جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مکتب اشراقی ، ما با تنوع واژگان درباره صادر اول مواجه هستیم . سهروردی در برخی از نوشته های خود مثل التلویحات ، الواح عمادی ، پرتونامه ، رساله فی اعتقاد الحکما ، یزدان شناخت ،اللمحات و کلمه التصوف ، نظام فیض را به شکل فیلسوفان مشایی – و به شکل ثلاثی که ابتکار ابن سینا است – تقریر می کند . غیر از این جهت اشتراک ،ازحیث روش شناختی ،  میان این آثار تفاوت وجود دارد. اما در الواح عمادی ،بعد از تقریر آن به شکل مشایی ، تلاش می کند تا حدی از نظام مشایی فاصله بگیرد. این روند در المشارع و المطارحات تعمیق می یابد . سرانجام در هیاکل النور و بالاخص حکمه الشراق ، شیخ نظریه نهایی و ابتکاری خویش را بیان می کند و میان نظریه نهایی سهروردی درباره نظام فیض ،قهر و محبت، و اشراق و مشاهده، نقش های اصلی را ایفا می کنند و نکات قابل تاملی دراین موارد وجود دارد. مهم ترین وجوه ممیزه نظریه شیخ اشراق ،ابتنای نظریه او بر اصالت نور و ارائه نظریه عقول عرضی است.

این گفتار با برشمردن دو عنصر زبان شناختی و جامعه شناختی در هر گفتگو ، بر اصالت ضرورت، و اهمیت عنصر جامعه شناختی به عنوان یکی از ارکان و پایه های اساسی برقراری گفتگو تاکید می ورزد . از نظر مولوی اساس گفتگو بر بنیاد کنش ارتباطی میان طرفین گفتگو و برقراری رابطه دو جانبه میان گوینده (نویسنده ) و شنونده (خواننده ) بنا شده است . وی از این ارتباط دو جانبه و سویه جامعه شناختی سخن با تعبیر« اتصال»، «جذب» و «کشش‌‌» یاد کرده است . از این منظر حضور مخاطب یا شنونده یا خواننده جهت برقراری ارتباط کلامی ضروری نیست ؛ همچنین سخن گفتن ملفوظ یا خاموشی نیزتاثیری در برقراری این تعامل کلامی نخواهد داشت . در همین راستا قابل ذکر است که مولوی جاذبه ، کشش و اتصال یاد شده را به معنای هر نوع پیوند و ارتباط و چالش در نظر گرفته است ؛ از این رو ، روابطی که بر مبنای تضاد ، تناقض و اختلاف پی ریزی شده ،همچنین دوستی ، دشمنی ، عشق و تنفر ،از آن جهت که متضمن نوعی رابطه و تعامل است و بدون وجود « دیگری»ِی در کنار یا در برابر و یا در تقابل با « من » تحقق نمی یابد، در همین قلمرو طرح شدنی است . در ادامه عنصر جامعه شناختی گفتگو را با نگاهی تطبیقی به « منطق گفتگویی» میخائیل باختین و « جهان رابطه ها»ی مارتین بوبر پی میگیریم . تاکید این دو اندیشور بر سرشت اجتماعی و بینا ذهنی زبان ، همچنین اشاره به تعریف ، مفهوم و سطوح متعدد و اشکال گوناگون گفتگو از نگاه باختین در این گفتار مورد مطالعه قرار می گیرد . مباحث یاد شده در این گفتار این نتیجه را به دست می دهد که آنجا که عنصر جامعه شناختی و کنش تعاملی موجود باشد، از آن رو که معنا و مفهوم در فاصله دو افق در جریان و در انتقال است ،- چه عنصر زبان شناختی موجود باشد و چه موجود نباشد – گفتگو آگاهانه یا ناآگاهانه ، به عمد یا به سهو بر قرار شده است .

انتشار نهج البلاغه مترجم که نسخه خطی آن اهدایی شاه عباس صفوی به آستان قدس رضوی بوده است، از افتخارات دانشگاه تهران محسوب می شود اما نظر مصحح محترم این نسخه در انتساب این ترجمه به قرن پنجم و ششم نارواست و دلایل و شواهد علمی، این تاریخ گذاری را تایید نمی کند. به عقیده نگارنده، این ترجمه پس از تحریر نهج البلاغه یاد شده، در سال 973ق به صورت حاشیه نویسی بر متن انجام پذیرفته است.

آیات قرآن در صورتی تفسیر صحیح و دقیقی می یابند که در بستر تاریخی خود مطالعه شوند؛ چنان که در صورت غفلت از این ضرورت، آیات قرآن تفاسیر متفاوت یا متناقضی پیدا می کنند. یکی از آیاتی که مفسران، به سبب نادیده گرفتن بستر تاریخی نزولش، تفاسیری متفاوت و احیانا متناقض از آن به دست داده اند، آیه مس است. نویسنده این مقاله از رهگذر تبیین بستر تاریخی نزول این آیه بر آنست که مراد از لا یمشه الا المطهرون (واقعه/79)، این است که- قبل از نزول به حضرت محمد (ص)- جز فرشتگان به قرآن دسترسی نداشته اند. در این آیه، تلویحا ادعای مشرکان مکه بر نزول قرآن توسط شیاطین و جنیان انکار شده است.

از میان سده سوم ق، زبان فارسی رو به شکوفایی و پویایی نهاد و نوعی رسمیت یافت. اما این زبان، در مسیر تکامل خود بر سنگلاخی ناهنجار که در هر گوشه آن لغزشگاهی نهان بود گذر می کرد و پیوسته با موانع سیاسی و اجتماعی و دینی سهمگینی در ستیز بود. به گمان ما سهمگین ترین خطر برای فارسی، از جانب دانشمندانی- تقریبا همیشه ایرانی- پدید آمده بود که به زبان عربی عشق می ورزیدند و میل داشتند آنرا در سراسر ایران، فراگیر سازند؛ هر چه فارسی پویاتر می شد، دل نگرانی این دانشمندان نیز فزونی می یافت. مبارزه این گروه با زبان فارسی در زمینه های گوناگون جلوه گر شده است. ما در این گفتار به یکی از مهمترین این زمینه ها که همانا حوزه احادیث و روایات است پرداخته ایم: فارسی ستیزان، تعدادی حدیث و روایت نقل کرده اند که در آنها فارسی خوار و ذلیل و شایسته دوزخیان پنداشته شده است، در مقابل، فارسی دوستان، احادیث و روایاتی متضاد نقل کرده اند که در آنها فارسی، زبانی خجسته و بلکه بهشتی تلقی شده است. مقاله ما مجموعه این روایات را در بردارد.

بنیادی ترین مساله متافیزیک ازسطو ،مساله هستی (وجود )است و این نکته مسلم است که مساله هستی یا وجود و هست یا موجود ، در همه مراحل گسترش فلسفیش برای ارسطو – هر چند نه به یک نحو –مطرح بوده است .این مساله در متافیزیک به شکل گسترده و مشخص بیان می شود . ارسطو در متافیزیک ،علم به موجود را به شیوه های مختلف بیان نموده و به مناسبت موضوعات متعدد و متنوعی نیز برای آن قرار داده است . در آغاز کتاب چهارم ، مابعدالطبیعه را علم مطالعه  « موجود چونان موجود» میداند ، ودر بخشهای دیگر متافیزیک ، ما بعدالطبیعه به عنوان علمی که با موجود الهی غیرمتحرک –موجود مفارق – سر و کار دارد و همچنین به عنوان علمی که از بالاترین اصول و مبادی و علل اشیاءِ بحث می کند،توصیف شده است و در جایی دیگر به عنوان علم به جوهر یا جوهر نخستین است . از این رو از دیرباز ، شارحان و مفسران ارسطو و ارسطوشناسان در تعیین موضوع ما بعدالطبیعه دچار تعارض و مشکل بوده اند که در نهایت ،حاصل قرنها تفسیر رای ارسطو در باب « موجود بما هو موجود» به دو تفسیر مختلف« انتولوژی » و« تئولوژی » منتهی می شود. تفسیر یونانیان به موجودات مفارق و تفسیر فیلسوفان مسلمان (فارابی و ابن سینا) به موجود مطلق، که این دو تفسیر، تاکنون نیز مطرح است. این پژوهش نیز با گزارش و تحلیل این دو تفسیر به جهت تبیین تمایز فلسفه این دیار از فلسفه یونان ، درصدد مقایسه رای ارسطو و فارابی دراین مساله است.

نظام هیئت بطلمیوسی برمبنای اعتقاد به وجود هشت فلک ،شکل گرفته بود که در محاسبات علم هیئت و نجوم مورد استفاده قرار می گرفت . فیلسوفان نخستین مسلمان (فارابی و ابن سینا ) ، فلک دیگری بر این مجموعه افزودند که برآن ، نام « محدد الجهات » نهادند. براهین فیلسوفان در بحث افلاک ، جمله ، مربوط به این فلک است و در اثبات وجود سایر افلاک ، برهانی اقامه نکرده اند .به نظر می رسد که ابطال نظام بطلمیوسی ،خللی به وجود این فلک وارد نمی سازد ،زیرا اساسا این فلک در آن نظام وجود نداشته است و فلاسفه به علل فلسفی قائل به وجود چنین فلکی شده اند . پرسشی که در این مقاله در پی یافتن پاسخ آن هستیم ، این پرسش است که فیلسوفان ، چه نیازی بهم این فلک داشته اند و چرا قائل به آن شده اند ؟ در حقیقت در فلسفه این فیلسوفان ،این فلک دارای دو وظیفه اصلی است :اولا) تعیین کننده جهات اصلی ، یعنی فراز و فرود ( فوق و تحت ) به شمار می آید . جهات اصلی در بحث مکان طبیعی و حرکت طبیعی اشیاء مورد استفاده قرار می گیرند و ثانیا ) این فلک حافظ مطلق است و زمان از حرکت آن پدید می آید . در این مقاله با بررسی دلایل فیلسوفان برو جود این فلک و ذکر نظرات جدید در مورد زمان و مکان ، به نقد و بررسی فلک محددالجهات پرداخته ایم و نشان داده ایم که چگونه می توان احیانا همچنان از دیدگاه آنان دفاع کرد و نیز چرا وچگونه، با توجه به نظریات جدید علمی و نظریه نسبیت ، دیدگاه آنان قابل دفاع نخواهد بود .

بحث از جاودانگی انسان یکی از مباحث مهم و بنیادی در فلسفه دین به شمار می آید. این مسئله با رویکردهای فلسفی، کلامی، عرفانی و قرآنی مورد توجه اندیشمندان بخصوص عالمان مسلمان واقع شده است. در این مقاله ابتدا یافته های اندیشمندان مسلمان در ارتباط با مسئله، در قالب پنج دیدگاه گزارش می شود و بدین منظور تلاش شده است به اصل نظریه همراه با پیشینه و قائلین به آن اشاره شود. به دنبال آن این بحث از منظر قرآن با تتبع در موارد کاربرد واژه نفس و روح در آیات قرآن مورد بررسی گرفته است. در این پژوهش معلوم شده است، آن چه از قرآن در باره جاودانگی انسان استفاده می شود، یک شاکله سه مدعایی را تشکیل می دهد. این مهم ترین یافته پژوهش است.

باورداشت مهدویت و اندیشه ظهور مهدی به عنوان بخش اصلی و مهمی در عقاید اسلامی تجلی یافته و این موضوع یکی از مسائل ریشه دار و با پیشینه ای کهن، در میان اصول پذیرفته شده اسلامی به حساب می آید. می توان اذعان کرد که این موضوع از مواردی است که اتفاق نظر همه دانشمندان اسلامی را همراه خود داشته است، و روایات فراوانی که متواتر بودن آنها مورد پذیرش خیلی از اندیشمندان واقع شده، همین موضوع را بیان داشته اند؛ ولی در این میان، تعداد اندکی که شاید شمار آنها از تعداد انگشتان دست تجاوز نکند، به تردید و انکار آن پرداخته اند که دو تن از این افراد محمد رشید رضا و احمد امین مصری هستند، که این نوشتار ضمن مطرح کردن گفته ها و دلایلی که اقامه کرده اند، به نقد و ارزیابی آنها می پردازد.

در این دیدگاه سنت با حقیقت مرتبط است و مانند حقیقت می تواند درصورتهای خاصی تعین یافته و جلوه گرشود . اما همواره تعینات خاص آن مرتبط و متصل با سنت و یا حقیقت اولیه باقی می ماند . دلیل تعین یافتن سنت در صورتهای خاص، نیاز زمانی و مکانی بشر است . دین و وحی جلوه ها و تعیناتی ازاین حقیقت اند . قلسفه (مابعدالطبیعه )،عرفان (تصوف) و الهیات نیز طرق شناخت سنت یا حقیقت اصیل ، به شمار می آیند . در این سیر شناختی ،نقش انسانهای کامل و برگزیده کاملا برجسته است . سنت ها این قابلیت را دارند که رشد و تحول یابند اما همواره در اتصال به منبع اصلی خود باید پذیرای تغییرات باشند. توجه به تجلیات سنت ،انسان هنرمند را وامی دارد تا آن را در شکلی رمزگونه و نمادین در اثرخودش منعکس کندواین رمزها و نمادها واسطه اتصال انسان باسنت (حقیقت) نخستین را فراهم می آورد.