جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه اسلامی، با صدر المتألهین شیرازی (ره) در نتیجه قول به اشتراک معنوی وجود، تشکیک و اصالت آن و تحت تأثیر اندیشه عرفا، با تفسیری از توحید آشنا شد که از آن به بعد نظر غالب حکما در این بحث گردید. این نظریه همان وحدت وجود است که صدرالمتألهین، با تبیین آن بر اساس مبانی فلسفه خویش، آن ‌را به عنوان ناب-ترین نظریه توحید به فلسفه اسلامی عرضه کرد. وحدت وجود آن قدر در فلسفه و اندیشه فلاسفه نفوذ پیدا کرد که از آن به توحید اخصّ الخواصی تعبیر گردیده، در حالی‌که توحید مورد اعتقاد فلاسفة سابق، به توحید عوام تعبیر شده است. اما سیدعبدالأعلی سبزواری(ره) با ابتنای به قرآن و سنت و پیرو نفی سنخیّت بین واجب و ممکن، اشتراک لفظی و اصالت ماهیت، بیانی کاملاً متفاوت از توحید صدرایی ارائه می دهد. وی کامل‌ترین و بهترین بیان توحید را در قرآن و سنت می‌داند؛ توحیدی که نه تنها وحدت وجود نیست بلکه مخالف و مقابل وحدت وجود است. بر مبنای ایشان وحدت وجود نه تنها توحید حقیقی نیست بلکه «لاتوحید» است. اگر چه سخن از توحید حقیقی مجالی فراخ‌تر می‌طلبد، اما مقاله حاضر سعی دارد با تبیین مبانی هر یک از این دو نظریه توجه مخاطب را به این نکته جلب کند که کدام یک از دو نظریه فوق، شایسته مقام جلال و جمال الهی است.

نوشتار حاضر درصدد است تا به تبیین فرآیند سیر و تحول وجود از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی بپردازد؛ در این راستا ابتدا به بررسی وحدت تشکیکی وجود و مبانی آن در حکمت متعالیه و نیز وحدت شخصی وجود و تقریرهای مختلف آن پرداخته شده و سپس در مقام تحقیق و بررسی بیان می گردد که اولاً ملاصدرا به تفکیک آن دو قائل بوده و ثانیاً در نظام حکمی خویش از وحدت تشکیکی (دیدگاه ابتدایی) به وحدت شخصی (دیدگاه نهایی) گذر کرده است. صدرا برای اثبات این فرآیند، ابتدا علیّت و کثرت ماهوی را از ماهیت و سپس علیّت و کثرت وجودی را از وجودهای محدود نفی می‌کند تا بتواند در گام بعدی، مکانیزم چنین فرآیندی را تبیین کند؛ وی در این راستا بنابر تحلیل خاصی که از علیّت ارائه می‌دهد به دو برهان متوسل می‌شود: الف) برهان از راه ترقیق علیّت ب) برهان از راه عدم‌تناهی واجب‌الوجود؛ به عبارت دیگر وی با ارجاع معلول‌ها به شئون و بر اساس برهان از طریق معلول، مطلوب خود را اثبات کرده و از این طریق با مبرهن ساختن ادعای عرفان - وحدت شخصی وجود – موفق به نزدیک نمودن فلسفه به عرفان و در نتیجه تعالی حکمت می‌گردد.

ملاصدرا در جای جای متون فلسفی خود به بحث در مورد زیبایی پرداخته است. او برای شناخت زیبایی در اشیاء ملاک های متنوعی ارائه می کند. مسئله اصلی این پژوهش یافتن ملاک های زیبایی شناسی صدرایی است و بررسی اینکه این ملاک ها فرمی و ظاهری بوده و یا ناظر به محتوا و باطن اشیاء هستند. برای این منظور با استناد به متون مختلف ملاصدرا ملاک های زیبایی در دو دسته‌ی فرمی و محتوایی دسته بندی شده و ارتباطات این زیبایی های فرمی و محتوایی با یکدیگر و نسبت آن ها با ارکان اصلی حکمت صدرایی تحلیل و بررسی شده است. نتایج این تحلیل نشان می دهد که از نظر صدرا مطابق با سلسله‌ی وجود، زیبایی همه‌ی موجودات نیز به جمال مطلق الهی ختم شده و اسماءالحسنی الهی علت همه‌ی زیبایی های عالم است. شناخت اسماءالحسنی موجب شناخت زیبایی اشیاء است و در نتیجه همه‌ی ملاک های زیبایی شناسی صدرایی در فرم و محتوا نیز به اسماءالحسنی الهی بازمیگردد. در حقیقت زیبایی از اسماءالحسنی آغاز شده و با طی مراتب تشکیکی وجود نازل می شود و ابتدا به محتوا و باطن و سپس از طریق باطن، به فرم و ظاهر اشیاء سریان پیدا می کند.

بحث وحدت حقه حقیقیه در حکمت متعالیه بحثی است که یا به بحث وحدت شخصی وجود مرتبط می‌شود یا به بحث وحدت خاص تشکیکی وجود. به همین خاطر دو دیدگاه در زمینه وحدت حقه خداوند مطرح شده است یک دیدگاه که قائل به وحدت شخصی وجود است می‌گوید: وجود خداوند آنچنان بی حد و نهایت است که جایی برای غیر نگذاشته است یعنی این فقط خداوند است که دارای وجود عینی و بالذات است و دیگر موجودات دارای وجود بالعرض والمجاز هستند. یعنی از همان وجود خداوند انتزاع می‌شوند و چیزی نیستند جز شئون و تجلیات ذات خداوند لذا خداوند نمی‌تواند ثانی داشته باشد چون اصلاً در دار هستی وجود عینی دیگری غیر از خداوند وجود ندارد تا ثانی او محسوب شود در این نظریه خداوند همان حیث اطلاقی وسعی وجود است که بر شئونات و تجلیات ذات خود احاطه دارد. دیدگاه دوم که قائل به وحدت خاص تشکیکی وجود (وحدت سریانی) است می‌گوید وجود خداوند آنچنان بی حد و نهایت است که کل عالم هستی را پر کرده است و بر همه موجودات دیگر احاطه وجودی دارد لذا نمی‌تواند ثانی داشته باشد چون در عرض و کنار وجود او وجودی نیست تا ثانی او محسوب شود و موجوداتی که در عرض و کنار وجود او موجودند نمی‌توانند ثانی او محسوب شوند چون همتای او نیستند. فرق اساسی بین این دو وحدت این است که در وحدت شخصی وجود، وجود بالذات و عینی از موجودات دیگر سلب می‌شود اما در وحدت سریانی وجود بالذات و عینی از ما سوی الله سلب نمی‌شود. اکثر آیات و روایاتی که در زمینه وحدت خداوند آمده اند هرچند وحدت حقه را اثبات می‌کنند اما واضح و مبرهن نیست که مراد این آیات و روایات از وحدت حقه، وحدت حقه شخصی (وحدت شخصی وجود) است یا وحدت حقه سریانی (وحدت سریانی). اما تعدادی از آیات و روایات نیز هستند که وحدت حقه شخصی را به طور صریح اثبات می‌کنند.

چکیده : هرچند ملاصدرا موسس حکمت متعالیه است ولی از این نکته نباید غافل بود که اولاً ترکیب «حکمت متعالیه» برای اولین بار توسط ابن-سینا مطرح شد؛ او بود که با طرح حکمت متعالیه طالبان برخی مباحث دقیق را به آن ارجاع داد. ولی مسأله به بیان ترکیب مذکور ختم نشد و اصول و مبانی حکمت متعالیه، البته نه بطور منقح، در حکمت سینوی بیان شده است. به گونه‌ای که همین عبارات شیخ الهام بخش طرح منقح این مبانی و مسائل در تفکر صدرایی شد و ملاصدرا توانست با الهام از عبارات شیخ مبانی حکمت متعالیه را برهم نهد و نظامی نو و متعالی از نظامهای فلسفی قبل از خود سامان دهد. اصولی چون: اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، و ثمراتی چون تجرد خیال و اتحاد عاقل و معقول در عبارات شیخ به راحتی مشهود است. همانطور که ملاصدرا نیز در طرح و تبیین این مسائل به بیانات شیخ استناد می-کند. این تحقیق این مسائل را به عنوان اصول و مشخصات حکمت متعالیه را در تفکر سینوی دنبال نموده است و ضمن ارائه شواهدی به تقویت و اثبات وجود این مبانی در تفکر شیخ و از این طریق به اثبات نوعی «تعالی در تفکر سینوی» پرداخته است. عبارات شیخ اصالت وجود را قویا تایید می‌کند. هر چند در مسأله تشکیک و اتحاد عاقل و معقول و تجرد خیال بارقه‌هایی نه چندان ضعیف در آثار شیخ یافت می شود ولی در مسأله حرکت جوهری استنباطهای احتمالی وجود دارد.

چکیده ندارد.

دراین رساله سعی شده که موضوعات ومسائلی که در بحث خالقیتدارای نقش مهم واساسی هستند ؛ ازدیدگاه صدراوابن عربی مورد بررسی ومقایسه قرار گیرد .لذا دربین مسائلی که بهتحولات فکری ویا نوآوریهای صدرا معروف است ؛صرفاًتوجه وتمرکز بر موضوعاتی شده کهصدرا بوسیله ی طرح یکایک آنها ،پایه های دستگاه حکمت خود را به ترتیب برآنها نهاده و نهایتاً فلسفه ی خود را به اوجقلّه های عرفان رسانده؛ از جمله ی این مسائل ،به ترتیب «وجود، وحدت وجود، علیت و تجلّی» است ؛ که درنظر صدرا وابن عربی مورد بررسی وتطبیق قرارگرفته اند .«وجود» ، مهم ترین بحث مشترک در فلسفه وعرفان می باشد . نکته ی مهمی که در عرفان مطرح است این است که وجود حقّ در مقابل ماسوی دارای اصالت است وهیچ موجودی غیر از حقّ از اصالت برخوردار نیست . صدرانیزدر طرح نظرات ادقّش ،اصالت را از ماهیات سلب کرده وآنها را ظلّ وجود قرار داده و اصالت را برای وجود اثبات کرده است . ابن عربی وجود حقّ را تنها وجود اصیل می دانست ،لذا در نظر او وجود حقیقی یکی بیش نیست ،و بقیه را اعتباری وظلّ می دانست پس این حقیقت واحد دارای وحدت شخصی است ؛ صدرا نیز با انتقال از وحدت تشکیکی وجود به وحدت شخصی وجود ،وجود رایک حقیقت واحده به وحدت شخصی می دانست وهرچه غیر از او، اعم از کثرات وماسوی راتجلّیات حقّ می دانست؛بنابراین می توان گفت از تشکیک در مراتب وجود به تشکیک در مظاهر وجود منتقل شد ودرنهایتودرنتیجه ی قائل شدن به چنین وحدتی، دیگر در عالم جایی برای دوگانگی و دوئیت باقی نمی ماند ؛لذا علت ومعلول دو مقوله ی جدا از هم نیستند وغیریت ودوگانگی ندارند بلکه یک حقیقت واحد است که به وجهی علت وبه وجهی معلول است وبه تعبیر دیگر معلول شأنی از شئون علت است . همانطور که ابن عربی علت ومعلول را یک حقیقت واحد در نظر گرفته ؛ بدین صورت کهمعلول را ظاهر و فرع علت وعلت را باطن واصل معلول معرفی کرده .لذا دیگر اثر وتأثّری نخواهد بود بلکه هرچه هست تجلّی وتعیّن است وبدین ترتیب صدرا در بحث خلقت ،بین خالق ومخلوق قائل به دوئیت ودوگانگی به معنای بینونیت عزلی قائل نخواهدبود بلکه یک حقیقت واحد،به وجهی خالق است وبه وجهی مخلوق ؛ یا به وجهی ظاهروبه وجهی دیگرباطن است .

چکیده ندارد.

در این رساله عالم خیال از منظر عرفان ابن عربی مورد بررسی توصیفی قرار گرفته و در نهایت همین منظر عرفانی بر اساس مبانی حکمت متعالیه مورد یازسازی قرار گرفته است.بدین نحو که مبادی تصوری و تصدیقی عالم خیال از حکمت متعالیه استخراج و بر اساس انها عالم خیال را در زمینه فلسفی آن بازسازی میکنیم و در نهایت هم مقایسه ای بین این دو منظر به عمل خواهد امد.

در رساله حاضر تأثیر نگرش عرفانی به روابط موجودات با ذات حق تعالی در مبحث «علیّت» ملاصدرا مورد بررسی قرار گرفته است.بنا بر آنچه فلاسفه پیش از ملاصدرا می‏گفتند ذات حق علت اشیاء است و ذات معلول ذاتی است جداگانه و مرتبط با علت؛ و این پیوند زائد بر ذات معلول است. ذات حق که علت است خود چیزی است و علیّت او، یعنی خلق و ایجاد او چیز دیگر است و وجود مخلوق چیز سوم.عرفا با این نگرش مخالفند. زیرا هستی از نظر آنان مجموعه‌ای واحد است و میان آفریدگار و آفریده‌ها جدایی نیست، به اعتقاد آنان آنچه موجب پیدایش هستی است؛ تجلّی حق بر پایه‌ی حبّ ذاتی است.از نظر ملاصدرا نیز، خلق و مخلوق یکی و از شئون علت است، به این معنی که معلول، ثانی علت نیست بلکه شأن اوست و به منزله اسم و صفت اوست و مانند هر موصوف و صفت و مسمّی و اسم، مرتبه‏ای از مراتب اوست. ملاصدرا ثابت کرد که معلول واقعی با تمام حقیقتش عین انتساب به علت است. چنان نیست که علت، معلول را اشراق کند و معلول چیزی باشد که اشراق بدان تعلّق گرفته باشد. ملاصدرا با برداشتن گامهای متفاوت از فلاسفه‌ی پیش از خود، به توجیه مسئله آفرینش پرداخت. وی در فلسفه با پیوند مفهوم علیّت و تجلّی معتقد است که فلسفه را به اتمام رسانده است و ثابت می‌کند که معلول واقعی شأنی از شئون علت و ظهوری از ظهورات علت و وجهی از وجوه علت است. وحقیقت علیّت به تجلّی بر می‏گردد. و به این ترتیب از نظر ایشان فلسفه به غایت نهایی خود که یکی شدن با دیدگاه شهودی عرفانی، در باب حقیقت وجود است نائل آمده است.