جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعقل یکی از مهم­ترین ویژگی‌های انسان است و به همین جهت، بحث دربارۀ ادراکات عقلی و کیفیت پیدایش آن­ها اهمیت بسیار دارد. ابن‌سینا پیدایش مفاهیم عقلی را حاصل تقشیر صور جزئی و اتصال با عقل فعال می­ داند؛ ولی ملاصدرا تعقل را حاصل مشاهدۀ ارباب انواع و اتحاد با حقایق عقلی قلمداد می­ کند. ازمنظر هردو فیلسوف، قوۀ عاقله و صور عقلی در اصل وجودشان مجرد از ماده و مستقل از آلات و قوای بدنی هستند و به همین جهت، تعقل به خودی خود، نیازمند جسم نیست؛ اما نفس به­ جهت تعلقی که بر بدن دارد، در تعقل، نیازمند به بدن و آلات منطبعه در آن است. بدن و قوای بدنی در پیدایش ادراکات عقلی همچون علل اعدادی عمل می‌کنند؛ با این تفاوت که طبق دیدگاه ابن‌سینا در ثنویت بدن و نفس، بدن به­ عنوان موجودی مجزا از نفس، زمینه را برای رشد و فعلیت آن فراهم می‌کند؛ اما براساس نظر ملاصدرا در اتحاد نفس و بدن، مرتبه‌ای از مراتب انسان، زمینه را برای رشد مرتبۀ دیگر فراهم می‌آورد. در این مقاله، به تبیین نقش اعدادی بدن و چگونگی زمینه‌سازی آن در پیدایش ادراکات عقلی، و مقایسه و بررسی دیدگاه ­های ابن‌سینا و ملاصدرا در این حوزه می‌پردازیم.

در این مقاله، نظریة ماده- صورت‌گرایی مشائیان و مبانی آن در مواجهه با دیدگاه‌های جدید فیزیکی (نظریة اتم‌ها) را نقد و تحلیل کرده و بدین منظور، دو دیدگاه رقیب این نظریه در تاریخ فلسفة اسلامی، یعنی نظریة منسوب به رواقیان (عرضه­شده ازسوی ابوالبرکات و سهروردی) و نظریة ذره‌گرایی در تفسیرهای فلسفی (اجسام صغار صلبه) و کلامی آن (اجزای لایتجزی) را بررسی کرده ­ایم؛ سپس رویکرد اندیشمندان معاصر دربارۀ نظریة ماده- صورت‌گرایی را واکاوی و آنان را براساس نظراتشان به سه گروه تقسیم کرده ­ایم: دو گروه از ایشان نظریة ماده- صورت‌گرایی را نفی کرده و هرکدامشان به ­نحوی از یکی از نظریات مخالفان با این نظریه حمایت کرده‌اند. در این میان، محیی‌الدین الهی قمشه‌ای و استاد حسن‌زادة آملی به نظریة ذره‌گرایان تمایل یافته و استاد مصباح یزدی و استاد فیاضی به نظریة منسوب به رواقیان گرایش پیدا کرده‌اند. دستۀ دیگر، کسانی همچون فاضل تونی و علامه طباطبایی هستند که کوشیده‌اند به­ نحوی میان نظریة ماده- صورت‌‌گرایی و نظریة اجسام صغار صلب و دیدگاه فیزیک جدید جمع کنند؛ باوجود آن، برخی مبانی نظریة ماده- صورت‌گرایی مانند متصل­ دانستن جسم، بالفعل­ نبودن اجزای جسم و وجودداشتن هیولای اولی همچنان با چالش‌های فلسفی و تجربی مختلف روبه ­روست.

ارتباط میان انفعال و عواطف انسانی با صور گوناگون هنر ازجمله مباحث موردتوجه در فلسفۀ اسلامی است و تخیل قوی و ایجاد عواطف نفسانی، دو مؤلفۀ اصلی لحاظ­شده در تعاریف فلاسفۀ مسلمان از انواع هنر هستند. ابن‌سینا نیز ازجمله فلاسفه‌ای بوده که به این ‌موضوع اهتمام داشته است. با عنایت به این مسئله، مقالۀ پیشِ­روی با رویکرد توصیفی- تحلیلی نگاشته شده و پرسش‌ اصلی مطرح ­شده در آن بدین شرح است که ازنظر ابن‌سینا در مواجهه با اثر هنری، چه انفعال نفسانی یا عواطفی در انسان ایجاد می‌شود. به ­دنبال آن، دو پرسش فرعی بدین شرح نیز در این پژوهش موردنظر بوده ­اند: چه عواملی باعث ایجاد این انفعالات نفسانی می‌شوند و چه ارتباطی میان انفعال نفس و حدوث عواطف یا احساس و ادراک اثر هنری وجود دارد؟ شایان ذکر است که در حکمت سینوی، حالاتی متفاوت مانند قبض و بسط، تعجب و حیرت، و نشاط و حزن از انواع انفعال نفس برشمرده شده ­اند و بررسی آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد انفعال درنتیجۀ تعامل سه عامل صورت یا ترکیب‌بندی، محاکات و طبع انسان به­ وجود می‌آید. این عواطف درپی ادراک اثر پدید می‌آیند؛ از این روی، دارای ابعاد شناختی هستند و می‌توان آن­ها را راهی برای شناخت معنا و حتی معیاری برای زیبایی اثر قلمداد کرد.

در تاریخ فلسفه، آنچه مفهوم کلی را به مسئله تبدیل کرده، کارکردهای هستی­ شناختی، معرفتی و نیز کلامی آن بوده است؛ البته توجه به چنین کارکردهایی، فهمی فراتر به ­لحاظ حیث منطقی آن را می­ طلبد. در این حوزه، نگرش خاص ابن ‏سینا دربارۀ کلی طبیعی که درپرتو اعتبارات لابشرطی ماهیت و با وصف معقولیت بر آن تأکید شده است، امکان مقایسه با کلی انضمامی هگل با چنین وصفی را فراهم می­ آورد؛ بنابراین، ارتباط بین عالم محسوس و عالم معقول، تجرد نفس، نسبت کلی با افراد خود، و مسئلۀ تشخص و فردیت ازجمله موضوعاتی هستند که کارکردهای یادشده را توجیه می‏ کنند؛ اما آنچه در این بحث، نسبت هگل با ابن‏ سینا را نشان می‏ دهد، در وهلۀ نخست، توجه به معقولیت ثانی یا فلسفی مفهوم کلی و سپس توجه به کارکردهای آن است که درپرتو اندیشۀ ارسطو- افلاطونی شکل گرفته است. بی­تردید، در تحلیل و واکاوی مفهوم کلی و تعینات آن، هگل و ابن­ سینا تحقق عینی این مفهوم در افرادش را پذیرفته ­اند؛ ولی به ­زعم هگل، کلی انضمامی در اصطلاح حکمت سینوی، ماهیتی مخلوطه و بشرط شیء است که در سطحی فراتر از ماهیت و وجود (صورت معقول) عرضه شده و کاملاً حیث ایجابی یافته؛ درحالی که آنچه کلی طبیعی را با توجه به حیث سلبی­اش درسطح ماهیت، به‏ صورت مبهم درآورده، نحوۀ موجودیت آن است؛ افزون ­بر آن، هگل براساس نظریۀ وحدت ضدین، کلی انضمامی را تحلیل کرده و استنتاج کثیر از واحد را برخلاف قاعدۀ الواحد ابن‏ سینا مجاز دانسته و درنهایت، در دام مفهوم ­گرایی افتاده است.

مشائیون به وجودداشتن رابطۀ علّی­ ومعلولی فاعلی میان نفس انسانی و قوای آن معتقدند و قوا را دارای حیثیتی تعلّقی و انفکاک­ ناپذیر از نفس می ­دانند مطابق با مباحث کلان، علیت فاعلی، مقتضی سنخیت میان علت و معلول است که تنها درضمن نوعی خاص از سنخیت وجودی تحقق می ­یابد؛ زیرا سنخیت، مستلزم برتری فاعل­ های ایجادی بر معالیل آن­ها و بیانگر تشکیک وجودی میانشان است؛ پس رابطۀ علّی­ ومعلولی فاعلی میان نفس و قوا از این امر مستثنا نیست و نوع رابطۀ هستی­شناختی میان آن‏ها براساس اصلی ­ترین قواعد حکمت مشاء، یعنی اصل سنخیت، قابل شناسایی است. در این شناخت هرنوع کثرت و تباین عزلی محض میان نفس و قوا، یعنی تباین ماهوی و وجودی، مستلزم انکار قطعی رابطۀ علّی ­ومعلولی فاعلی میان آن‏هاست و ارتباط تکوینی و حیثیت تعلّقی انفکاک ­ناپذیر قوا از نفس را نقض می­کند؛ پس انتساب علیت به نفس درضمن الفاظی مانند اصل، مبدأ و منبع به­ معنای هستی­ بخشی وجود عینی نفس نسبت­ به قوا و انتساب معلولیت به قوای نفس درضمن الفاظی همچون معالیل، فروع و توابع به­ معنای تحصّل ­یافتن وجود عینی قوا ازجانب نفس انسانی است و ممکن نیست قوایی که شعبه­ ها، فروع و لوازم علت فاعلی خود هستند، با واقعیت عینی آن بی نونت وجودی به تمام ذات داشته باشند؛ بنابراین، نفس در یک امر مشترک، مساوی با قوا یا فروتر از آن‏ها نیست؛ بلکه برتری وجودی نفس انسانی بر قوای آن ضرورت دارد؛ به­ گونه­ ای که نفس، اصل باشد و قوا فروع و توابع آن باشند. درواقع، این الفاظ بر نوعی وحدت حقیقت و کثرت واقعیت نفس و قوا دلالت دارند که این حکما در آموزه­ های هستی­ شناختی نفس و قوا از آن سخن گفته ­اند و صدرا از این آموزه ­ها برای تأیید نظریۀ اتحاد نفس و قوا در حکمت متعالیه بهره برده است.

در حکمت سینوی، عمل برپایة مؤلفه­ هایی همچون قوة مُدرِکه و محرکه استوار است و گوناگونی قوای ادراکی و مهم­تر از آن، کارکرد سه ­گانة قوة متخیله (ترکیب، تفصیل و محاکات) و اثرپذیری عمل از مزاج، ملکه و شاکله، چهره متفاوتی از فرایند صدور عمل را عرضه می­ کند. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که براساس تحلیل فراشناختی عمل و ظرفیت­ های درونی حکمت سینوی، چند فرایند از صدور عمل می ­توان به ­دست داد. نتایج این پژوهش بدین شرح ­اند: برخلاف گزارش­هایی که از حکمت سینوی درباره صدور عمل به ­دست داده شده است، می­ توان گفت ما نه با یک فرایند ساده، بلکه با فرایندهای گوناگون صدور عمل روبه ­رو هستیم و دست ­کم، چهارده فرایند صدور عمل را می ­توان از آثار ابن‏ سینا استنباط کرد. برخلاف برخی گزارش­ها ابن‏ سینا در مواضع متعدد، دربارۀ محاکات قوه متخیله سخن گفته است. صور و معانی گاهی به ­صورت اولیه و پیش­از ترکیب و تفصیل، منشأ صدور عمل می­ شوند، گاهی پس­ از ترکیب و تفصیل به عمل می ­انجامند و گاه محاکاتی از صورت و معنا منشأ صدور فعل می ­شود. چهار گونه کنترل بر عمل به معاونت قوای متخیله و مفکره وجود دارد: کنترل ارادی پایه، کنترل ارادی فوری غیرپایه، کنترل ارادی بلندمدت و کنترل ارادی غیرمستقیم. شایان ذکر است که تاکنون، پژوهشی درحوزۀ ارائۀ چهارده فرایند از صدور عمل و صور چهارگانة کنترل عمل صورت نگرفته است.

علم الهی به مخلوقات پیش‏از خلقت آن‏ها، یکی از پیچیده ‏ترین مباحث الهیات درباب صفات خداوند متعال محسوب می­ شود که دربارۀ آن، نظرات گوناگونی مطرح شده است. یکی از معروف‏ترین این نظریات، نظریۀ صور مرتسمۀ ابن‏ سیناست که در این مقاله، قرائت محقق لاهیجی از آن را بررسی و تحلیل می ­کنیم. محقق لاهیجی، ابتدا قرائت مشهور ابن ‏سینا دربارۀ صور مرتسمه را پذیرفته است که بنابر این قول، خداوند متعال قبل ‏از آفرینش اشیا، به آن‏ها به‏ واسطۀ صور مرتسمه ­ای علم دارد که قائم به ذات الهی هستند و این علم، فعلی و از لوازم ذات است. فلاسفه و متکلمین اسلامی پس‏از بوعلی ­سینا بر این نظر، انتقادات مختلفی وارد کرده ­اند؛ لذا محقق لاهیجی قرائتی متفاوت را دربارۀ نظریۀ صور مرتسمه به ­دست داده است تا از اشکالات این نظریه رهایی یابد. به ­عقیدۀ وی علم اجمالی، عین علم تفصیلی است و این تفصیل در تحلیل ذهن آدمی ریشه دارد؛ وگرنه علم خداوند متعال، عین ذات وی و ازنوع واحد و بسیط است و به همین جهت، قرائت متفاوت محقق لاهیجی به نظریۀ علم اجمالی درعین علم تفصیلی ملاصدرا نزدیک می ­شود.

یکی از مباحث مهم در علم اخلاق و حکمت عملی، بررسی امکان و کیفیت تغییر خلق است. ابن­ سینا ازجمله حکمای قائل به تغییرپذیری خلق بوده و در آثار متعددی چگونگی این تغییر را بیان کرده است. وی ریشۀ خلقیات ناپسند را نبودِ اعتدال در قوای نفس و به­ ویژه قوای محرکۀ نفس حیوانی دانسته و از این روی، معتقد است تغییر خلق، تنها با تعدیل قوا و همچنین غلبۀ قوۀ عاقله محقق می­ شود. مقصود ابن­­ سینا از تعدیل قوا برقراری ملکۀ توسط بین دو حد افراط و تفریط است. به­ اعتقاد وی این امر از دو طریق حاصل می ­شود: طریق اول مبتنی­ بر اهتمام به افعال حسنه و مواظبت بر وظایف شرعی و عبادات است که علم اخلاق، آن را تبیین می ­کند؛ طریق دوم بر تعدیل مزاج بنا نهاده شده که ازدیدگاه وی راهی دشوارتر است و در علم طب به آن پرداخته می­ شود. ابن ­سینا تعدیل مزاج را از دو طریق، امکان­پذیر دانسته است: یکی استفاده از ادویه و اغذیۀ مصلح مزاج و دیگری تخیل مزاج معتدل. ازدیدگاه وی طریق دوم به ­جهت شأن نفس در تدبیر و تصرف بدن و شدت نفوذ نفس در بدن، اثری به­ مراتب بیشتر نسبت ­به طریق اول دارد.

یکی از پدیده ‏های موردمطالعه در فراروان‏شناسی، دورجنبانی است که آن را از دو منظر تجربی و فلسفی می‏ توان بررسی کرد. درحوزۀ تجربی به اثبات وجود این پدیده و درقلمرو فلسفی به امکان عقلی و تبیین وجود آن پرداخته می‏ شود. برای فهم تبیین فلسفی ابن‏ سینا از پدیدۀ دورجنبانی باید جایگاه اصل علیت، چگونگی تعامل نفس با ماده و نیز معانی طبیعت ازنظر وی را بازشناسیم. ابن‏ سینا بدون انکار اصل علیت و با توسع معنای آن که علاوه‏بر علیت فیزیکی، علیت غیرفیزیکی را نیز دربر می ‏گیرد، پدیدۀ دورجنبانی را مسئله ­ای طبیعی دانسته که مطابق با نظم کلی جهان و حاصل گسترش دامنۀ فعالیت نفس از محدودۀ بدن به جهان پیرامون آن است.

بی‌علقگی یا داوری آزاد در زیبایی‌شناسی به­ معنای لابشرط ­­بودن یا فاقد هرگونه علاقه بودنِ احکام زیبایی‌شناسی نسبت ­به احکام شناختی، اخلاقی، سودمندی است. احکام زیبایی‌شناسی به­ نحوی ضروری صرفاً از عین، نه از تصور مفهوم، خیر یا فایده‌مندی حاصل‌ می‌شوند و بررسی آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد او بر استقلال یا بی‌علقگی ادراک لذت تأکید کرده است. وی در مسئلۀ لذت به ملائمت، یعنی خوشایندی اشاره کرده و آن را کمال و خیر قوۀ مدرکه یا فعل خاص قوۀ مدرکه دانسته است. ازنظر ابن ­سینا لذت فقط به ‏دلیل ملائمت حاصل می‌شود و هیچ چیز دیگری اعم­از گزاره‌های معرفتی و اخلاقی در حصول ملائمت یک قوه و به عبارتی، لذت یک قوه دخیل نیست. او ادراک زیبایی را مشروط و منوط به حصول ملائمت یا لذت دانسته است و بنابراین، داوری آزاد در ادراک لذت در زیبایی‌شناسی وی نیز وجود دارد؛ علاوه ­بر آن، او معتقد است زیبا فقط به ­خاطر زیبایی­اش انتخاب می‌شود و مورد ستایش و لذت قرار می‌گیرد؛ نه چیز دیگر. کانت در تبیین قوۀ حکم یا زیبایی‌شناسی، بی‌علقگی یا داوری آزاد را یکی از اصول چهارگانۀ حکم به زیبایی دانسته و آن را به­ صورت مجزا تبیین کرده است؛ اما آنچه در این حوزه مطرح کرده، بسیار گسترده‌تر، صریح‌تر و منسجم‌تر از چیزی است که ابن‌سینا به آن اشاره کرده است. از این جهت در پژوهش حاضر کوشیده­ ایم با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین بی‌علقگی در لذت‌شناسی و به ­تبع آن، زیبایی‌شناسی ابن‌سینا این موضوع را با مفهوم بی‌علقگی در اندیشۀ کانت نیز مقایسه کنیم. یافته ­ها نشان می‌دهند بی‌علقگی موردنظر کانت، همان مفهومی است که نزد ابن‌سینا وجود داشته و بنابراین می‌توان گفت ابن‌سینا قبل­از کانت به این مطلب اشاره کرده؛ اما به ­دلیل مطرح ­نشدن اندیشۀ او در یک نظام زیبایی‌شناسی، به آن توجهی نشده است.