردات برای همگان و خصوصاً دانشجویان دوره کارشناسی که شعر او را در برنامه درسی خود دارند، آسان نیست. بدین جهت نزدیک چهار هزار مدخل از مشکلات اشعار او را به صورت الفبایی نوشته و شرح داده‌ایم. بخش قابل توجهی از لغات، ترکیبات و اصطلاحات حوزه بخارا و نواحی شرقی و شمال شرقی قرن ششم را در دیوان این شاعر می‌توان یافت. لغات و ترکیبات دیوان او به قلمرو تمام شعبه‌های علوم از جمله: طب، نجوم، فلسفه، منطق، جغرافیا، حکمت، دین، اجتماع، دیوان حکومتی، سیاست، اساطیر، تاریخ و امثال اینها تعلق دارد. در این فرهنگ تمامی لغات و اصطلاحات مشکل مربوط به علوم مذکورو همچنین تعبیرات استعاری و به اصطلاح مجازی را شرح داده‌ایم.