جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین و عرفان قدمتی وصف‌ناشدنی در زندگی بشر دارند. در صد سال اخیر نگاه‌های تکمیلی و انتقادی صاحب­نظران به این مقولات، منجر به ایجاد حوزه‌های اختصاصی مطالعاتی در دانشگاه‌ها شده و طرفداران ویژه‌ای پیدا کرده است. جهت تعیین صحت و سقم بسیاری از نظریه­ها لازم است از آن به شکل کارآمدتری استفاده شود. سویین برن یکی از صاحب‌نظران در حوزۀ تجربه‌های دینی و عرفانی است. براساس تئوری او تجربه‌های عرفانی عرفا در پنج گروه قرار می‌گیرند. از آنجا که حافظ یکی از برجسته‌ترین عرفای این مرز و بوم است، در این پژوهش تلاش شده با تکیه بر نظریۀ برن، تجربه‌های عرفانی موجود در دیوان این شاعر استخراج و دسته‌بندی شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بسیاری از تجربه‌های عرفانی مطرح شده در دیوان حافظ در چارچوب نظریۀ برن قرار می‌گیرد. موارد اندکی نیز وجود دارد که نیاز به بازتعریف دارد.

هنر موسیقی در دوره اسلامی همواره متأثر از اندیشه‌های اسلامی و شرایط اجتماعی و فرهنگی دوره‌های مختلف بوده­است. جامعه تصوف با ساختار اعتقادی و اجتماعی، در پیوندی معنادار و عمیق با هنر موسیقی، تجلی پیدا کرد. آیین سماع و موسیقی عرفانی در جامعه تصوف، به دلیل نگرش‌ها و شرایط سیاسی و اجتماعی گوناگون به صورت یکنواخت پیش نرفت. این پژوهش در نظر دارد با مطالعه نگاره‌های عرفانی به چگونگی جایگاه اجتماعی جامعه تصوف و ارتباط آن با سیر تحول موسیقی عرفانی و آیین سماع در سده‌های میانی تا دوران اسلامی متأخر، بپردازد. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی و توصیفی- تحلیلی انجام شد و یافته‌اندوزی داده‌ها به روش کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. نتایج مطالعات بیانگر این مهم است که دیدگاه جامعه نسبت به آیین سماع و موسیقی عرفانی اغلب متأثر از چگونگی ساختار سیاسی و مواضع حاکمیت نسبت به اندیشه‌های عرفانی و تصوف بوده است؛ به نحوی که در سده‌ی پنجم تا اواسط سده نهم هـ.ق، جایگاه اجتماعی ممتاز تصوف، دلیل رونق سماع و موسیقی عرفانی می‌شود اما در سده‌های دهم و یازدهم هـ.ق با توجه به شکل گیری ساختار سیاسی آن دوره، این روند تنزل پیدا می‌کند. به نحوی که در دوره‌های بعد نیز نتوانست به دوران طلایی و حیات اجتماعی پیشین خود باز‌گردد.

در این کتاب مباحثی در خصوص عرفان و زیبایی پوستی ایرانی در اندیشه‌های پنج عارف بزرگ یعنی عین‌القضات همدانی، روزبهان، ابن عربی، ابن سبعین و حافظ مطرح می‌شود. مکتب جمال در عرفان ایرانی و اسلامی، وحدت وجود جمالی، عرفان جمالی و دیدار خداوند، تاثیر عرفان روزبهان بر حافظ، تاثیر عین‌القضات بر ابن عربی و... از مباحث کتاب به شمار می‌روند. گفتنی است، مکتب جمال با نگاهی خوش‌بینانه، زیبایی را در همه‌ی ذرات هستی جست‌وجو می‌کند. نویسنده، بنیان‌گذار این مکتب را ابوحلمان فارسی (سده‌ی سوم) می‌داند که مکتب او به نام حلمانیه نیز مشهور بوده است. چون این مکتب برای زنان جایگاهی انسانی قایل شده، بسیاری از زنان عارفه به این دیدگاه نزدیک می‌شده‌اند و این مکتب در واقع یکی از دلایل گرایش زنان به عرفان و تصوف بوده است.

لا يكاد يُذكَر مصطلح «تجديد الشعر» إلا ويُذكَر «العقاد»؛ فقد سار بشعره بعيدًا عن التقليد الفَجِّ، والتقيُّد المذموم. وديوانُ «وحي الأربعين» يمثِّل ذروة رشد شاعرية «العقاد»؛ إذ أتى فيه بكل جديد في نظمه، وخرج فيه عن كل مألوف في شعره، فأنجبتْ بناتُ أفكاره ألوانًا من الشِّعر والمقطوعاتِ تتحسَّس ملامحَ الحياة، وتُعبِّر عن دروب الناس فيها، وتغوص في بحر من المعاني السامية؛ فهي: تأملات في الحياة، وفي الخواطر، وفي القصص، وفي الوصف، والمناجاة، والقوميَّات، والاجتماعيَّات؛ تحدَّى بها أصحاب الجمود العقليِّ، وتجلَّى هذا التحدِّي في قصيدة «الغزل الفلسفي»، وقد نظم «العقاد» أغلب قصائد هذا الديوان في سن الأربعين.

شعر حافظ در تاریخ مطالعات ادبی همواره محل توجه و موضوع تأمل بوده است. بیشتر تحقیقات حافظ‏پژوهی، کم‌وبیش پرتویی بر جهان شعر وی افکنده‌ و سویی از اندیشۀ وی را روشن‌ کرده‌اند. توجه به جنبۀ فلسفی و کلامی شعرش همواره یکی از موضوعات چالش‌انگیز بوده است. در این پژوهش، صرف‌نظر از جست‌وجوی نیت حافظ، در پی خوانشی فلسفی‌حکمی از شعرش هستیم؛ بنابراین، بیش از هر چیز، با متن روبه‌رو هستیم و سعی شده است در حدود دلالت‌های متنی اندیشۀ وی از منظری فلسفی یا حکمی بررسی و با آراء دو فیلسوف بزرگ ابن‏سینا در مقام فیلسوفی مشائی و سهروردی در جایگاه فیلسوفی اشراقی مقایسه شود. این خوانش به‌دلیل برخی ویژگی‌های خاص شعر حافظ از جمله وجود ایهام که امکان خوانش‏های متعدد را فراهم می‏کند و دیگر ظرفیت تأویل‌پذیری بسیار، ممکن می‏گردد. نتایج تحقیق نشان می‏دهد از دریچۀ اندیشۀ سهروردی به اشعار حافظ نگریستن، وی را متفکری می‌نمایاند که به عقل پشت پا می‌زند و نگاهی وحدت‌گرایانه به هستی دارد و با نگریستن از دریچۀ تفکر عرفانی، حکمی به آراء ابن‌سینا، برخی ویژگی‏های مشترک به‌ویژه در زمینۀ‏های وجود و فرشته‏شناسی، طعنه زدن به صوفی، زهد، ریا(زهد ریایی) و تأکید بر زندگی رندانه، اندیشۀ حافظ با تفکر ابن‌سینا مطابقت دارد. ابن‌سینا به مدد ابتکار خویش مبنایی عقلانی و وجودشناختی برای اشراق عقل فراهم ‌آورد؛ ویژگی‌ای که هر اندیشۀ عرفانی واجد آن است. از چنین دیدگاهی، بی‌تردید اندیشۀ اشراقی وی است که زمینه را برای فلسفۀ اشراقی سهروردی، که حافظ از آن بهره جسته است، فراهم می‌کند.

تعادل تراژیک در فلسفه هنر نیچه عبارت از جمع و تعادل بین امر دیونیزوسی و آپولونی است. امر دیونیزوسی نیرو و میل به یگانگی با امر خاستگاهی و آری­گویی به آن و امر آپولونی همین آری­گویی در قالب زندگی ا­ست. حرکت به سمت یکی شدن با اراده خاستگاهی به نحو دیونیزوسی در شعر حافظ و سنت عرفانی همان حالت سکر عارفانه است که با نماد می و ساقی معین می­شود. به نحو سنتی در عرفان حرکت به سمت یکی شدن با امر خاستگاهی و فنای در آن همواره ارزش مطلق است، اما امر تراژیک با این متفاوت است. امر تراژیک ضمن حفظ این میل، امر خاستگاهی را در تجلیات آن یعنی در طبیعت و زندگی و فردیت نیز جویا می­شود. تعادل تراژیک را باید آری­گویی به تمام ابعاد هستی دانست که این امر در شعر حافظ معادل «رضا» و حاصل «رندی» است. حافظ بر خلاف سنت عرفانی که یکسره سُکری یا صحوی یعنی در جهت فنای در خدا یا زهدِ ریایی یا آمیزه­ای بیروح از آنها قرار داشت راه حلی برای ماندن در عرصه­ تراژیک هستی ارائه داد تا نه در فنا، بلکه در رضا بر اساس «رندی»، از سرمستی حضور وجود بهره گیرد.

دیوان حافظ به عنوان هنری‌ترین غزل فارسی، تاکنون از رویکردهای متفاوت بررسی شده است. نگارنده در این مکتوب به معرّفی برخی ظرافت‌های هنری و شگردهای حافظانه در آفرینش طنز پرداخته و با نگاهی متفاوت نسبت به طنز، آن را به عنوان یکی از جدّی‌ترین، تأثیرگذارترین و هنرمندانه‌ترین عناصر آرایۀ کلام ناب معرّفی کرده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که: طنز در عاشقانه­- عارفانه ­های حافظ چه جایگاهی دارد و آیا از خصوصیات سبکی شعر وی به شمار می‌رود؟ روش تحقیق در اینجا توصیفی- تحلیلی و کتابخانه­ ای است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که حافظ برای انتقال مفاهیم عاشقانه و عارفانه، از طنز بهره گرفته است و طنز از برجسته ­ترین خصوصیات سبکی شعر وی به­ شمار می‌رود. طنز حافظ در بسیاری موارد، لطیف و نهانی است و به شدّت نیازمند شرح و تحلیل و توضیح است. شگردهای به کار رفته در طنز حافظ، از عالی‌ترین نمونه­ های زیباشناسی ادبیات ایران­ زمین هستند و حوزۀ وسیعی از بلاغت و ظرافت ادبی را شامل می‌شود.

معنای انگارۀ فرشته در اندیشۀ حافظ، در تطبیق اثر با سایر متون صوفیه، دستخوش تحولی جدی شده است. غالب حافظ ‏پژوهان بر این باورند که حافظ عشق را همان بار امانت الهی تلقی می‏‏کند که منحصراً به انسان سپرده شده است و در مقابل، فرشتگان را از عشق بی‏ نصیب می‏‏داند. با وجود این، مقایسۀ نشانگان موجود در شعر حافظ، با صورت بندی‏‏ های مفهومی‏ موجود در تألیفات سایر صوفیه، صحت این گزاره را مورد تردید قرار می‏‌دهد. ادعای حافظ مبنی بر بی‌بهرگی فرشتگان از عشق، از آنجا که با رویکرد کلی عرفای اسلامی‏ یعنی سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت تضاد دارد، شایستۀ بازنگری است. به ‏نظر می‏‏رسد که حافظ در این میانه بیش از همه از عطار نیشابوری تأثیر پذیرفته و با وجود اعتقاد به سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت، نقطۀ کمال عشق را که همان دَردِ عشق است، مخصوص انسان می‏‏داند. این در حالی است که حافظ ‏پژوهان عمدتاً این دیدگاه حافظ را به گونۀ دیگری تفسیر کرده‌اند. در خلال این تفاسیر، بسیاری از مفاهیم و مضامین شعر حافظ از دسترس فهم مخاطب خارج خواهد شد. این مقاله با تبیین یکی از استعاره ‏‏های بنیادین موجود در متون تصوف، یعنی «دُردی دَرد»، و مقایسۀ گزاره‏ های مرتبط با آن در شعر حافظ و سایر تألیفات اهل تصوف به بازخوانی انگارۀ فرشته و بهرۀ آنان از عشق در متن اندیشۀ حافظ می­پردازد.