جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله‌ی ولایت و خلافت انسان کامل، یکی از مهم‌ترین مسائل حکمت و عرفان اسلامی بوده که از دیرباز تاکنون با رویکردهای مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این نحقیق ما به بررسی تطبیقی نظرات و آراء امام خمینی (ره) و ملاصدرا پیرامون مسئله‌ی ولایت و خلافت پرداخته‌ایم. از دیدگاه این دو اندیشمند، مقام غیب محض و وجود حضرت حق، برای ظهور و بسط فیض از طریق خلافت و ولایت، بر اساس مراتب خاصّی در عوالم وجود، سریان می‌یابد؛ از این‌رو با تبیین ولایت و اقسام آن و خلافت و جلوه‌های آن، در اندیشه‌ی فلسفی عرفانی این‌دو اندیشمند، مسئله‌ی خلافت حقیقت محمدیه (ص) و خلافت انسان کامل، مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه، به بررسی مراتب انباء در عوالم وجود و حضرات خمس و عین ثابت انسان کامل پرداخته شد و با اثبات مسئله‌ی نبوت و امامت و این‌که این‌دو، ظهوراتی از حقیقت خلافت و ولایت هستند، بحث خاتمه می‌یابد. عمده‌ی نظرات و آراء امام (ره) با مبانی صدرایی هم‌سو و هم‌راستا است، هرچند که امام (ره) در ارائه‌ی مباحث، بیشتر با مشرب عرفان پیش رفته‌اند.

بحث و بررسی پیرامون عالم برزخ به عنوان یکی از وسیع ترین عوالم وجود و نخستین عالم پیش روی انسان پس از مرگ، در فلسفه و کلام اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در حوزه الهیات دینی و مباحث معادشناسی تحقیقات و پژوهش های فراوانی در این زمینه به انجام رسیده است، اما با توجه به وجود برخی خلأهای پژوهشی، این رساله متکفل ژرف کاوی در نظرات و آراء حضرت امام (ره) و ملاصدرا پیرامون عالم برزخ گردیده است. اثبات عالم برزخ، کشف وجوه اشتراک و افتراق آن با دو عالم ماده و آخرت، تصویرسازی کامل از تجسم اعمال در برزخ و عذاب و پاداش برزخی، همچنین فرجام برزخ و شاخصه های مرتبط با جزئیات این عالم نظیر ارتباط برزخیان با یکدیگر و با دیگر عوالم، نحوه ادراک برزخ و صور برزخی از جمله مباحثی هستند که در این تحقیق به آن ها پرداخته شده است. ارائه نظام مند نظریات این دواندیشمند برجسته و بررسی تطبیقی آراء آن ها در کنار رصد متون دینی و اصطیاد آیات و روایاتی که با آراء و نظریات مطرح شده مناسبت داشته باشند در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است.

مسأله خلود و تکامل نفس و چگونگی سیر تکاملی وی از مهمترین مباحث حیطه انسان شناسی هستند که همواره مورد توجه فیلسوفان و عرفاء مختلف قرار گرفته و هریک متناسب با مبانی خویش به طرح آراء و نظریاتی پیرامون مسائل مربوطه پرداخته اند.در این نوشتار با استقراء آراء امام خمینی و ملاصدرا، خلود و تکامل نفس در هر یک از عوالم ماده و برزخ و قیامت به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به مبانی و تعاریف پایه در حکمت متعالیه نظیر تساوق تکامل و وجود، تشکیک وجود، محاذات عوالم، حرکت جوهری و حبی، تعریف نفس و قوا و شاخصه های آن و... به تبیین جوانب و مسائل این بحث نظیر ابزار تکامل نفس و غایت آن، نحوه تأثیر عمل در تکامل نفس، تکامل جمادات و نفوس نباتی و حیوانی و تفاوت تکامل در عوالم هستی بر حسب نشآت همچنین بررسی رابطه نفس و بدن و تأثیر آن در خلود،اسباب انقطاع عذاب و بررسی شبهات خلود پرداخته ایم وسعی نموده ایم با یافتن مناسبات این دیدگاهها با آیات و روایات و توجه کافی و وافی به دیدگاههای تفسیری و ادله نقلی و کلامی ، پشتوانه ای برای آراء و نظرات امام و ملاصدرا در زمینه معهود ارائه گردد.

در ادیان توحیدی بزرگ جهان، وجود خدا حقیقتی است که به عنوان یک اصل ایمانی در درجه نخست و پیش از هر چیز دیگر باید آن را پذیرفت و یا واقعیتی است که باید بدان تسلیم شد. ایمان به خدا و تسلیم در برابر او آنچنان اساسی و بنیادی تلقی می شود که گاهی هر تلاشی برای فراتر رفتن از این امر، و خدا وجود او را در مورد تاملات شدید و عمیق فلسفی قرار دادن یا کاملا مردود شناخته می شود و یا حداقل محل تردید قرار می گیرد. هم در اسلام و هم در مسیحیت نمونه هایی از این گرایش را می توان یافت. مثلا در مسیحیت می توان از بیشتر گرایشهای پروتستان نام برد که تنها برایمان تاکید می ورزند. در اسلام نیز مکتب کلامی اشعری در میان اهل سنت قابل ذکر است.با این وجود، در این هر دو دین نمونه های روشنی نیز از نوعی تامل فلسفی می توان یافت که صرفا برخدا و وجود او اکتفا نمی کنند بلکه بر عکس، گاهی حتی به صورت براهین و یا استدلالهای عقلانی محض بر وجود خدا درمی آیند. در اسلام ابن سینا و ملاصدرا نمونه هایی مهم و یا شاید مهمترین نمونه هایی این گرایش محسوب می شوند. در جهان مسیحیت تلاش برای اثبات وجود خدا بدون تردید با نام قدیس آنسلم گره خورده است که غالبا "پدر مدرسیگری" نامیده می شود. مدرسیگری آن نوع از تاملات فلسفی و کلامی است که در قرون وسطی و در اروپای مسیحی، در کلیساها و صومعه ها و سپس در دانشگاهها معمول بود. مدرسیگری بر دو پایه "شرع"و"عقل" استوار است. شرع عبارت است از حقایق مسلم در باب ایمان مسیحی که از کتاب مقدس برمی آید و توسط آباء کلیسا به دست ما رسیده است. عقل عبارت است از ابزاری که در جهت تحلیل این حقایق و در آوردن آنها بصورت نظامی سازوار و جامع بکار می رود.آنچه من در این مقاله در پی آنم یکی طرح این سوال است که قدیس آنسلم و ملاصدرا چه نوع برهانی برای اثبات وجود خدا بکار برده اند و دیگر مقایسه این برهانها با یکدیگر می باشد تا ببینیم آیا همانندی و شباهتی بین آنها می توان یافت. هر چه باشد این دو مرد هرکدام در حوزه خود بسیار تاثیر گذار بوده و هستند.ولی قبل از شروع موضوع بهتر است که شرح حال بسیار مختصری از قدیس آنسلم ارائه دهم. البته این امر را مسلم می گیرم که خوانندگان این مجله از من انتظار ندارند که طرحی ولو ابتدایی از زندگی ملاصدرا بدست دهم.

پیوند مباحث خودشناسی و خداشناسی درقرآن کریم و کلمات شریف معصومین(ع) اهمیت «علم النفس» را نزد فیلسوف مسلمان دو چندان کرده است. افزون بر این، آیات الاهی و رهنمودهای معصومان (ع) دربارۀ نفس، افق‌های جدیدی پیش روی اندیشمند مسلمان قرار داده است. با این وجود، سازگارکردن دستاوردهای عقلی با ظواهر شرع، مسئله‌ای مستقل و چالشی مهم برای فیلسوف مسلمان به شمار می‌رود. درحالی‌که بیشتر متکلمان- به پیروی از ظواهر ادله نقلی- به طرفداری از نظریه «پیدایش نفس پیش از بدن» پرداخته‌اند، تقریباً همۀ فیلسوفان مسلمان خلقت نفس پیش از بدن را محال دانسته و به نوعی به حدوث نفس- همراه با بدن یا پس از آن- قائل شده‌اند. بی‌شک دیدگاه ملاصدرا، بر دیگر مکاتب برتری دارد؛ چرا که افزون‌بر همخوانی و سازواری آن با محتوای آیات و روایات با اصول فلسفی نیز سازگاری بیشتری دارد.

کیفیت بقاء نفس در دستگاه فلسفی ملاصدرا شکل منحصر به فردی دارد. به‌گونه‏ای که تنها برای برهانی‌کردن اصل معاد به‌کار نمی‏رود، بلکه افزون بر آن تحلیل قابل قبولی از بقاء هویت بدن و نفس در جهان دیگر - برای تبیین آموزۀ معاد جسمانی- پیش رو می‏گذارد. او در این راستا بسیاری از اصول فلسفی خود از جمله چگونگی حدوث نفس، ترکیب اتحادی نفس و بدن، حرکت جوهری در وجود انسان و چگونگی رابطۀ نفس و بدن را در ارائه تبیینی جامع از بقاء نفس به‌کار می‏گیرد و نه تنها برهانی عقلی بر بقاء نفس ارائه می‏کند، بلکه از چگونگی رابطه سیال نفس و بدن نیز بر بقاء نفس استفاده می‏کند. آن‌چنان‌که از مجموع اصول و عبارات او برمی‏آید نفسی که او بقاء آن را ثابت می‏کند نه تنها شامل تمامی مراتب نفس، بلکه حتی شامل بدن انسان به عنوان مرتبه نازله نفس نیز می‏شود. از همین‌رو به نظر می‏رسد او توانسته با استفاده از تحلیل چگونگی بقاء نفس، آموزۀ معاد جسمانی را برهانی کند.

ملا شمسا گیلانی(حکیم مشائی سدۀ یازدهم) نفس را روحانیة‌الحدوث و روحانیة‌البقا دانسته و با انگیزۀ دفاع از معارف دینی، به مخالفت با نظریۀ حدوث جسمانی نفس برخاسته است. پاسخ ملاصدرا به اشکالات بر تمایز میان روح و نفس و تمایزنهادن میان نفوس کملین ونفوس غیرکملین مبتنی است. هرچند این تمایز نهادن به ملاصدراکمک می‌کند تا از روایاتی که دربارۀ ارواح کملین وارد شده است پاسخ دهد، اما او همیشه به این تمایز پای‌بند نبوده است. ملا‌محمد صادق اردستانی(حکیم سدۀ دوازدهم) - از منتقدین جدّی نظریۀ ملاصدرا در باب حدوث جسمانی نفس- بر این باور است که قول به حدوث نه با تجرّد نفس سازگار است و نه با بقاء آن. دراین مقاله - پس از طرح اشکالات ملاشمسا گیلانی و ملاصادق اردستانی- ضمن دفاع از نظریۀ ملاصدرا، به تبیین نحوۀ سازگاری این نظریه با آموزه‌های دینی پرداخته می‌شود.

«المنقذ من التقليد»، نوشته الشيخ سديدالدين الحمصى الرازى، از عالمان بزرگ شيعى، متوفاى اوائل قرن هفتم هجرى است. حمصي در آغاز هر بحث نوعا خلاصه مطالب را بيان مي‌ كند و دورنمايي از مباحث را به دست خواننده مي‌ دهد. هنگام شروع بحث، اكثراً موضوع را تعريف كرده و ادله مدعايش را ارائه مي‌ كند؛ سپس ديدگاه ديگران و همچنين ابهامات موجود در بحث را به صورت سؤال و جواب مورد بحث قرار مي‌ دهد. اين اثر نفيس كلامى با شرح كوتاهى از زندگانى مولف و مقدمه وى آغاز شده و مباحث با عناوين زير پى‌ گيرى شده است: القول فى حدوث الجسم القول فى محدث (صفات ثبوتيه و سلبيه ) الرد على الفرق المخالفه فى التوحيد القول فى العدل (و مسائل مربوط به آن) القول فى كونه تعالى متكلما و صفته كلامه و... و الكلام فى التكليف و... القول فى اللطف و المصلحه و المفسده و... و القول فى النبوات (مسائل مربوط به آن) القول فى صفات النبى (ص) ...

اصل محبت اهل بیت (ع) با قدری هم شان رسالت پیامبر(ص) به عنوان یکی از اصول مبنائی تفکر شیعی شناخته شده و حقیقت این اصل در دلائل نقلی و عقلی مورد تاییداست، اما اهمیت این اصل به عنوان استراتژی زندگی و راهبرد تربیتی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.در این راستا این مقاله با رویکرد کیفی و با روش توصیفی - استنتاجی به بررسی این راهبرد پرداخته و پس از گردآوری داده ها بر اساس اسناد و محتواهای مربوطه ، ابتدا مبانی واهداف طرح آن درحیطه نظر و عمل تحلیل و سپس مولفه های تربیتی آن استنتاج شده است. یافته های این پژوهش نشان می‌دهد که محبت و دوستی اولیای الهی محبتی رشد دهنده و به عنوان علت غائی آفرینش هستی و پیوند دهنده قابلیت تحول در دانش-و معرفت وشکل‌گیری نگرش‌ها و باورهای مثبت را دارد و به عنوان یک هدف غایی تربیتی قابل تامل است.اصل توجه به اراده، اصل عینیت بخشی به حب الهی، اصل ارتقاء شناختی درک ،اصل ارتقاء فهم هدفمندی آفرینش از اصول مهم این استراتژی تربیتی بوده و با روش الگوی عاطفی قابل اجرا است. جامعیت الگوئی ائمه اطهار(ع) اقتضای آن‌ را داردکه فرد پیرو با احساسی عمیق در تمام ابعاد و جنبه‌های شخصیت انسانی، آنان را اسوه خود قرار دهد و به غنای شخصیتی دست یابد.