جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جستار پیش‌رو به روش گردآوری کتابخانه‌ای ـ نرم‌افزاری و نیز داده‌پردازی تحلیلی ـ انتقادی، با هدف تبیین سیر تحولات فکری متکلمان شیعی در جهت ارتقاء کلام شیعه به نگارش درآمده است و ضمن بزرگداشت مقام علمی و نبوغ شیخ مفید و پیشگامی او در ارائه شیوه‌‌ جمع‌ منطقی‌ میان‌ عقل‌ و نقل‌ در علم کلام‌ و استدلالی نمودن اعتقادات و ارائه تشیع به‌­مثابه‌‌ نظام‌ فکری‌ و علمی‌ مستقل از سایر مذاهب، به بررسی مبانی کلامی ایشان پیرامون عالم هستی پرداخته و ضمن نادرست دانستن انگاره ایشان درباره مادیت هستی، به تشریح پیامدهای آن، به‌ویژه تکیه بر استدلال­های عقلی صرف در جهت تأویل ظواهر آیات و روایات و نیز پذیرش آموزه‌های ناسازگار با مبانی خود پرداخته است. همچنین استدلال‌های ایشان را در مواردی همچون نفی تجرد ارواح بشری، نفی عالم ذر، نفی نعمت‌های معنوی بهشت و حمل بر مجاز نمودن معانی برخی آیات و روایات را به چالش کشیده است. هر چند مقالاتی در باره نقد مادی­انگاری متکلمان نوشته شده است، اما تاکنون تک‌تک آراء شیخ مفید و مبانی وی از کتب ایشان استخراج نشده و پاسخ داده نشده بود؛ پاسخ‌هایی که برخی در نوع خود تازگی دارد.

بررسی حقیقت آفرینش انبیاء و امامان معصوم علیهم السلام از طریق عقل و نقل مطرح است در این تحقیق بیشتر از روش نقلی و تحلیلی استاده شده و با بررسی تطبیقی دیدگاه مرحوم شیخ صدوق و مرحوم شیخ مفید این نتیجه به دست آمده است که شیخ صدوق در آثار متعدد خود مقام نوری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام را اولین مخلوق عالم و آنها را سبب آفرینش کائنات دانسته است و برای اثابت نظریه خود به آیه 31 سوره بقره و روایات دیگر استناد کرده است در حالی که مرحوم شیخ مفید تا حدودی با این دیدگاه مخالفت ورزیده و آن را عقیده حشویه و غلات دانسته و مراد از روایات دال بر اشباح آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم قبل از حضرت آدم علیه اسلام را وجودهای مثالی و نه وجود حقیقی آنهها دانسته است در این نوشتار قول مرحوم شیخ صدوق به دلیل سازگاری بیشتر با متون دینی مورد تایید و دیدگاه مرحوم مفید مورد نقد قرار گرفته است و در نتیجه بین این دو دیدگاه به نحوی جمع صورت گرفته است

مسئله سهو النبی از جمله مسائل اختلافی میان فرق و مذاهب اسلامی بوده و هر گروه با استناد به آیات روایات و دلایل عقلی به قبول و یا رد آن پرداختهاند در این میان بین متکلمین اهل سنت و شیعه اختلاف اساسی تر و بین بعضی از علمای شیعه از جمله بین مرحوم شیخ صدوق (ره) و مرحوم شیخ مفید (ره) به صورت ظاهری و جزئی تر اختلاف دیدگاه دیده می‌شود. در این مقاله نظر این دو عالم بزرگ شیعی درباره این مسئله با استفاده از روش کتابخانهای جمع آوری و به صورت تطبیقی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است در مجموع یافته‌ها حاکی از آن است که محروم صدوق مثل مرحوم فید قائل به سهو النبی نبوده و تنها به اسهاء النبی قائل است که در نهایت با نگاه دقیق تر و با ملاحظه قرائن و شواهد موجود اختلاف آن دو در حد اختلاف در تعبیر باقی می‌ماند.

هذا كتاب في عقائد الشيعة الأثني عشرية، وقد اخترنا دراستها لأنّ عقائد الفرقة تحدّد كيفيّة توحيدها ربَّها وموالاة إمامها، وكيفية إدراكها لنفسها، وطريقة تنظيم إجتماعها، ووجوه معاملة مخالفيها، وهيئة تصوّرها للآخرة ومصير الناس فيها، فدراسة العقائد بهذا التصوّر تقليبٌ لرؤية كونيّة وبحثّ عن أصلِ الإجتماع ومحورِه وعللِ إختلالِه وأسباب إتزانه وإعتداله. واتخذنا الجدل مدخلاً إلى دراستها، وأردنا به ما جرى بين الإثني عشرية والفرق الإسلامية من إختلاف وحجج ومناظرة، وما خالف فيه الإمام الإمام، وما صحَح به علماؤها آراء نظرائهم وأسلافهم من أهل فرقتهم، وما استعمله الأئمّة وأعلام الفرقة لسياسة الأتباع بتثبيتهم على العقيدة حيناً، وإثارة وجدانهم وأمانيهم تارةً، وتخويفهم وإقصاء بعضهم تارةً أخرى، وبيّنا أن الجدل مناظرةٌ بالكلام، وحرمانٌ من الزكاة ومن التقدّم إلى إمامة الصلاة، وإفتاءٌ بمخالطة المخالف ومقاطعته، ومدافعةٌ للحيرة والشكّ، ومقاومةٌ للإنشقاق، وتبشيرٌ بالشفاعة والجنّة، وتخويفٌ من النار، وسمّينا هذه العمليّة المركبة المستمرّة: "هندسة العقيدة". وساءلنا قول الإثني عشرية إنّ عقائدهم وحيٌ إلهيٌّ وتعليمٌ نبويٌّ وتبيين إمام، ففحصنا عن نشأتها وتكوّنها، وجمعها وتأليفها، وتهذيبها وتصحيحها، وتكرارها وشرحها، وبيّنا أن العقيدة صناعةٌ بشريةٌ نشأت أطواراً، وتأليفٌ كلاميٌّ التأم بالإعتراض على المخالف والإقتراض منه، وتدبيرٌ حاذقٌ ألف بين الخبر والنظر والأسطورة لسياسة الأتباع، وأنّ الغلوَّ والإعتدال صوتان في الفرقة يتناوبان ولا يتنافيان، والتشبيه والتترية مذهبان فيها متداخلان، والجبرَ وحرّيّة الفعل مقالتان بها فاشيتان. وألتزمنا في الكتاب الإستشهاد الدقيق والقصد في التأويل والإنصاف في البيان والإستنتاج، فمن أكبر مقاصدنا أن يكون هذا البحث مدخلاً إلى نقد العقائد الكلاميّة نقداً علمياً، وباعثاً لمن ألِفَ التقليدَ على مراجعةِ نفسه وطلبِ الحقيقة في غير الخضوع والتسليم.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران موضوع ولایت فقیه از یک مسئله علمی محض به یک مسئله پژوهشی با رویکرد سیاسی- اجتماعی تبدیل گردید، و این پرسش را برای برخی از پژوهشگران مطرح کرد که اصولاً نظریه ولایت فقیه به معنای ولایت و حکومت فقیه در جامعه به منظور اجرای احکام الهی و پاسداری از کیان اسلام و مسلمین، از چه جایگاه فکری و پشتوانه فقهی برخوردار است؟ و از آنجا که برای بررسی پیشینه هر پدیده‌ای باید نخست به سراغ سرچشمه‌های آن رفت، ما نیز در این مقاله برای بررسی مستندات ولایت فقیه و مصادیق اعمال آن در آثار فقهی فقهای متقدم امامیه، به سراغ سه تن از مشاهیر فقهای شیعه یعنی شیخ مفید، شیخ ابوالصلاح حلبی و شیخ طوسی رفتیم تا به مدد تتبع و تأمل در آثار ایشان به پاسخی درخور و مستدل دست یابیم.

در نظام اعتقادی امامیّه آموزة کلامی عصمت یکی از مسائل بنیادی و زیرساختی نبوت و امامت است که از ابتدا، از دغدغه‌های علما واندیشمندان اسلامی بوده، با عنایت خاص و با رویکردهای متفاوت مورد توجه قرارگرفته است. شیعیان که عصمت را از زمرة شرایط امامت می‌دانند، بر اصل باورمندی آن اتفاق نموده‌اند، اما دربارة قلمرو آن، با رویکردهای متفاوت اظهار نظر و اختلاف کرده‌اند. از میان رویکردها، دو رویکرد، نقشی تعیین‌کننده در مباحث کلامی ایفا کرده است: یکی رویکرد عقل‌گرای متکلمان بغداد و دیگری رویکرد نص‌گرای محدثان قم. از متکلمان، شیخ مفید و از محدثان، شیخ صدوق به‌عنوان شخصیت‌های شاخص، که هرکدام به مدرسه‌ای تأثیرگذار در تاریخ کلام امامیّه تعلق خاطر داشتند، انتخاب شدند، تا در این جستار نظراتشان در بارة قلمرو عصمت مورد بررسی قرار گیرد و نیز مشترکات و اختلاف نظر آنها در جهات مختلف قلمرو عصمت نشان داده شود.

فعل خداوند متعال از مرحله صدور تا مرحله تحقق دارای مراتبی طولی است، که این مراتب عبارت‌اند از: «مرتبه مشیت»، «مرتبه اراده»، «مرتبه قدر»، «مرتبه قضا» و «مرتبه خلق». در نسبت این مراتب پنج‌گانه با فعل بندگان نظریات مختلف و گاه متناقضی ارائه شده است، برخی بر این باورند که هیچ یک از این مراتب شامل فعل بندگان نمی شود، اینان می‌گویند: آنچه از بنده صادر می‌شود فعل خود او بوده نه فعل خداوند، پس منشأ آن نیز اختیار خود اوست نه مراتب فعل الهی. گروهی دیگر بر این عقیده‌اند که برخی از این مراتب شامل فعل بندگان شده و برخی دیگر شامل فعل بندگان نمی‌شود، مثلاً می‌گویند: مرتبه مشیت شامل فعل بنده می‌گردد، اما مرتبه خلقت شامل فعل او نمی‌گردد، برخی دیگر تمام مراتب فعل الهی را شامل فعل بندگان دانسته و می‌گویند: هر آنچه از بنده صادر می‌شود باید از مجرای تمامی این مراتب گذر کرده باشد و تا مشیت و اراده و قدر و قضا و خلق الهی نباشد فعلی از بنده صادر نمی‌گردد، از آن جهت که فهم حقیقت ارتباطی که میان مراتب فعل الهی و فعل بندگان وجود دارد متضمن معرفت‌های گسترده‌ای از جمله معرفت به حقیقت نظریه «امر بین الامرین» است. در این پایان‌نامه نظرات دو تن از بزرگ ترین شخصیت‌های امامیه یعنی «شیخ صدوق» و «شیخ مفید» در ارتباط با این موضوع مطرح شده و بیان شده است که شیخ مفید قائل به عدم شمول تمامی مراتب فعل الهی نسبت به افعال عباد و شیخ صدوق قائل به عدم شمول برخی از مراتب فعل الهی نسبت به افعال عباد است. سپس نظریات این دو متکلم سترگ بر اساس منابع دین ارزیابی گردیده است و بیان شده است که فعل الهی به تمام مراتبش شامل افعال عباد می‌گردد

حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار، رییس انجمن کلام حوزه در دومین نشست از نخستین روز مدرسه زمستانی کلام امامیه به تبیین موضوع «نظریه های فطرت بنیاد» پرداخت. وی معنای فطرت را امر غیر اکتسابی یا اکتسابی روشن و بی نیاز از تحلیل و بررسی های پیچیده، فطرت محل بحث از نوع فطرت معرفتی دانست نه فطرت گرایشی. وی در ادامه به بیان تاریخچه دیدگاه های باب فطری معرفتی از گذشته تا عصر حاضر پرداخت و نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، دکارت، ابن سینا، شیخ حر عاملی، سیدبن طاووس، مدرسه کوفه، مدرسه قم، مدرسه بغداد و مدرسه حله را به صورت اجمال در این باب بررسی کرد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اظهار داشت: در بین متلکمان اسلامی، براساس گزارش هایی که از مدرسه کوفه می بینیم، معرفت فطری را معرفت اضطراری می نامند به این معنا که ما مضطر هستیم به دانش معرفه الله و خداوند این معرفت را در دون ما قرار داده و اکتسابی نیست. شاهد بر این مطلب ادعای اشعری است بر این که جمهور امامیه قائل بودند معرفه الله و بلکه همه معارف مضطر است و استدلال در آن نقشی ندارد. وی افزود: البته در این میان هشام بن حکم و ابو محمد نظری مخالف با جمهور متکلمان امامیه دارند. رییس انجمن کلام حوزه خاطرنشان کرد: در مدرسه قم نیز مرحوم کلینی و صدوق قائل به اضطرار هستند و عام ذر را مطرح می کنند اما از شیخ مفید به بعد اضطرار کنارگذاشته و معرفت اکتسابی مطرح شد. در مدرسه بغداد و حله نیز این اضطرار دیگر مطرح نیست، اما در خراسان دوباره احیاء می شود. فطرت در قرآن و روایات وی نیز گفت: قرآن و روایات خداشناسی را امری مجهول که نیاز به استدلال و کشف داشته باشد مطرح نمی کنند. نه اینکه عقل توان اثبات نداشته باشد، بلکه به این معنا که راه منحصر به استدلال نیست، زیرا فطرت داریم و «کل مولود یولد علی الفطره». حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اضافه کرد: بحث معرفت فطری در دو مقام قابل طرح است، نخست این که معرفت در چه موقفی به انسان داده شده است؟ پاسخ در آیات و روایات اشاره به عالم ذر دارد. دوم «چیستی ویژگی های معرفت»؛ معرفت است یا گرایش؟ آیات و روایات فطرت را تفسیر به گرایش از قبیل خداشناسی و خداجویی نکرده، بلکه تفسیر به معرفت می کنند. و چنین که برخی گفته اند معرفت مبهم نیست، بلکه در لسان روایات می بینیم اتفاقا معرفت صریح است و شدت دارد، چون از جنس معاینه و دمیدن مطرح شده است و این معاینه به معنای دیدن یا چشم نیست که علاوه حکایت از شناخت شدید دارد. و فطری بودن معرفت همیشه به این معنا نیست که به آن توجه وجود دارد، بلکه نیاز به تذکر همیشه وجود دارد و ارسال رسل به همین منظور است. تذکر به معرفت نیز از طریق مختلف اتفاق می افتد: نخست «استدلالات عقلی» و دیگری «از راه اسمائ و صفات». وی در ادامه به ویژگی های معرفت فطری پرداخت و بیان کرد: ویژی های معرفت فطری عبارتند از: معرفت فطری شدید است؛ لذا تعابیری مثل معاینه در روایات برای معرفت ذکر شده است این معرفت به قلب معروف است نه عقل معرفت فطری معرفت اساسی است و بقیه معرفت ها به ابن معرفت مربوط اند.

به نظر می رسد که اساساً بحث تاثیرپذیری شیعه از معتزله و مسئله قائل بودن هشام به تجسم، از طریق معتزله طرح شده و سپس به آثار و منابع کلامی راه یافته و سرانجام به مستشرقان رسیده است. تاکنون طریقی غیر از معتزله که قائل به تأثیر شیعه از معتزله یا اهل تشبیه بودن شیعه را مطرح کند، در اختیار نیست؛ البته آنچه جای تعجب دارد؛ این است که اهل حدیث و اشاعره با این که معتزله را در صف مشرکان و کفار و مرتکبان کبائر قرار می دهند، بااین حال، سخنان معتزله را درباره شیعه قبول کرده و آنها را تکرار کنند.

کتاب «علمِ امام (از دیدگاه شیخ مفید و آیت الله جوادی آملی)» نوشته زهرا یوسفی از طلاب رشته کلام اسلامی مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه (خواهران) به همت مؤسسه بوستان کتاب در ۲۲۴ صفحه منتشر و روانه بازار نشر شد. بحث علم امام و ابعاد مختلف آن از مباحث مهم کلام اسلامی است که از صدر اسلام همواره در کانون توجه اندیشه وران شیعه و سنی بوده است. اندیشه وران شیعی این صفت را از شروط بنیادین امام دانسته و در رویارویی با دیگر گروه های جامعه اسلامی بر آن استدلال کرده اند و آثار گران مایه نیز در این باره نگاشته اند. اثر پیشِ رو نیز در راستای تحکیم مبانی امامت شناسی و پاسخ به شبهات آن در سه عرصه اساسی بحث علم امام، یعنی گستره و قلمرو، ویژگی ها و منابع علم امام، دیدگاه شیخ مفید و آیت الله جوادی آملی را به صورت تطبیقی بررسی کرده است. این اثر در ۴ فصل و ۱۱ گفتار تهیه و تنظیم گردیده است؛ فصل اول این اثر تحت عنوان «مفهوم شناسی» منتشر شده که دو گفتار «مفاهیم» و «نگاهی به زندگی علمی شیخ مفید و علامه جوادی آملی» بررسی گردیده است. نویسنده در فصل بعدی، به «قلمرو و گستره علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی» می پردازد؛ این فصل پس از بیان مقدمه، در قالب سه گفتار تدوین شده است؛ در این فصل، دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی در مسأله قلمرو علم امام به صورت تطبیقی مورد مقایسه قرار گرفته است. سومین فصل از این اثر به «ویژگی های علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی» پرداخته است؛ در این اثر، پس از بیان ویژگی علم امام در منظر این دو عالم، دو دیدگاه مقایسه تطبیقی شده است. منابع علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی، عنوان چهارمین و آخرین فصل از این اثر بوده که در سه گفتار مطرح گردیده است؛ در این فصل منابع ربانی(نامکتوب – محی و الهام الهی، لوح، رؤیای صادقه-) و منابع میراثی (مکتوب – وراثت و تعلیم بلاواسطه و با واسطه از پیامبر(ص) و امامان پیشین، جفر، جامعه و مصحف فاطمه-) به عنوان منابع علم امام از دیدگاه شیخ مفید مطرح شده و در گفتار دوم، منابع ربانی (مصادیق علم لدنی – وحی و الهام الهی، روح القدس، لوح محفوظ -) و منابع میراثی علم امام (وراثت و تعلیم بلاواسطه و با واسطه از پیامبر(ص) و امامان پیشین، قرآن، جفر، جامعه یا کتاب علی و مصحف حضرت فاطمه زهرا –س-) تبیین گردیده و در پایان مقایسه ای تطبیقی میان دو دیدگاه صورت گرفته است.