جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله اراده الهی جایگاه ویژه­ای در منظومه مباحث خداشناسی و انسان­شناسی دارد. محقق خویی در مباحث اصولی به واکاوی این مسأله در پرتو نظریه سلطنت نفس پرداخته است. از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که به باور محقق خویی، مفهوم «اراده» با مفهوم «علم» تغایر مفهومی دارد و نمی­توان آنها را به یکدیگر برگرداند؛ چنان‌که مفهوم «اراده» با مفهوم «ابتهاج» نیز تغایر مفهومی دارد. محقق خویی در سایه نظریه سلطنت نفس به تبیین اراده الهی پرداخته و اراده الهی را سلطنت فعلی الهی و جزء صفات فعلی الهی قلمداد می‌نماید. این در حالی است که مبانی نظریه سلطنت نفس در تفسیر اراده الهی قابل پذیرش نبوده و انحصار اراده الهی در اراده فعلی نیز صحیح نیست. مطابق دیدگاه برگزیده، اراده الهی در شمار مفاهیم فلسفی است. منشأ انتزاع «اراده ذاتی الهی»، ذات فاعل همراه با رهایی از فشارهای داخلی و خارجی است؛ چنان‌که منشأ انتزاع «اراده فعلی الهی»، فعل نفسانی همراه با قیود مذکور است.

چگونگی علم خداوند به اشیاء، از پیچیده‌ترین مسائل فلسفی است. فلاسفه مشاء با استناد به اصل علّیّت و از طریق صور مرتسمه به اثبات و تبیین علم خداوند پرداخته‌اند. فلاسفه اشراقی با تمسّک به احاطه قیّومی و اضافه اشراقی نور الانوار به اشیاء، علم خداوند را حضوری دانسته و معتقدند که وجود خارجی موجودات عین علم حق‌تعالی می باشد. فلاسفه صدرایی نیز از طریق قاعده بسیط‌الحقیقة و اطلاق وجودی، بر علم خداوند به اشیاء استدلال نموده‌اند. نصوص دینی نیز با بیان اطلاق ذاتی خداوند «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» و با ذکر احاطه قیّومی «وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ» و حضور همه اشیاء در نزد حق‌تعالی «وَإِن کُلٌّ لَّمَّا جَمِیعٌ لَّدَیْنَا مُحْضَرُونَ» بر علم خداوند به اشیاء تأکید می‌نمایند. در این پژوهش، پس از تبیین تطور چگونگی علم خداوند به اشیاء در فلسفه مشائی، اشراقی و صدرایی، به مقایسه آراء متأخر فلاسفه اسلامی با نصوص دینی در مقام ذات و فعل پرداخته شده است. نتیجه پژوهش حاضر این است که مکشوفات عقلی در مسأله علم الهی به اشیاء، مورد تصدیق داده‌های وحیانی است و عقل و وحی، برهان و قرآن در این موضوع از مطابقت ویژه‌ای برخوردار می‌باشند.

بی‌شک یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی و عرفانی، شناخت وجود در نظام هستی است. در علم عرفان، وجود در نظام تکوین به ‌نحو وحدت شخصی لحاظ شده است. بدین‌معناکه وجود منحصر در حق‌تعالی است و ماسوای او اطوار و شئون وی محسوب می‌شوند. مشهور قائلند اولین کسی که وحدت شخصی وجود را در یک نظام‌واره علمی مطرح نمود، ابن ‌عربی است و سپس کسانی مانند قونوی و قیصری و ترکه و ابن‌ ترکه و فناری و صدرالمتألهین به تبیین فلسفی آن پرداخته‌اند. لیکن نگارنده قائل است شیخ اشراق نخستین شخصی است که پیش از همه به تبیین فلسفی وحدت شخصی وجود پرداخته است. اما پنداشت اصالت ماهیت از اعتباریت وجود در نظام اشراقی منجر به آن گردید که معارف عالیه شیخ اشراق از جمله تبیین وجدت شخصی وجود در حجاب اصالت ماهیت محجوب واقع شود. در این مقاله با بررسی نظام اشراقی اثبات خواهد شد که شیخ اشراق نخستین کسی است که به تبیین وحدت شخصی وجود پرداخته است.

ازآنجاکه وحی به پیامبران اختصاص داشته است، دست‌یابی به فهم حقیقت وحی برای دیگر انسان‌ها ناممکن است. به نظر می‌رسد حتی تبیین پیامبران نیز نمی‌تواند تصویری روشن از این پدیده را ارائه دهد و انسان معمولی از حقیقت وحی و عالم اسرارآمیز آن جز شبحی ادراک نمی‌کند؛ چرا که نابینای مادرزاد نمی‌تواند تصوری از مناظر زیبایی داشته باشد که دیگران برایش وصف می‌کنند. بااین‌حال متکلمان و حکیمان از دیرباز تاکنون کوشیده‌اند در قلمرو اصول و قواعد پذیرفته شده کلام و فلسفه، به تبیین حقیقت وحی و فرآیند نزول آن بپردازند. آنان با اذعان به ناتوانی از دریافت حقیقت وحی کوشیده‌اند از برخی زوایای پنهان آن پرده بردارند و ویژگی‌های وحی را بیان کنند. از ویژگی‌های مهمی که از لابه‌لای تحلیل‌های ارائه شده در تبیین ماهیت وحی استفاده می‌شود، بیرونی بودن منشأ وحی است. به این معنا که وحی از درون پذیرنده آن سرچشمه نگرفته است. این ویژگی می‌تواند بسیاری از تحلیل‌های خاورشناسان از وحی را به چالش بکشد. این مقاله با تبیین ماهیت وحی در دانش‌های کلام و فلسفه، ویژگی‌ بیرونی بودن منشأ وحی را نتیجه می‌گیرد.

علت اعدادی به لحاظ وسعت کاربرد، از مهم‌ترین اقسام علل است. معدّ شیئی‌ است که زمینه‌ساز حصول معلول مادی است و بنا بر تحقیق معدوم شدن معد قبل از تحقق معلول، مقوم آن نیست. حقیقت علت اعدادی که ملاک معد دانستن یک شیء است، استعداد شیء برای کمالات جدید و اسباب حصول آن است. دیگر احتمالات مطرح در مورد حقیقت معد و نیز مصادیق عام آن، به استعداد و اسباب آن بر می‌گردد. در نگاه دقیق، تمام ممکنات دخیل در وجودبخشی به معلول از معدّات حصول معلول بوده و علت فاعلی منحصر در خداوند متعال است. گرچه این معنا کاربرد متفاوتی از علت اعدادی است، اما به نظر می‌رسد می‌توان معنای عامی برای علت اعدادی در نظر گرفت که شامل این اصطلاح نیز بشود.

باور حکمای مسلمان مانند فارابی و ابن‌سینا آن است که مشهورات به‌کار رفته در حکمت عملی، ریشه در واقعیت دارند و به همین دلیل در شمار مبادی حکمت عملی هستند. البته معنای این سخن آن نیست که همه این مشهورات بدیهی می‌باشند؛ زیرا مشهورات به صرف مشهور بودن، بداهت عقلی ندارند. ابن‌سینا در این باره می‌گوید مشهورات به‌کار رفته در حکمت عملی، اگرچه در فضای شهرت به اثبات نیاز ندارند، اما در فضای برهان نیازمند اثبات هستند و در شمار قضایای نظری می‌باشند. با لحاظ این دیدگاه، از یک‌سو به دست می‌آید که بهره‌گیری حکمت عملی از مشهورات متفاوت با بهره‌گیری دانش کلام از این گزاره‌هاست؛ زیرا در حکمت عملی مشهوراتی به کار می‌روند که صادق باشند و اگر صدق آنها بدیهی نباشد، به کمک برهان اثبات می‌شوند. درحالی‌که دغدغه دانش کلام، به کارگیری مشهورات صادق نیست؛ چرا که متکلم به دنبال دفاع از دین با روش جدل و اقناع است. از سوی دیگر، به ‌دست می‌آید که دیدگاه محقق اصفهانی و آیت‌الله عابدی شاهرودی درباره اینکه فضای حکمت عملی از دید بوعلی مشهورات است و نه یقینیات، با اندیشه ابن‌سینا سازگاری ندارد.

در فلسفه اسلامی، تبیین نحوه پیدایش کثرات از حق‌تعالی، مراحلی را پیموده است. ابتدا در حکمت مشاء صحبت از عقول عشره و واسطه شدن ده عقل و نه فلک به صورت طولی میان حق‌تعالی و عالم جسمانی است. سپس سهروردی از عقول طولی و همچنین از عقول عرضی سخن بسیاری را مطرح می‌کند که این عقول عرضی، واسطه میان عقول طولی و کثرات این عالم هستند. در نهایت در حکمت متعالیه، همه این مباحث جای خود را به بحث وجود منبسط داده و تحولی اساسی در این زمینه رخ می‌دهد. اما در کتاب و سنت نیز میان حق‌تعالی و عالم جسمانی، وسایطی ذکر شده است که بررسی آنها وجود اشراکاتی را با دیدگاه حکما نشان می‌دهد؛ مانند وحدت و بساطت خداوند متعال، وجود صادر و مخلوق اول، وجود عرش، فرشتگان و جبرئیل که وجود منبسط، مُثُل افلاطونی و عقل فعال را به ترتیب می‌توان بر آنها تطبیق کرد. هم‌چنان‌که افتراقاتی نیز وجود دارد؛ مانند عدم انطباق تعداد وسایط با تعداد عقول و مسأله آفرینش از آب. روش ما در این مقاله تبیین و توصیف دیدگاه حکما با استفاده از متون فلسفی و ظهورگیری از متون کتاب و سنت، با استفاده از قواعد ظهورگیری متون است.

در اسلامی‌سازی علوم، رویکردهای گوناگونی مطرح است. برخی رویکرد حداقلی، برخی میانی و برخی نیز حداکثری است. لازمه برخی از این رویکردها، پالایش و تهذیب علوم موجود و حفظ هویت آن علم است. لازمه برخی دیگر، تأسیس علم جدید است. رویکرد تأسیسی، رویکردی است که در علم دینی اصالت را به معارف و آموزه‌های نقلی و پشتوانه‌های متافیزیکی در تولید علم دینی می‌دهد و یا بر توجه توأمان به روش‌های مختلف در کسب معرفت تأکید دارند. در تأسیس علم جدید، توجه جدی به مبانی و جهان‌بینی اسلامی و اصلاح آن بر اساس جهان‌بینی اسلامی ضروری است. افزون بر این، علم جدید باید از منابع معرفتی و روش متنوعی بهره‌مند باشد. نقد عالمانه علوم موجود و تحول در روش علمی از لوازم تولید علم جدید دینی است که از آن به رویکرد «تأسیسی» یاد می‌شود. استادان ارجمند، حضرات آیات جوادی و مصباح در تفسیر علم دینی، رویکرد تأسیسی و فرامبناگرایی را پذیرفته‌اند.

هر مکتب فکری‌ای بر پایه‌ها و منابع معرفتی خاصی استوار است. سلفی‌گری به‌عنوان یک جریان فکری، دارای مبانی معرفت‌شناسی خاصی می‌باشد. حس‌گرایی و منحصر کردن معرفت در شناخت حسی و خیالی و نیز نقل‌گرایی برخاسته از حس‌گرایی از مهمترین شاخصه معرفت‌شناختی سلفیت است؛ چنان‌که ابن‌تیمیه بر آن پافشاری می‌کند. از سوی دیگر، مکتب حس‌گرایی تجربی به‌عنوان یک پارادایم چیره در جهان غرب و نیز به‌عنوان رقیب جدی عقل‌گرایی، معرفت حسی را تنها سرچشمه معتبر شناخت دانسته و بر آن تأکید می‌ورزد. هر دو گرایش حس‌گرایی سلفی و تجربی، بر نفی و طرد عقل و برهان عقلی از ساحت معرفت بشری اتفاق نظر دارند. در این پژوهش با رهیافتی تطبیقی، اندیشه‌ها و دیدگاه‌های این دو مکتب حس‌محور در سه ساحت «معرفت‌شناختی»، «هستی‌شناختی» و «انسان‌شناختی» مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد.

یکی از عمده‌ترین مسائل فلسفی، اثبات وجود خداست. طبیعی‌دانان، متکلمان و فیلسوفان به اثبات خدا اهتمام داشته‌اند. اما فیلسوفان طراز اولی مانند فارابی، ابن‌سینا، محقق طوسی و ملاصدرا و اتباع او با تأملات دقیق‌ برهان طبیعی‌دانان از طریق حرکت، یا متکلمان از طریق حدوث عالَم و حتی برهان فیلسوفان از طریق امکان را هر چند معتبر می‌دانند، اما معتقدند که واقعاً هلیه بسیطه وجود خدا را اثبات نمی‌کنند، مگر بالعرض؛ چرا که این دسته براهین، محدودیت روشی و محدودیت یقین موقت دارند و نیز در احوال ممکن و در وجود نعتی خدا ـ نه وجود نفسی او ـ متوقف می‌گردند و ضرورت ازلی و در نهایت هلیه بسیطه واجب را اثبات نمی‌کنند. اما برهان صدیقین این محدودیت‌های پنج‌گانه را ندارد. ابن‌سینا اولین تقریر صدیقین را ارائه کرده که به اعتقاد ملاصدرا حد نصاب صدیقین را ندارد. ملاصدرا برهان دیگری اقامه کرده و نشان داده است که از این برهان علم به وجود خدا از طریق خود خداست. اما علامه طباطبایی تقریر دیگری از برهان صدیقین را ارائه داده که در آن حتی واقعیت به غنی و فقیر تقسیم نمی‌شود و درعین‌حال وجود نفسی واجب به ضرورت ازلی اثبات می‌شود.