جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم از میان همه اقوام، به بازخوانی سرگذشت بنی‌اسرائیل توجه بیشتری داده است و در آیات چهارم تا هفتم سوره اسراء، فرجام و سرنوشت محتوم آنان را گوشزد می‌کند و به دلیل فساد و سرکشی بزرگ‌شان به آنان وعده انتقام در دو بازه زمانی داده است. این پژوهش می‌کوشد با محوریت آیات نخست سوره اسراء، با رویکرد تفسیر تطبیقی و روش کتابخانه‌ای به تبیین محورهای مهم این آیات بپردازد که عبارتند از: مراد از قضای الهی؛ مفهوم «الکتاب»؛ جنس فساد بنی‌اسرائیل؛ عرصه تباهی بنی‌اسرائیل؛ چیستی انتقام الهی از دو فساد بزرگ؛ چگونگی بازگشت قدرت بنی‌اسرائیل و در نهایت معرفی انتقام‌گیرندگان از این قوم ستمگر. فرآیند این واکاوی نشان می‌دهد هرچند درباره افساد مرتین بنی‌اسرائیل، نظریه غالب و شایع در بین مفسران آن‌که این دو مرحله از فساد در تاریخ بنی‌اسرائیل رخ داده و گزاره‌های آیات گزاره‌ای اخباری از گذشته است و مفسران در اصل این قضیه که این فسادها رخ داده و در هر دو نوبت بنی‌اسرائیل انتقام گرفته شده‌اند اشتراک دارند، اما با بررسی مقایسه‌ای آنها به دست می‌آید اشکالات عمده و متعددی بر این نظریه قابل طرح است از این رو نظریه یاد شده به شدت مورد تردید است در این حال نظریه دیگری را ارائه کرده که می‌تواند با گزاره‌های سیاقی و محتوایی آیه هم‌خوانی داشته و به عنوان یک نظریه رقیب مطرح گردد دستاورد ارائه این نظریه آن است که با توجه به اشکالات نظریه نخست امکان این‌که این افساد مربوط به آینده باشد تقویت شده و احتمال اتفاق آن در آخرالزمان و عصر ظهور یا نزدیک بدان با توجه مویداتی تقویت می‌گردد.

ابن مسعود که از بزرگان صحابه و از راویان برجسته روایات پیامبر است، از رسول خدا روایات متعددی نقل کرده است، چنان‌که برخی از محدثان بزرگ اهل‌سنت قریب نهصد روایت از طریق وی از رسول خدا نقل کرده‌اند. یکی از این روایات، حدیث صحیحی است که در آن از جانشینان دوازده‌گانه پیامبر سخن به میان آمده است. رسول خدا در این حدیث که در منابع دست اول اهل‌سنت ثبت شده، و مورد قبول محدثان و دیگر دانشمندان فریقین قرار دارد، تعداد جانشینان خود، و رهبران امت اسلامی را پس از خود، دوازده نفر اعلام داشته و آنان را به نقبای بنی‌اسرائیل تشبیه کرده‌اند. روایت یاد شده با ویژگی‌هایی که در آن ذکر شده، جز بر امامان اهل‌بیت پیامبر بر کس دیگری قابل تطبیق نیست.

عیسی بن مریم از جمله پیامبرانی است که زندگانی او به طور عام و نقش او در آخرالزمان به طور خاص مورد توجّه منابع دینی اسلام قرار گرفته. در میان آیات قرآن، اشاره به سخن سرنوشت‌ساز مسیح در آخرالزمان، ایمان اهل کتاب به امام زمان در پرتو راهنمایی عیسی و برتری تابعان عیسی بر مخالفان او تا روز قیامت از جمله اموری است که نقش معرفتی نزول عیسی را به صورت پررنگ ترسیم نموده. هم‌چنین در روایات متعددی در جریان اقتدای مسیح به نماز امام زمان می‌توان به نقش معرفتی آن پی برد. در برخی از روایات دیگر سخن از نصرت مسیح به میان آمده که تکمیل‌کننده نقش عیسی در آخرالزمان است. ما در این تحقیق کوشیده‌ایم با تبیین داده‌های اطلاعاتی به کارکردهای نزول عیسی بپردازیم و در فرایند تحقیق به این نتیجه رسیده‌ایم که عیسی نقش بسیار مهمی در معرفت‌بخشی به مسیحیان و ایمان اهل کتاب به امام زمان دارد. fa en

پرسش و تکاپو در مورد تاریخ وقوع اشراط ساعت از آن جمله ظهور مهدی و نزول عیسی از همان آغاز طرح ایده‌های آخرالزمانی در میان مسلمان وجود داشته است. در این میان برخی از دانشمندان دینی با گرایش‌های مختلف فکری در صدد تعیین تاریخ وقوع این حوادث برآمدند. در مقاله حاضر نحوه مواجهه و رویکرد انتقادی احمد افندی حیاتی (دانشمند اهل‌سنت دوره امپراتوری عثمانی) با تکیه بر رساله کوتاه وی به نام تهافت مستخرجه با استخراج‌کنندگان تاریخ وقوع اشراط ساعت به ویژه ظهور مهدی تبیین شده است. این رساله به زبان عربی نگاشته شده و سپس به درخواست برخی از رجال حکومتی برای انتفاع عموم، توسط نویسنده اصل، به زبان ترکی عثمانی ترجمه شده. بازخوانی و بررسی محتوای رساله براساس نسخه خطی شماره «1701» محفوظ در موزه توپقاپی سرای استانبول صورت گرفته است. حیاتی در رساله خود از شخصی به نام «عثمان افندی» نام می‌برد که سال 1213ق را به عنوان سال ظهور مهدی پیشگویی کرده بود. حیاتی در این رساله به نقد مستندات و روش‌های استخراج‌کنندگان پرداخته و معتقد است که مقولاتی هم‌چون زمان وقوع اشراط ساعت و ظهور مهدی را نمی‌توان با روش‌هایی چون جفر، زیج و زایچه پیشگویی کرد. پیامبر اسلام نیز از زمان وقوع این حوادث بی‌اطلاع بوده و کشف و شهود عرفا نیز در این زمینه اعتباری ندارد و اگر احادیثی هم در باب تعیین زمان وقوع اشراط ساعت وارد شده یا خبر واحد است که ارزش استناد ندارد و یا در نهایت با نص صریح قرآن و سنّت در تعارض است و باید کنار نهاده شود. در حقیقت از این‌جاست که حیاتی به نظریه «وقت‌ناپذیری زمان وقوع اشراط ساعت و ظهور مهدی» می‌رسد.

فرقۀ قرامطه در نیمه دوم قرن دوم هجری، و براساس اعتقاد به امامت و مهدویت محمدبن‌ اسماعیل، نواده امام جعفر صادق، شکل ‌گرفت. قرمطیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی را مطرح‌ کردند. آنان در آغاز به مهدویت محمدبن‌ اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان‌دهنده دور ششم و قائم‌القیامه دانسته و تفسیرهای باطنی بسیاری را برای قائم‌القیامه در نظام دور مطرح نموده و معتقد شدند که محمد زنده ‌است و عبدالله‌ بن ‌میمون، باب اوست و او آخرین فردی است که مقام امامت و نبوت را همزمان داراست. به این ترتیب، غیبت و مهدویت محمدبن اسماعیل مورد توجه بسیاری از اسماعیلیان قرار گرفت و به صورت گسترده‌ای تبلیغ شد و پایه‌های اعتقادی قرمطیان بر این عقیده استوار گردید. آنان پس از چندی و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمدبن‌ محمدبن حنفیه گرویدند و نام او را در کنار سایر انبیاء الوالعزم و نیز در شهادت اذان با عنوان یکی از رسولان پروردگار آوردند. این اعتقادات با تردیدهای بسیاری روبرو شد به ویژه این‌که وعده ظهور او نیز محقق نشد، از این ‌رو پس از گذشت مدت کوتاهی مهدویت محمدبن ‌اسماعیل مورد توجه جدی و پذیرش گسترده قرمطیان قرار گرفت. در آغاز قرن چهارم قرمطیان بحرین به رهبری ابوطاهر جنابی معتقد به مهدویت مهدی اصفهانی شدند. این اعتقاد تنها 80 روز دوام ‌آورد، اما تاثیر مخرب آن بر تضعیف اعتقادی قرمطیان کاملا آشکار بود. پس از گذشت مدتی قرمطیان بحرین نیز همانند سایر قرامطه به مهدویت محمدبن اسماعیل بازگشتند.

هدفدار بودن نظام هستی، غایت‌مند بودن تاریخ و ضرورت به تکامل نهایی رسیدن فرد و جامعه بشری، یکی از آموزه‌های مشترک همه ادیان الهی است که در قرآن کریم، گزارش شده است؛ افزون بر آموزه‌های وحیانی، از قرن هفدهم که اندیشه تکامل تاریخ و جامعه، از سوی اکثر مورخان، فلاسفه تاریخ، دانشمندان علوم اجتماعی، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان مغرب‌زمین، پذیرفته شد، بسیاری از اندیشمندان آن سامان، هم‌چون اسپنسر و تایلور (tylor)، پاسکال (pascal)، ئیگو، اگوست کنت، کندرسه (condorcet) و هگل که قائل به روح مطلق جهانی است، بر آن شدند که برای گونه، چگونگی و کیقیت تکامل جامعه و تاریخ انسانی، اشکال معینی را ترسیم کنند. اگرچه مبنا و نوع نگرش و تفاصیل اندیشه آن متفکران، با چالش‌های فراوانی، همراه است و بررسی آن از عهده این مقاله، خارج است، ولی براساس آیات قرآن کریم و روایات نبوی و اهل‌بیت، هدفداری نظام آفرینش، غایتمندی تاریخ و تکامل آحاد و جامعه انسانی، با ظهور منجی آخرالزمان در جامعه مهدوی، تحقق و تجلی می‌یابد. یافته‌های این مقاله که با روش توصیفی _ تحلیلی به بازخوانی آیات و روایات پرداخته، این واقعیت را مدلل می‌سازد که آرمانشهر مهدوی، تنها جامعه‌‌ای است که عالی‌ترین مرحله تکاملی تاریخ، جامعه و کمال افراد انسانی را به نمایش می‌گذارد و انسان را در اوج بندگی حضرت حق، عقلانیت و دانشمندی قرار می‌دهد؛ بدین‌سان آرمانشهر مهدوی، از یک سو، تجلی کمال‌یافتگی خرد، بلکه همه ابعاد و فضایل انسانی و از سوی دیگر، تحقق رحمت گسترده ربوبی است که جهانیان را برای برخورداری از آن رحمت، آفریده است fa en

آیات شریفه 4 تا 8 و هم‌چنین آیه 104 سوره مبارکه اسراء از وعید الهی نسبت به بنی‌اسرائیل سخن گفته است، آیات مزبور در دوران معاصر و بعد از تشکیل رژیم صهیونیستی مورد اهتمام ویژه قرار گرفته و تطبیقات جدیدی در خصوص آن، که مرتبط با فتنه کنونی صهیونیسم است ارائه گردیده است؛ به جهت اهمیت و تاثیرگذاری قابل ‌توجه درک صحیح این آیات، مخصوصا در فضای معاصر، لازم است کاوش‌های دقیق در این خصوص انجام شود؛ در این راستا ضروری است روایات وارده در ذیل این آیات شریفه مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد چراکه اگر صدور جدّی تفسیری از معصوم اثبات گردد حقانیتش قطعی بوده و فصل‌الخطاب خواهد بود. تحقیق حاضر با شیوه توصیفی. تحلیلی در پی ارزیابی سندی و محتوایی و تحلیل کلی روایات وارده در این خصوص در منابع شیعه و اهل‌سنت است؛ در مجموع منابع مزبور، 10 روایت صراحتا به حضرات معصومین منتسب شده است؛ روایات مزبور همگی از حیث سند اشکال‌دارند و از حیث محتوایی نیز غالبا مفاد آنها در خصوص مضمون آیات مورد بحث، با مفاد حاصل از سیاق روشن آیات، مغایر، و غیرقابل انتساب به حضرات معصومین است. با این‌ وجود، روایات موجود در منابع شیعی در خصوص سه مضمون کلی متفق‌اند، که به قرینه شواهدی، محتمل است این مضامین در اصل از حضرات معصومین صادر شده ولی به دلایلی در قالبی محرّف و نادرست منتقل شده است.

این پژوهه تلاشی است در بازنمود جایگاه نیازسنجی در پژوهش‌های مهدوی. این مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی سامان یافته، و برحسب دستاورد یا نتیجه تحقیق از نوع توسعه‌ای _ کاربردی و از لحاظ هدف تحقیق از نوع اکتشافی و به لحاظ نوع داده‌های مورد استفاده، یک تحقیق کیفی است. این جستار کمبود پژوهش‌های کیفی و راهبردی، فقدان الگوی برنامه‌ریزی پژوهشی، ‌ ابهام در معیارهای اولویت‌بندی، ‌ حصرگرایی روش‌شناختی در رویکرد به آموزه مهدویت و زمینه‌سازی برای خلق نظریه را از مهم‌ترین ضرورت‌های نیازسنجی پژوهشی در عرصه آموزه مهدویت می‌داند. نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که «مدیریت صحیح مواجهه با شبهات»، «رصد مستمر نیازهای مخاطبان»، «بازنمایی قلمروهای ناکاویده»، «تعمیق رویکرد بینارشته‌ای»، «تمییز مسائل از مسئله‌نماها» و «تناسب محتوای پژوهشی با شرایط محیطی» از جمله برون‌دادهای مهم در نیازسنجی مهدویت‌پژوهی است. افزودنی است که در این مقاله به گستره و سطوح نیازهای پژوهشی در عرصه آموزه مهدویت نیز اشاره شده است.