جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ناصرخسرو مفهوم سعادت را ذیل تعابیر و مفاهیم متعدد دینی و فلسفی طرح و پیگیری می‌کند؛ مفاهیمی همچون ثواب و عقاب، بهشت و جهنم، تشبه به صانع، فرشته شدن و رسیدن به لذات عقلانی. اما مفهومی که وی بیشتر بر آن تأکید و تصریح دارد و مفاهیم دیگر را به آن تأویل می‌کند و می‌توان آن را وجه جمع تمام تعابیر ناظر به سعادت دانست، مفهوم علم است. در زبان ناصرخسرو شواهد صریح و فراوانی دال بر یکسانی سعادت و علم، و در مقابل یکسانی شقاوت و رنج با جهل وجود دارد. در این مقاله به‌تفصیل چگونگی ارجاع و تأویل مفاهیم ثواب و عقاب، بهشت و دوزخ، لذت و رنج، کمال، تشبه به باری و فرشتگی و فرشته شدن، به علم و جهل نشان داده شده است. با این حال به‌نظر می‌رسد مناسب‌ترین مفهومی که می‌تواند بیانگر دیدگاه ناصرخسرو در باب ماهیت سعادت باشد، مفهوم «بازگشت» است؛ زیرا هم چرایی یکسان‌انگاری علم و سعادت در نظام فکری ناصرخسرو را روشن می‌کند و هم مهم‌تر از آن اینکه، مفهوم «بازگشت» با سایر مفاهیم کلیدی فلسفی ـ دینی در اندیشه ناصرخسرو همچون امام، شریعت، نسبت عالم ماده با عالم شریعت و تعلیم سازگاری و همخوانی بیشتری دارد. ازاین‌رو در نظام فکری ناصرخسرو و در ادبیات فلسفی ـ کلامی او سعادت را باید در مفهوم و تعبیر بازگشت به موطن اصلی خویش، و شقاوت را در غربت ماندن از وطن خویش پیگیری نمود.

سنت فکری – فلسفی غرب از افلاطون و ارسطو و حتی پیشتر از آن ، تا قرن بیستم و در اندیشه و آرای آنان تحت تاثیر رویکردی دو قطبی ، گفتار را بر نوشتار ترجیح می داده است . در این نگره ، انتقال کامل معنا از طریق ، گفتار ، امکان پذیر می نمود ؛ حال آنکه نوشتار تنها فرع و جانشین گفتار قلمداد می شد . با نگاهی گذرا به تاریخ و فرهنگ ایران – اسلامی ، می توان مدعی شد ، که با چنین تجربه و تلقی مشابه ، در گفتمان دینی مواجه ایم ، چنان که به طور خاص ، ناصرخسرو این مهم را سامان بخشیده است . وی به دفاع از کلام محوری می پردازد و سرانجام به برتری گفتار بر نوشتار رای می دهد و دیگر سو ، با تفکیک میان تنزیل به عنوان ظاهر کتاب و شریعت و تاویل به مثابه باطن و روح آن ، حصول به نیت مؤلف، هدف غایی مؤوّل معرفی می نماید ، این مقاله طرح و شرح مبسوط این مدعّا خواهد بود

جستارهای فکری و تراوش اندیشه‌های انسان‌ها در هر جامعه و سرزمین را، می‌توان ادبیات نام نهاد و آن را با ادبیات سایر ملت‌ها، تطبیق داد. بنابراین ادبیات‌تطبیقی، رابطه‌ی ادبیات ملت‌های گوناگون در دوره‌های مختلف تاریخی را در موضوع‌هایی مانند انواع ادبی، مکتب‌ها، مسائل زیباشناختی ادبی و ... بررسی می‌کند. ادبیات یکی از بهترین زمینه‌ها برای طرح مفاهیم اخلاقی و موضوعات مربوط به آن می‌باشد و زبان شعر به‌ویژه در بیان مسائل اخلاقی، توانمندترین زبان‌هاست. بی‌شک سرزمین معره و اقلیم نام‌آور خراسان، بزرگ‌مردانی آزاده را پرورده که نام آن‌ها زینت‌بخش تاریخ شعر و ادب و اخلاق گشته‌است. در بین این بزرگان، سیمای ابوالعلاء معری و ناصرخسرو قبادیانی قابل مشاهده‌است که از پیشگامان شعر اخلاقی در ادبیات عربی و فارسی به‌شمار می‌روند. مضمون اشعار آن‌ها بیشتر پیرامون خداشناسی، پرهیزگاری، عقل و خرد، بی‌وفاییِ دنیا، نیکی، دوری از حسد، کبر و غرور و ... می‌باشد. ویژگی‌های مشترک بسیاری در زندگی و اشعار آن‌ها یافت می‌شود، به‌طوری که این اندیشه را به اذهان متبادر می‌سازد که ناصرخسرو از ابوالعلاء، تأثیر پذیرفته است. روح پژوهنده و عقل بیدار این دو شاعر، جاه و مقام را در خواسته‌های دنیوی نمی‌دید؛ آن‌ها که پیوسته بیرق صلح در دست داشتند، چونان آموزگاری دلسوز، همگان را به کردار نیکو و دوری از ویژگی‌های ناپسند اخلاقی دعوت می‌نمودند. آرمان خویش را در کسب ارزش‌های اخلاقی و رسیدن به حقیقت می‌دیدند؛ آرمانی که ترکیبی از دین و خرد بود. در روزگاری که نفَس دین به-شماره افتاده بود و دین از جوهره‌ی اصلی خود خارج شده بود، آن‌ها خود را در گرداب پوشالی دنیا نینداخته، بلکه با تمسک به دین و ترسیم نقش دین و اخلاق در تربیت انسان‌ها، ادب عربی و فارسی را غنا بخشیدند و این‌گونه در زمینه‌ی ایفای ارزش‌های دینی و اخلاقی، خوش درخشیدند. چه‌بسا معری و قبادیانی خواستار وظیفه‌ای بالاتر برای مخاطبان خود بودند و آن رسیدن به کمال در پرتو اجرای ارزش‌های اخلاقی بوده است.

ناصر خسرو شاعري است منحصر بفرد، يكي از اين جهت كه در رديف معدود شاعراني است كه با تحقيق و تفحص را ه خود را- جدا از هر گونه تعصب و نگرشي – يافته و براي اثبات درست بودن راه خود از نظر منطقي بويژه متوسل شدن به كلام وحي از هر كوششي در اين راه فروگذاري نكرده است و در اين ارتباط بيشتر به تأويل نظر دارد كه در نهايت اين تأويل را به خاندان عصمت و طهارت ارجاع مي دهد و با اين نگاه كه مأمور تبليغ راه خود نيز مي‌باشد تمام مباحث منطقي را براي دنبال كردن و به نتيجه رساندن راه خود طي كرده و هم از معاني و مفاهيم و هم از الفاظ و تركيبات قرآني در لابه لاي نوشته‌ها به ويژه در ديوان بهره‌مند گرديده است. تحقيق حاضر به روش كتابخانه‌اي و به صورت داده هاي مطالعاتي و برداشت هاي استدلالي و به روش توصيفي و تحليلي به بسياري از سوالات و ابهامات در اين خصوص پاسخ مي دهد.

مانویت را باید دینی فراموش شده نامید و چون کسی از پیروان آن باقی نمانده است تحقیق در آن تنها فایدۀ علمی دارد و بس. رابطه میان دو فرقه اسماعیلیه و مانویت (و البته بیشتر به‌عنوان فرقه‌ای از گنوستیک) باعث شد این فرقه وارد بحث-های علمی شود. با در نظر داشتن جایگاه این دو فرقه در جامعه زمان خود و تلاش رؤسای دین رسمی کشور در سرکوبی آنها و آشنایی شاعر هم از لحاظ علمی و نیز ارتباط مستقیم با پیروان آیین زرتشت، صابئین، مانویان و... همگی عوامل تأثیرگذار بر نگاه شاعر است که می‌تواند آن را به نگاه حاکم بر آیین‌های دیگر نزدیک کند.اسماعیلیه و مانویت هر دو در زمان رسمیت داشتن دینی دیگر وارد و از سوی جامعه زمان خود سرکوب ‌شدند، بی‌شک در این جایگاه و برخورد مساوی تشابهاتی یافت می‏شود و این فرضیه مطرح است که آیا می‌توان تشابهاتی در زمینه ادبی یافت، این مسأله ضرورت و نیاز به تحقیق و پژوهش را روشن می‌سازد.

ناصرخسرو شاعری بوده استمبلغ مذهباسماعیلی و شعر را به عنوان وسیله‌ای در خدمتگرفتتا به هدفخود که همان نشر مذهباسماعیلی بود، دستیابد. هدفاز نگارشاین پایان‌نامه شرح اصطلاحاتفلسفی، کلامی و منطقی سه اثر از آثار ناصرخسرو - دیوان اشعار، زادالمسافرین و خوان‌الاخوان - بوده استکه با راهنمائی استاد دکتر سیدمحمدترابی و مشاورتاستاد دکتر محمدحسین بیاتانجام گرفته استتا شاید کمکی باشد به خوانندگان و علاقه‌مندان آثار ناصرخسرو. شرح بسیاری از این اصطلاحاتدر زادالمسافرین و خوان‌الاخوان یا در جامع‌الحکمتین که جزء موضوع پایان‌نامه هم نبود - آمده است . شروح مذکور را ذیل هر اصطلاح آوردیم. تنها علامتاختصاری که در متن پایان‌نامه آمده است ، علامت"<----" می‌باشد به معنی "رجوع کنید" حکمهء دیوان که در ذیل ابیاتشاهد به چشم می‌خورد. بیانگر دیوان اشعار ناصرخسرو است . جلوی این کلمه همواره اعدادی به چشم می‌خورد، عدد سمتچپخط کج شمارهء قصیده و عدد سمتراستآن شمارهء بیتمی‌باشد. این پایان‌نامه در پنج بخشتنظیم شده است : -1 مقدمه‌ای مختصر در احوال و آثار ناصرخسرو صفحهء سه تا هشت-2 متن اصلی پایان‌نامه که همان شرح اصطلاحاتاست . صفحهء 1 تا 207 -3 فرهنگفرق صفحهء 208 تا 221 -4 فهرستاشخاص ، اماکن و فرق صفحهء 222 تا 225 -5 فهرستماخذ صفحهء 226 تا 228

در این رساله، از دیدگاه ناصرخسرو، درباره‌ی انبیایی که در دیوان نام آنها بیان شده است، سخن گفته ایم . او گاهی به شیوه‌ی تمثیلی و گاه تذکاری به زندگی هر پیامبر پرداخته است و گاهی نیز از نام پیامبر، به تأویل، مقصود دیگری را دنبال می کرده است؛ به طور مثال گاهی خلیفه‌ی فاطمی را سلیمان ، گاهی نوح و گاهی موسی خوانده است و مضامین مربوط به هر پیامبر را با زندگی خود در آمیخته است . او تقریباً در همه‌ی دیوان در حال تبلیغ مذهب اسماعیلی خویش است که از آن به عنوان دین حق یاد می کند و با دلایل و استدلالات منطقی سعی دارد مخاطب را قانع کند که مذهب او ، مذهب راستین است . ناصرخسرو با بهره گیری از نام پیامبران و زندگی آنان ، در عین اینکه سخنانش را اعتبار و ارزش می بخشد، گامی بلند در اثبات حقّانیت سخنانش بر می دارد. او در زمره‌ی شاعران مذهبی است و سخنان و سروده هایش رنگ و بوی دینی دارد. این شاعر تونان پس از گذراندن مراحل روحانی دیگر ، مرتبه‌ی حجّت را در میان اسماعیلیان کسب کره و به عنوان مبلّغ سرزمین خراسان به آنجا بازگشته است ؛ بنابراین شیوه ای اتّخاذ کرده تا بتواند اهداف و مقاصد خویش را از طریف آن به مخاطب منتقل کند . البته این مربوط به جهان بینی اوست که ترجیح می دهد باطن را به جای ظاهر و تأویل را به جای تنزیل بنشاند . او به عنوان یک باطنی مذهب ، اصل تأویل را در همه موارد خلقت و پدیده های مادی و معنوی جهان ، جاری می داند.مفاهيم مورد نظراو عبارت اند از : مفاهیم حکیمانه و فلسفی ، اجتماعی و تاریخی ، دینی و پند و اندرز .

معری و ناصرخسرو هر دو در روزگاری به سر می‌بردند که آشفتگی سیاسی و اجتماعی در آن بیداد می‌کرد، تا جایی که سیاهترین صفحات تاریخ برای دو ملت ایران و عرب در همین برهه‌ی زمانی رقم خورده است. با واکاوی در سروده‌های این دو شاعر گرانمایه در می‌یابیم که مضامین حکمی، چاشنی و بن‌مایه‌ی اصلی سروده‌های آن دو می‌باشد. آن‌ها اساس و شالوده شعر خویش را بر پایه‌ی عقل و خردورزی بنا نهاده‌اند.این دو شاعر با تفاوت‌هایی که در زمینه‌های فکری و عقیدتی با هم دارند، در اندیشه‌های حکمی شباهت‌های زیادی میان آنان به چشم می‌خورد که از جمله آن‌ها می‌توان به ستایش عقل و خرد، دنیا ستیزی، دین‌گرایی، پرهیز از وصف می و معشوق و...اشاره کرد. در پژوهش حاضر به بررسی مضامین حکمی مشترک میان معری و ناصرخسرو پرداخته‌ایم. این پژوهش، طی چهار فصل با روش تحلیلی _ تطبیقی به انجام می‌رسد. در فصل اول مفهوم حکمت را در نزد زبان شناسان، مفسران و ادیبان وامی‌کاویم آن‌گاه در دو فصل بعد، به صورت مختصر زندگی شخصی و ادبی هر دو شاعر را با تکیه بر اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روزگارشان مورد بررسی قرار می-دهیم و در خاتمه، به مقایسه‌ی میان مضامین حکمی دو شاعر می‌پردازیم و سپس تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو را تبیین و تشریح می‌نماییم. مهم‌ترین دستاورد پژوهش حاضر، آن است که ناصرخسرو در افکار و اندیشه‌های حکمی تحت تأثیر معری بوده است، زیرا این دو علاوه بر مضامین حکمی، شباهت‌های فراوانی در سبک وسیاق زندگی داشته‌اند.

بسم الله الرحمن الرحیمچکیدهشعر قدیم به شکل های متعدد، مورد خوانش قرار گرفته و پژوهشگران از زوایای مختلف، آن را موردبررسی قرار داده اند. ولی در این پژوهش شعر از یک زاویه جدید نگریسته شده و آن اسلوب هایاست؛ چرا که با مطالعه اشعار ناصر خسرو و حسن الهبل ، « محاجه » گفتمان به خصوص اسلوب نشانههای مهمی از محاجه در شعر آنها ملاحظه شد . هرچند بیشترین حضور محاجه ، به علت ارتباط آن با خطابه، در نثر است، ولی گروهی از پیشینیان بر این عقیده بودند که گاهی شاعر قصیده، قطعهیا یک تک بیت ر ا در مخالفت (محاجه) با یک ایده ای ی ا بط لان اندیشه ای می سراید، تا یک تصویر محاجه گونه ای ارائه کرده، نیروی اقناع را تبیین نماید . از جمله آنها ، شاعران شیعه هستند که بااحتجاج به مذهب، از عقیده خود دفاع کردهاند.در این تحقیق به تحلیل گفتمان شعری الهبل و ناصر خسرو، بر پایه رویکرد کاربردشناسی در تولید گفتمان پرداخته می شود و این رویکرد شیوه عملی (کاربردی ) در پژوهش های زبانی است که از سطح معنا فراتر رفته و به بررسی ارتباط زبان با کاربران آن می پردازد. همچنین به اهداف گوینده وچگونگی به کارگیری تکنیک های متنوع در بافت های معین اهتمام می ورزد. رویکرد کاربردشناسی امکان بررسی ملزومات گفتمان در بافت معین و همچنی ن شناخت تأثیر بافت در گفتمان را برای مافراهم میکند.شعر اهل بیت (ع) به عنوان یک گفتمان خاص مورد توجه شاعران است که در آن شاعران ازابزارها، وبه ع نوان مهمترین نظریه ها و اسلوب های گفتمان اه ل « محاجه، بینا متنیت ، موسیقی » اسلوبها بیت (ع) استفاده کرده اند که عناصر مهمی در تحلیل گفتمان ادبی به شمار میآید، و از ابزارها استکه نقش آن برای رساندن پیام واثر گذاری مورد نظر خود، بر مخاطب است . این اسلوب ها را ناصرخسرو والحسن الهبل نه فقط برای ن شان دادن فضیلت ممدوح بلکه برای تأثیر واقناع وجلب توجه مخاطب به کاربردهاند.واژگان کلیدی :کاربرد شناسی، اهل بیت، الحسن الهبل، ناصر خسرو، اسلوبهای گفتمان

حضرت علی (ع) نزد عموم مسلمانان از جایگاهی ویژه برخوردار است. شاعران ادب پارسی اعم از شیعه و سنّی در ابراز ارادت و محبّت خود به آن بزرگمرد دادگری و جوانمردی اشعار بسیاری سروده و دیوان‌های خویش را به ستایش او مزیّن نموده‌اند. ابن‌حسام خوسفی شاعر شیعی دوازده‌امامی قرن نهم هجری و ناصرخسرو شاعر توانمند اسماعیلی مذهب قرن پنجم هجری از جمله این شاعران هستند که در ابیات بسیاری از دیوان‌های خود به بازتاب سیمای علی (ع) پرداخته‌اند. در بررسی مقایسه‌ای دیوان این دو شاعر مشخّص می‌شود آنان در دو دوره زمانی و مکانی متفاوت، مذهب و ویژگی‌های شخصیّتی و فکری جداگانه، در ترسیم سیمای علی(ع) شیوه‌ی عمل و نقطه نظرات متفاوتی داشته‌اند. ابن‌حسام حدود یک سوم از دیوان خود را به ستایش علی(ع) اختصاص داده است و با توجّه به بسط و کمال ادبیّات عرفانی قرنهای ششم، هفتم، هشتم و نهم در این توصیفات بر طرح جنبه‌های عاشقانه‌ی شبه عرفانی، مفاهیم ولایی، خوانش‌های مدنی و اخلاقی توجّه و تأکید بیشتری کرده است و با گذشت نه قرن از صدر اسلام و تغییر اوضاع ادواری، سیاسی و اجتماعی ، رویکردهای نقلی، اسطوره‌ای و افسانه‌ای نیز داشته است امّا ناصرخسرو از نظر نسبت کمّی، کمتر به مدح و توصیف علی (ع) پرداخته است و در توصیفات خود بیشتر نگاه حکیمانه کلامی به فضایل آن حضرت داشته و بر علم تأویل، رازداری، اساس بودن وی در دین ، و نیز بر اهداف انقلابی و ایدئولوژیکی اسماعیلی تأکید کرده است و صفات و شایستگی‌های علی (ع) برای امامت و خلافت را کمابیش درشت در راه مبارزه با خلافت عبّاسی و حمایت از خلافت فاطمیان طرح نموده است. در دیوان هر دو شاعر وجوه مشابه و متفاوتی از علی (ع) به چشم می‌خورد که البتّه غلبه با وجوه تشابه است. هر دو شاعر به فضایل و ویژگی‌های مهمّ آن حضرت چون: والایی منزلت، قرابت با پیامبر(ص)، شایانی ولایت، عصمت، علم، عدل، جهاد و شایستگی‌های نقلی اشاره کرده‌اند که البتّه ابن‌حسام در دیوان خویش به جلوه‌هایی چون: زیبایی، عطر خوش، بانگ شجاعت، و توصیف اسطوره‌ای اسب، شمشیر و جایگاه منتسبان حتّی غلام علی (ع) نیز توجّه خاصّی نشان داده است که در دیوان ناصرخسرو موارد مذکور مشاهده نمی‌شود.