جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان‌شناسی چه از جهت هستی‌‌شناختی و چه از بُعد معرفت‌شناختی از دیرباز مورد توجه دانشمندان علوم-انسانی بوده و هست. علاوه بر آن انبیاء الهی و علوم وحیانی بر شناخت انسان به عنوان یکی از اهداف مبنایی خویش تأکید داشته‌اند. در این میان ابونصرفارابی به عنوان فیلسوفی مشائی از متقدمان و شهید مرتضی‌مطهری به عنوان فیلسوفی صدرایی از معاصران در خصوص انسان و قوای مادی و معنوی او نظریاتی ارائه کرده‌اند که قابل تأمل است. لذا این سوال به ذهن متبادر می‌شود که با عنایت به تفاوت مکانی، زمانی و مشرب فکری این دو حکیم، اشتراکات و افتراقات دیدگاهی آنان درباره انسان چیست؟ در این پایان‌نامه سعی شده است تا با ابزار مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی به گردآوری مطالب اقدام و با روش توصیفی و تحلیلی به سؤال مذکور پاسخ داده شود. به نظر می‌رسد به رغم اشتراکاتی که هر دو فیلسوف درباره‌ دو بعدی بودن انسان و قوای مادی و روحانی و هدفمندی، عقل، نفس و فطرت او دارند؛ فارابی در انسان‌شناسی خویش ضمن بهره‌گیری از دین اسلام، بیشتر تحت تاثیر فلسفه یونان و ارسطو بوده است و شهید مطهری در شناخت انسان با دیدگاهی عقلانی از معارف قرآنی تأثیری وافر پذیرفته و نوآوری‌هایی در عصر انسان‌شناسی ارائه کرده است که در زمان فارابی مذکور نبوده است از جمله ابعاد فطرت انسانی و عوامل کمال انسان، با استفاده از قرآن، برهان و عرفان در سایه اطاعت از سیره و سلوک معصومان (علیهم السلام) از نوآوری‌های ایشان می‌باشد.

هرگونه بررسی و پژوهش نیازمند‌ روش است. این ایده اگرچه، ایده‌ای جدید است، اما گویی در گذشته نیز کاربرد داشته است. پژوهشگران معاصر در بررسی و فهم فلسفه اسلامی کلاسیک تلاش کرده‌اند روش فلاسفه مسلمان در تألیف آثارشان را نیز به بحث بگذارند. در این مقاله تلاش شده است تا یکی از آرای لئو اشتراوس در باب روش فارابی در نگارش آثارش به نقد کشیده شود. اشتراوس در پی بررسی‌های خود در باب فلسفه سیاسی اسلامی به این نتیجه رسیده بود که فیلسوفان مسلمان،‌ و به طور خاص فارابی، به چند دلیل ، نوشته‌های خود را به صورت رمزی و محفلی تألیف کرده‌اند، روشی که از افلاطون به ارث برده‌اند و پس از فارابی به ابن‌میمون نیز سرایت کرده است و بدون دریافت و فهم این روش، نمی‌توان فهم درستی از فلسفة کلاسیک داشت. این درحالی است که این ادعا هم به لحاظ منطق درونی و هم با توجه به شرایط تاریخی عصر فارابی و قصد وی از تألیف اثر، ادعایی مخدوش است

بحث از ذهن و عین و نسبت میان این‌دو، گذشته از رواج آن در فلسفة متقدم به‌ویژه فلسفة اسلامی، از مباحث جدید در فلسفه و معرفت‌شناسی نیز می‌باشد. در نوشتار حاضر، در ذیل این مبحث، به مسائل مهم و کلیدی همچون قصدمندی ذهن، نسبت ذهن و عین، و نهایتاً معقولات یا مفاهیم ثانیه از منظر فارابی پرداخته خواهد شد. فارابی در آثار و متون مختلف خویش، کمابیش به بحث از مسائل فوق توجه داشته است. می‌توان از آثار و متون وی چنین استنباط کرد که او در بحث از قصدمندی ذهن، معرفت (ذهن) را ناظر به متعلَّق آن (عین) دانسته؛ همچنین تبیین قابل توجهی از نسبت ذهن و عین یا به تعبیری عالِم و معلوم به دست داده؛ و برای نخستین بار در فلسفة اسلامی به معقولات ثانیه توجه کرده و آشکارا آنها را از معقولات اولیه تفکیک نموده است؛ هرچند متعرض معقولات ثانیة فلسفی که نزد فلاسفة اسلامیِ بعدی خلاء ذهن و عین را پُرمی‌کنند، نشده است. فارابی در عمدة این مباحث، نقش اِعداد و زمینه‌سازی داشته، از این جهت بر فلاسفة اسلامیِ بعدی ازجمله ابن‌سینا، نصیرالدین طوسی و صدرالمتألهین تأثیر گذاشته است.

هدف این پژوهش تبیین روش‌های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی است. روش پژوهش شیوه استنتاجی فرانکنا است. پس از گردآوری اطلاعات بر اساس روش تحلیل محتوای قیاسی، مفاهیم مربوط به موضوع تبیین شده است. به این منظور ابتدا معانی و مفاهیم مربوط به اهداف تربیت عقلانی در اندیشه فارابی را توصیف کرده‌ایم. سپس، مفاهیم هم‌دسته شده و در مقوله‌های مجزا قرار گرفته و گزاره‌های واقع‌نگر فلسفی مربوط به آن مشخص شده است، و در آخر به روش استنتاجی فرانکنا اهداف، اصول و روش‌های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی مشخص شده است. نتایج مبین آن است که در نگاه فارابی کسب معرفت یکی از روش‌های مؤثر در تربیت عقلانی است و از سه راه می‌توان به معرفت دست یافت: آموختن علم، مشاهده، و کسب تجربه. توجّه دقیق‌تر مؤلفان کتب درسی، برنامه‌ریزان آموزشی و معلمان به این روش‌ها می‌تواند در برنامه‌ریزی و ایجاد زمینه لازم برای تحقّق تربیت عقلانی مفید باشد و مدرسه به عنوان واحد اجتماعی کوچکی می‌تواند در این زمینه نقش ویژه‌ای داشته باشد.

پرسش این جستار از دلالت یا عدم دلالت واژة «هو» بر وجود رابط در زبان عربی عصر نزول قرآن است. بدین منظور، آثار ابن سینا به عنوان شاخص‌ترین مدافع دلالت واژه صورت‌بندی شده است. این صورت‌بندی نشان می­دهد استدلال وی ترکیبى از دو بخش منطقی و ­زبانی است. نگارندگان در گام نخست، این دو رویکرد را از یکدیگر تفکیک کرده و بخش منطقی استدلال وی را نقد کرده‌اند. سپس بخش زبانی استدلال او را برابر گزارش تاریخی فارابی از نزاع نهضت ترجمه بر سر برگردان مفهوم «هستی» به زبان عربی نهاده و آن را نیز مردود شمرده‌اند. در واقع گزارش فارابی درصدد تبیین چرایی و چگونگی جابه­جایی این واژه توسط مترجمان نهضت ترجمه از زبان عربی طبیعی پیش از نهضت ترجمه به زبان علمی- ­فلسفیِ هنگامه و پس از آن است. مجموع نقدهای نوشتار و گزارش فارابی جملة کلیدی جستار را به دست داده­اند: واژة «هو» در زبان عربی عصر نزول قرآن بر وجود رابط دلالت نداشته است؛ بلکه برای نخستین­بار برگرداننده‌های نهضت ترجمه چنین دلالتى برای واژه در نظر گرفتند. این برآیند به کشف نقشه‌اى تاریخی برای دلالت واژه بر وجود رابط، در کلیت زبان عربی نیز یاری رسانده است؛ چه‌بسا بتواند همراهى برای پژوهش­های هم‌راستا در حوزة کشف معانی اصیل قرآنی نیز باشد.

کتاب «فارابی و الحروف: جستاری در تأملات زبانی- فلسفی فارابی» نوشته قاسم پورحسن, استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع خوانش فلسفی از شریعت به همت انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا منتشر شد.

فیلسوفان سیاسی مسلمان در پرداخت به بایستگی‌های حاکم بر روابط میان انسان‌ها، گریزی از تفکر در باب مفاهیم جنگ و صلح نداشته‌اند. در میان این فیلسوفان، فارابی را باید به‌خاطر عمق و گستره تفکرات در این‌ باب واجد جایگاهی خاص دانست. اما آثارِ فارسی معطوف به دیدگاه فارابی درباره‌ی جنگ و صلح درخورِ «مؤسس فلسفه‌ سیاسی اسلامی» نیست. این آثار هم در حوزه‌ی کمیت و هم در محتوا از نقص‌های جدی رنج می‌برند. از رهگذر نیم‌نگاهی به پاره‌ای از این پژوهش‌ها، و تمرکز بر نمونه‌ای از کج‌خوانی فارابی، این مقاله بر‌آن است تا گوشه‌ای از حال رنجور فارابی‌پژوهی معاصر به زبان فارسی را نمایان سازد. جستار حاضر معطوف به مقاله «بررسی و تبیین مقوله صلح در نظریه مدینه المسالمه (شهر صلح) فارابی و نظریه صلح پایدار کانت» نوشته‌ی محمد‌حسین جمشیدی، سعی خواهد کرد تا در سه مرحله به ترتیب، به تبیین دیدگاه نویسنده مقاله؛ دیدگاه فارابی؛ و برشماردن وجوه روایی خوانش نگارنده از فارابی بپردازد. نتیجه این است که فارابی بر‌خلاف رأی نویسنده مقاله مذکور، مدینه‌ی مسالمه (رژیم صلح‌طلب) و مدینه‌ی فاضله را در مقابل یکدیگر به کار می‌برد.

در این مقاله کوشیده‌ایم به بررسی مفهوم جوهر در اندیشه فارابی بپردازیم و نشان دهیم که در کدام نقطه تصور فارابی از جوهر با فهم ارسطو از آن متمایز می‌گردد. بدین منظور ابتدا تعریف و معیارهایی را که فارابی در باب جوهر در کتاب الحروف مطرح کرده بیان نموده و تشریح می‌کنیم. سپس با معیار قرار دادن این تعریف و معیارها، مراتب مختلف جوهر را در دیگر آثار فلسفی او پی می‌گیریم. در ادامه برای بررسی تمایز نگاه او از ارسطو درباب جوهر مختصراً چیستی جوهر در کتاب متافیزیک را بیان می‌کنیم و در انتها به بررسی تفاوت‌های این دو نگاه می‌پردازیم. این تفاوت‌ها ناشی از نگاه ذات انگار ارسطو و وجودانگاری فارابی است. ارسطو در پی‌جویی حقیقتِ وجود، یا چرایی وجود موجودات، به جوهر متشخص جزئی می‌رسد؛ ازآنجاكه او جوهر و وجود را یکی می‌داند؛ اما برای فارابی تشخص شیء ناشی از وجود آن است و نه جوهرش. لذا شیء با وجود تقرر می‌یابد و این وجود سوای جوهر یا ذات آن شیء است.