جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار، پژوهشی است تطبیقی میان مضامین عشق در دستگاه فکری سهراب سپهری (1307-1359ه)، شاعر برجسته ی ایرانی و جبران خلیل جبران (1931م-1883)، شاعر و اندیشمند لبنانی. موضوع عشق که همواره مورد بحث عرفان است در اندیشه این دو شاعر که ارتباطی عمیق و عاشقانه با همه مظاهر صنع برقرار نموده اند از جایگاه مهمی برخوردار است و جان کلام آنها در عشقی عارفانه متمرکز می باشد. این مقاله برآن است تا از چیستی عشق و تاثیر آن بر سرنوشت آدمی از دیدگاه این دو شاعر سخن به میان آورد. از این رو پس از مطالعه آثار آنها و استنباط دیدگاهشان در مورد عشق تشابهات و تفاوت دیدگاهشان در این مورد بررسی می شود. در نظر این دو عشق است که روح آدمی را چنان تعالی می بخشد که قوانین انسان ساخته و پدیده های طبیعی نمی توانند مسیر آن را تغییر دهند. سپهری و جبران به همه ی کائنات عشق می ورزند از نظر آنها تنها با عشق می توان به حقیقت اشیاء و زندگی رسید و عشق را همواره با غم و اندوه همراه می دانند.

تجلی یکی از مباحث مهم خداشناسی در عرفان نظری،به معنای نمایان شدن و ظهورذات در اسماء و صفات است. نظریه تجلی یا ظهور مورد توجه مکاتب مختلف بوده است ؛از جمله این مکاتب: سنت عرفانی یهودی (قبالا) است. در این سنت خدا دارای دو وجه متعالی (ان سوف) و وجودی (اسما و صفات) است؛وجه وجودی از وجه متعالی صادر می شود؛ ومراتب تجلی خداوند از بالا به پایین را نشان میدهد. این مراتب ده گانه تجلی را سفیرا یا سفیروت می نامند. سفیروت ها را به شکل انسان، درخت یا شمعدانی هفت شاخه وسه گره نشان می دهند. دهمین و آخرین سفیره ملکوت یا شخینا نامیده می شود واز آن به معنی نور و جلال خداوند یا حضور او در عالم یاد می کنند. در این مقاله به بررسی مراتب تجلی خداوند از دیدگاه عرفان قبالا که مهم ترین مکتب عرفان یهودی است؛ با هدف اثبات توحید در این سنت پرداخته می شود.با توجه به این مطلب که قبالاییان برای حفظ تعالی خداوند از عالم،قائل به واسطه در خلقت شده اند ؛در نتیجه این واسطه چیزی جز اولین مرتبه تجلی حق نیست و آن ها خلقت را بر اساس مراتب تجلی الهی یعنی تجلی خاص شرح می دهند.

تبیین تأثیر آراء ابن سینا بر افکار اسکوتوس و مقایسه دیدگاه های این دو متفکر در زمینه مباحث وجودشناسی از بایسته های بازخوانی فلسفه مَدرسی اسکوتوس و از لوازم شناخت جایگاه تفکر فلسفی ابن سیناست. به رغم این که هر دو متفکر در گستره افکار فلسفی خود به نحوی تحت تأثیر ارسطو و سنت مشاء بوده اند و بالطبع شباهت های فراوانی در آراء این دو متفکر وجود دارد، ولی تفاوت هایی نیز میان آن دو قابل طرح و بررسی است. از این جهت زمینه منطقی برای مقایسه آراء این دو اندیشمند وجود دارد، البته باید توجه داشت که به هر حال اسکوتوس در فضای فکری مسیحیت می اندیشیده، در حالی که شالوده فکری ابن سینا مبانی اسلامی است و این تفاوت فضا و فرهنگ را ضمن هر مقایسه ای همواره باید مدّنظر داشت، چنانچه گاهی برخی دواعی و انگیزه های دینی و کلامی در مباحث وجودشناختی اسکوتوس تأثیر خود را نشان می دهد. اسکوتوس در مباحث وجودشناختی، مانند لحاظ «موجود» به مثابه موضوع اصلی مابعدالطبیعه و بهره گیری از دلایلی همانند، در اثبات این مدعا، توجه به مفاهیم اولیه و ثانویه، صفات موجود، عدم لحاظ موجود به مثابه «جنس» موجودات، اشتراک معنوی مفهوم موجود و لحاظ تشکیک یا درجات شدت و ضعف در حقیقت موجود، و سرانجام تمایز وجود و ماهیت، کاملاً تحت تأثیر ابن سینا قرار دارد.

در این نوشتار، افکار و آراء دنس اسکوتوس درباره اثبات وجود خدا بررسی و تبیین می شود و تاثیر افکار ابن سینا بر آن از زاویه ای واقع بینانه و مستند روشن می گردد. اسکوتوس در بحث از اثبات وجود خدا، به لحاظ پیش انگاره ها یا مقدمات و مبانی و حتی به لحاظ ساختار استدلال کاملاً تحت تاثیر ابن سینا قرار دارد. اسکوتوس به تبع ابن سینا برهان ارسطویی محرک اول را در اثبات وجود خدا نامعتبر می داند. او استدلال خود را با «موجود به طور کلی» آغاز می کند، مفهوم موجود را مشترک معنوی می داند، امکان را به معنای امکان خاص لحاظ می کند، خدا را علت فاعلی به معنای حقیقی و معطی الوجود و به مثابه علت تامه، موجده و مبقیه می داند، و در استدلال خود از برهان وسط و طرف استفاده می کند. گذشته از موارد تاثیرپذیری اسکوتوس از ابن سینا شباهت ها و تفاوت هایی نیز میان آراء این دو متفکر وجود دارد. نتیجه استدلال های هر دو متفکر، خدایی است با ویژگی های یکسان به لحاظ فلسفی، اما متفاوت به لحاظ دینی. در شیوه استدلال بر وجود خدا نیز ابن سینا و اسکوتوس همانند یک دیگرند، جز این که در فلسفه ابن سینا با این شیوه علت فاعلی اول اثبات می شود، اما در تفکر اسکوتوس با همین شیوه تفوق سه وجهی خدا به صورت یک جا اثبات می شود.

در طول تاریخ فلسفه، ابن سینا نخستین فیلسوفی است که بحث از موضوع و تعریف علم مابعدالطبیعه را به عنوان یک مسئله مهم متافیزیکی مطرح کرده و آن را مطلع الهیات شفاء قرار داده است. دیدگاه ابن سینا در باب موضوع و تعریف مابعدالطبیعه بسیار متأثر از اثر ماندگار حکیم ابونصر فارابی با عنوان رساله اغراض مابعدالطبیعه است. تأمل در عبارات فارابی در این رساله، نشان دهنده میزان تأثیر دیدگاه فارابی در مورد مابعدالطبیعه، بر اندیشه ابن سینا است؛ تا حدی که می توان گفت که ساختار کلی نظام مابعدالطبیعی ابن سینا بر اساس مفاد این رساله شکل گرفته است و همان گونه که خود ابن سینا در زندگی نامه اش بدان معترف است، در مابعدالطبیعه، مدیون این اثر فارابی است. البته به رغم وجود شباهت های فراوان این دو اثر، تمایزات مهمی نیز بین آن ها مشاهده می شود که نشان دهنده ابتکارات و نوآوری های ابن سینا در بحث موضوع و تعریف مابعدالطبیعه نسبت به مباحث فارابی در رساله اغراض است.

مقالة حاضر درصدد است مبانی الهیات را از دیدگاه فیلسوف و متألّه مَدرسی دنس اسکوتوس بررسی کند. این مبانی عبارتند از: تعریف و موضوع الهیات، اقسام الهیات، امکان الهیات به مثابه یک علم، و نسبت عقل و وحی. هم چنین سعی خواهد شد با توجّه به تأثیرپذیری اسکوتوس از ابن سینا در بسیاری از موارد، مقایسه ای اجمالی میان دیدگاه های آن دو انجام شود. هر دو متفکّر موضوع الهیات را خدا و مسائل مربوط به آن می دانند و بر همین اساس الهیات را تعریف می کنند. دربارة امکان الهیات به مثابه یک علم، در حالی که اسکوتوس معتقد است که نمی توان آن را دقیقا یک علم نظری نامید بلکه آن نهایتا یک علم عملی است، ابن سینا الهیات بالمعنی الاخص را دقیقاً یک علم نظریِ یقینی می داند. دربارة نسبت عقل و وحی نیز اسکوتوس ضمن تأیید کارکرد عقل در الهیات، نهایتاً به برتری وحی معتقد است، امّا ابن سینا ضمن قبول اعتبار تامّ وحی، کاملاً اصالت عقلی است.

پرسشِ «وجود چيست » ترجيع بند همه نوشته ها، درسگفتارها و آثار هيدگر است. او در اين پرسشگری به بنياد متافيزيك باز می گردد. در اين بازگشت به ناچار بايد تاريخ متافيزيك را بازخوانی كند. تاريخ متافيزيك از نظر او تاريخ غفلت از وجود و پرداختن به موجودات است. از نظر هيدگر متافيزيك، ايمان صدر مسيحيت و خدای حی و پرشور و سرور ايمان مسيحی را تيره و تار كرده است و خدای متافيزيك خدای مسيحيت نيست و اين، حاصل غفلت از وجودی است كه در تاريخ متافيزيك روی داده است. هيدگر از رهگذر مفاهيمی چون « رويداد از آن خودكننده » و «آخرين خدا » و ...از طريق پرسش از بنيان وجود سعی می كند با يادآوری و تذكر خدا، از بحران نيست انگاری كه غرب بدان گرفتار آمده است، عبور كند.

ظهور باورهای انسان‌گرایانه در بسیاری از تعالیم معنویت‌گرایی جدید قابل پیگیری است. اما به گمان نگارنده، بهره‌مندی و اصالت این رویکرد در مجموع تعالیم دونالد والش با شدت بیشتری همراه است، علت این ادعا نهفته در نحوه‌ی بیان و نظام تعالیم والش است، از آن جهت که این بیان به صورت دوسویه و دیالوگ میان والش و خدا رقم خورده و ادعا می‌شود که تمام تعالیم او به شکل تجربه‌ای معنوی نمایان شده است. والش در قالب گفتگو با خدا به مسائل فراوانی می‌پردازد که در پس آن، نکته‌های بسیاری درباره جایگاه انسان و خدا در عالم، وظیفه انسان و خدا در نظام خلقت و بسیاری مسائل پیرامون آنها به میان می‌آید. اما همه این مباحث را می‌توان تحت دو مسئله تفسیر کرد. به دیگر سخن، در رویکرد انسان‌گرایانه دونالد والش دو نکته‌ی پراهمیت وجود دارد. یکی تلاش برای آزادی و خودبنیادی انسان، به مثابه واضع خوبی و بدی، زیبایی و زشتی، خیر و شر؛ دیگری، فروکاهش خدا تنها به مثابه خالق عالم و موجودی نظاره‌گر. در واقع، این دو نکته اساس رویکرد انسان‌گرایانه دونالدوالش را رقم خواهد زد.

هدف این نوشتار، نخست طرح پرسش در رابطه با فلسفه آفرینش انسان است و اینکه آیا زندگی انسان معنادار است؟ پرسش دیگر در رابطه با نقش دین (خدا) در نیل به معنای زندگی است. اگر انسان زندگی معنادار و قابل حصولی را تجربه می کند دین در رسیدن به آن چه نقشی ایفا می کند؟ در خصوص سوال نخست روشن خواهد شد مراد از زندگی معنادار چیست و گزینه مناسب در معنابخشی حیات انسان، واجد چه شرایط و ویژگی است. استدلال خواهد شد خلاقیت مفهومی مناسب جهت معنابخشی حیات انسان می باشد و آن عبارت است از وضعیتی که در بردارنده عناصری چون علم، آزادی و طرح است. آنگاه که زندگی انسان بر اساس عناصر مذکور باشد زندگی توام با خلاقیت خواهد بود؛ یعنی امری که در معنادار نمودن زندگی ضروری است و به حیات انسان ارزش زیستن می دهد. در خصوص پرسش دوم در این نوشته استدلال خواهد شد که دین انسان را به خلاقیت دعوت می نماید. با ملاحظه برخی ویژگیها در طبیعت آدمی، همچون قدرت آزادی و گزینش، حصول خلاقیت مستقل از مرجع فوق بشری برای انسان مقدور نیست و دین در بردارنده طرح و نظامی است که در آن خلاقیت غایت حیات آدمی است و نیز شرایط لازم برای حصول آن جزیی از آن نظام می باشد.