جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی ارتباط ویژگی‌های شخصیتی با تجربه‌های شناختی است و روش آن «بررسی تطبیقی» است. مرور پژوهش‌ها نشان می‌دهد وابستگی‌داشتن یا نداشتن به میدان، به‌عنوان دو ویژگی شخصیتی، موجب ادراک متفاوتی از اشیاء می‌شود؛ یعنی تفسیر افراد از محیط، در معنابخشیدن به رویدادهای محیطی به‌دلیل نظام سازه‌ای متفاوت گوناگون است. در اهداف و باورها نیز این تفاوت مشاهده می‌شود. همچنین یافته‌هایی که با بررسی تطبیقی به دست آمده، نشان می‌دهد بین دیدگاه جورج کلی و علامه مصباح دربارهٔ تجربهٔ شناختی تفاوت وجود دارد؛ کِلی و دیگر پدیدارشناسان «ذهن» را به‌عنوان فاعل شناسا «شرط عینی» شناخت می‌دانند و برای شناخت تنها هویت «پدیداری و فِنُومِنی» قائل هستند. حال آنکه در اندیشهٔ اسلامی، به‌ویژه علامه مصباح، دخالت «ذهن» در ادراک تنها در حد «شرط ذهنی» است؛ به‌گونه‌ای که بتوان آن شناخت را به فرد نسبت داد و این‌گونه نیست که «شناخت» تنها هویت فِنُومِنی داشته و با نُومِن و نفس‌الامر انطباق‌پذیر نباشد. در زمینهٔ «باورها» و «اهداف» نیز نقش «فاعل شناسا» تنها ارتباط فرد با گزارهٔ معرفتی را نشان می‌دهد و نقش انگیزشی دارد؛ بنابراین ویژگی‌های شخصیتی فاعل شناسا سبب نمی‌شود تجربه‌های شناختی تنها هویت پدیدارشناختی داشته باشند.

هدف پژوهش حاضر تحلیل مفهوم تفکر و استنتاج اصول تربیتی آن براساس مبانی هستی‌شناسی صدرایی به قرائت علامه طباطبائی است که با استفاده از روش استنتاجی انجام شده است. در بخش اول ناظر بر پیامدهای مبانی هستی‌شناسی، مفهوم تفکر و هدف پرورش آن تحلیل شده است؛ بدین‌صورت که به شیوۀ استنتاج پیش‌رونده، از بررسی پیش‌فرض‌های لازم در مبانی فلسفی، به سمت استنباط تفکر مطلوب پیش رفته‌ایم. تفکر تلاش حقیقت‌جویانۀ ذهن (به‌منزلۀ شبکه‌ای از ادراکات نفس) برای نزدیک‌شدن به واقعیت و عبور از ظاهر پدیده‌ها به باطن آن‌هاست که فرایند آن با مشاهدۀ حسی و درک ظواهر اشیاء آغاز می‌شود و از مشاهدۀ کثرت پدیده‌ها به باطن و سراپردۀ هستی عبور می‌کند. در نگاه علامه طباطبائی هدف از پرورش تفکر واقع‌بینی فرارونده است. در بخش دوم با توصیف و طبقه‌بندی مبانی هستی‌شناختی، از روش بازسازی‌شدۀ فرانکنا برای استنتاج اصول پرورش تفکر استفاده شده است. در دیدگاه مذکور این اصول تربیتی عبارت‌اند از: ارتباط با واقعیت (تقویت مشاهدات)، تقویت درک نظام‌مند مراتب طولی و وجوه عرضی عالم (پرورش تفکر کل‌نگر در عین جزءنگری)­، نفوذ به لایه‌های واقعیت و درک ذومراتب عالم و همچنین کشف زوایای مختلف پدیده‌ها و درک پیچیدگی عالم (پرورش تفکر عمیق و چندوجهی)، تقویت توان کشف علت پدیده‌ها و روابط علی عالم و درک توأمان اسباب مادی و غیرمادی (پرورش تفکر علت‌یاب)، درک وابستگی و نیازمندی موجودات به مبدأ هستی (تقویت تفکر آیه‌ای).

در گذشته فضاهای تجاری تسهیلگر نیازهای اقتصادی انسان از طریق داد و ستد بودند و از ارکان هر مجموعۀ زیستی محسوب می‌شدند. در حال حاضر با تأثیر مدرنیته و ترویج سبک زندگی مصرفی، مراکز خرید مکانی برای بروز چیزهایی است که نادیده گرفته شده‌اند و در تعارض کامل با آموزه‌های اسلامی هستند. همان‌طور که مشخص است، مراکز خرید و مجتمع‌های تجاری در کلان‌شهرها روز به روز افزایش می‌یابند و تأثیرات مخرب قابل‌توجهی دارند؛ از این‌رو شناسایی اثرات و برنامه‌ریزی برای آنان ضروری است. قواعد فقهی یکی از منابع کاربردی در اسلام برای استخراج احکام و روش عمل به‌منظور هم‌راستایی با آموزه‌های اسلامی هستند و شایستگی هماهنگی با محیط و شرایط را به فقه تزریق می‌کنند. بر این اساس، مسئلۀ مدنظر در این پژوهش، بررسی مطلوبیت مراکز تجاری بر پایۀ آموزه‌های فقهی به‌عنوان پدیدۀ نوین شهری است. همچنین این مقوله بررسی شده است که معیارهای مؤثر از منظر فقه در احداث مجتمع‌های تجاری چیست؟ در پژوهش حاضر، به‌منظور واکای مسئله، از روشی ترکیبی و تحلیلی میان‌رشته‌ای و برای گردآوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای-اسنادی استفاده شده است. براساس یافته‌های این پژوهش، مجتمع‌های تجاری در شهرهای معاصر به دلایل متعدد با قواعد فقهی تعارض داشته و مطلوبیت ندارند. براساس تحلیلی درون‌دینی، از جمله موارد اساسی که برای هم‌راستایی مجتمع‌های تجاری با آموزه‌های اسلامی باید مدنظر معماران و برنامه‌ریزان شهری باشد، عبارت است از: توجه به مکان مجتمع‌های تجاری، جای‌گیری مناسب آن‌ها در پلان شهری و سهولت در دسترسی‌ها، تعریف و ساختن مراکز تخصصی آموزش تجارت، به‌ویژه مسائل فقهی آن در داخل یا کنار مجتمع‌های تجاری، ایجادنشدن پاتوق‌ها، فضاهای جمعی و فضاهای تفریحی و ترویج‌نکردن پرسه‌زنی و وجود توازن میان فضاهای مکلف و غیرمکلف و نیاز شهروندان پرهیز از تظاهر و تفاخر.

حوزۀ مطالعات سنت‌های الهی حیطۀ نظری مهمی است که تقریباً همۀ دانش‌های انسانی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. رشد و توسعۀ این حوزۀ مطالعاتی با پاره‌ای موانع و مسائل نظری روبه‌روست. مقالۀ حاضر کوششی برای پاسخ به دو مسئلۀ نظری پیش‌روی مطالعات سنن الهی است: الف) به لحاظ فلسفی چه تصویر دقیق و جامعی از سنت‌های الهی اجتماعی می‌توان ارائه کرد؟ ب) آیا سنت‌های الهی از قبیل «قوانین مشروط به ثبات شرایط هستند» که به‌دلیل اشتمال بر قیود و شروط پنهان هیچ‌گاه حساسیت بالایی به داده‌های تجربی ندارند و به‌تبع به کار تبیین و پیش‌بینی نمی‌آیند؟ پرسش دوم، یکی از مهم‌ترین چالش‌های نظری پیش روی مطالعات سنن الهی است. در مقالۀ حاضر، ابتدا به لحاظ فلسفی تلقی روشنی از «سنن الهی اجتماعی» ارائه شده و سپس در بخش اصلی مقاله، پیشنهادی پنج‌مرحله‌ای برای چگونگی کشف قیود و شروط سنت‌های الهی و صورت‌بندی این سنت‌ها به‌نحوی‌که به داده‌های تجربی حساسیت داشته باشند، ارائه شده است. این مراحل عبارت‌اند از: «ایضاح مفاهیم مضمون در گزاره‌های حاکی از سنن الهی»، «کشف مصادیق مفاهیم مذکور با تکیه بر روایات برای فهم بهتر آن‌ها»، «فهم و صورت‌بندی روابط میان سنت‌های الهی»، «تطبیق سنت‌های الهی بر جهان انسانی ایستا» و «تطبیق سنت‌های الهی بر جهان انسانی پویا و تجدید نظر در فهم تفسیری به دست آمده از سنت‌های الهی».

حکمت در جهان‌بینی اسلامی، عصاره خرد و روشن‌بینی ضمیر حکیمی است که شایستگی راهبری و هدایت انسان‌ها را دارد. حکمت عملی، شاخه‌ای از حکمت و ناظر به کنش و اعمال و رفتار انسان است؛ چه در ارتباط با خدا و چه ارتباط با خود و چه ارتباط با دیگران. حکمت عملی درحقیقت رهنامۀ زیست انسانی در دنیاست؛ بنابراین، واکاوی و موشکافی ابعاد آن از دیدگاه‌های مختلف اهمیت زیادی دارد. عطار نیشابوری، عارف و حکیم برجستۀ ایرانی قرن ششم، ازجمله کسانی است که واکاوی ابعاد حکمت عملی در اندیشۀ او می‌تواند به غنای تحقیقات علمی‌ـ‌فرهنگ ایرانی بیفزاید. در مقالۀ پیشِ رو، تلاش شده است حکایات موجود در کتاب مصیبت‌نامۀ عطار، به روش تحلیل مضمون تبیین و تحلیل شود. این مقاله درپی پاسخ به این پرسش کلی بوده است که شاخص‌ترین و مهم‌ترین مضامین حکمت عملی در اندیشۀ عطار، چه مواردی است و جهان‌بینی عطار در حوزۀ تدبیر امور فردی و اجتماعی چگونه است؟ عطار به‌عنوان یک اندیشمند عارف، در حوزۀ تربیت فردی و تربیت سامان سیاسی و اجتماعی زندگی انسان دیدگاه‌های بسیار مهمی دارد. برای تبیین این اندیشه‌ها نخست، کل حکایات مصیبت‌نامه کدگذاری و دسته‌بندی محتوایی شدند که نتیجه‌ای چنین به‌دست آمد: در این کتاب مجموعاً 372 حکایت نقل شده است که در بررسی‌های ما، 127 حکایت در بخش اخلاق، 37 حکایت در بخش سیاست مدن و بقیۀ حکایات به عناوین متفرقه (غیرمرتبط با تحقیق حاضر) کدگذاری شده‌اند. اخلاق در میان سه بخش دیگر، بیشترین حکایات مرتبط با این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ هم بدان دلیل که اخلاق پایه و مایۀ تدبیر منزل و سیاست مدن است، یعنی تداوم آن‌ها به تقویت اخلاق است و هم بدان دلیل که عطار عارف است و عرفان، زیستی اخلاق‌محور را تجویز می کند. 127 حکایت در حوزۀ اخلاق دسته‌بندی شده است که خود آن ذیل سه فصل چهارچوب‌بندی شده است: 1. ارتباط با خدا، 2. ارتباط با دیگران، 3. ارتباط با خود. حکایات عطار دربارۀ تدبیر منزل، نتیجۀ مهمی به‌دست نمی‌دهد؛ بنابراین، می‌توان گفت که لااقل در این کتاب، حوزۀ تدبیر منزل برای عطار اهمیت زیادی نداشته است. در حوزۀ تدبیر امور سیاسی و حکمرانی، عطار چهار شاخصۀ مهم را برای حاکم جامعۀ اسلامی واجب می‌شمارد که عبارت‌اند از: 1. عدالت‌ورزی، 2. ساده‌زیستی، 3. بخشش و بخشودگی، 4. نصیحت‌پذیری. عطار در حوزۀ سیاست مدن، هم در مقام یک حکیم، تجویزهای سیاسی دارد و هم خود به‌عنوان یک کنشگر سیاسی‌ـ‌اجتماعی، تندترین انتقادات را متوجه حکومت‌های زمانۀ خود می‌کند.

نظریۀ انتخاب عقلانی یکی از مهم‌ترین و مشهورترین نظریه‌ها در علوم انسانی و تبیین کنش‌های انسانی است. بسیاری از اندیشمندان علوم انسانی و اجتماعی این نظریه را خصلت عصر مدرن و علوم انسانی جدید می‌دانند. از این میان، کارل پوپر نیز آن را شاه‌کلید و یگانه راه فتح و فهم علوم انسانی دانسته است. وی ضمن تعریف عقلانیت به عمل متناسب با موقعیت و شرایط، معتقد است منطق موقعیت بر مبنای اصل عقلانیت تنها و بهترین ابزار برای فهم، تبیین و پیش‌بینی کنش‌های انسانی است. از سوی دیگر براساس مبانی حکمت متعالیه، از جمله تعریف عقلانیت به عملی که انسان را به قرب ‌الهی می‌رساند، انتخاب عقلانی نظریه‌ای محدود و ناکارآمد به شمار می‌آید. نظریۀ جامع و کامل نیز نظریۀ انتخاب اختیاری است که هم به عوامل مستقیم کنش، یعنی باورها و انگیزه‌ها و هم عوامل غیرمستقیم کنش، مانند عوامل طبیعی و اجتماعی توجه دارد. در این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی و مقایسه‌ای، نظریۀ انتخاب عقلانی از دیدگاه پوپر و صدرا بررسی شده است. نتیجه اینکه دیدگاه صدرالمتألهین به‌دلیل تعریف دقیق عقلانیت و توجه به عوامل مختلف مستقیم و غیرمستقیم کنش، دیدگاهی کامل‌تر و کارآمدتر از دیدگاه پوپر است.

برخی فلسفه‌ها، فراتر از تفسیر عالم، به‌دنبال تغییر آن بوده‌اند و توانسته‌اند با تولید علوم کاربردی در تغییرات اجتماعی، نقش اساسی ایفا کنند، اما تئوریزه‌کردن قاعده‌مند هستی، بدون تمسک به منطق تولید «مفاهیم، تعاریف، احکام» کلان وخرد، امکان‌پذیر نیست. کدام منطق و روش، ظرفیت تولید مفاهیم و تعریف کلان فلسفی و کاربردی را برای تئوریزه‌کردن واقعیت و تولید علوم و درنتیجه امکان مهندسی را دارد. در این پژوهش بر این تأکید می‌شود که منطق صوری، با کاربست «روش کلی‌نگری» در فرایند کشف ذات پدیده‌ها، خصوصیت پدیده‌ها را در سه مرحلۀ «انتزاع، اندراج، انطباق» در سه سطح تولید «مفاهیم، تعریف، احکام کلی» حذف و به شناخت کلی و انتزاعی بسنده می‌کند و خود را عهده‌دار کشف روابط و تناسبات عینی پدیده‌ها نمی‌داند؛ درنتیجه ظرفیت فلسفی و روشی آن برای تئوریزه‌کردن پدیده‌های متغیر عالم، برای تصرف در آن کفایت نمی‌کند؛ بنابراین کارآمدی لازم و مورد انتظار را در تولید علوم کاربردی اسلامی ندارد.

در حوزهٔ شناخت علمی چگونگی دستیابی به واقعیت و شیوهٔ دسترسی به یافته‌ها گاه اهمیت بیشتری از خود یافته‌ها دارد، چراکه اعتبار و سودمندی یافته‌ها وابسته به روش‌هایی است که محققان در فرآیند تحقیق به‌کار می‌گیرند. روش‌شناسی تکوینی نگاهی هدفمند به پژوهش است که با مبنا قراردهی فلسفهٔ اسلامی به‌صورت عام و حکمت متعالیه صدرایی به‌صورت خاص کوشش دارد واقعیت (گذشته/حال/ آینده) را مورد شناسایی قرار دهد. این روش‌شناسی مبتنی بر فرانظریه تکوینی است که با قبول مبانی اساسی حکمت صدرایی (اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری) منطقی را پیشنهاد می‌دهد تا راهنمای پژوهشگران برای ورود به علوم تجربی انسانی- اجتماعی در بستر اندیشه اسلامی باشد. روش این پژوهش هستاریابی تکوینی از نوع هستارانگاری توصیفی- استنتاجی است که در آن پژوهشگر با تشریح مؤلفه‌های فرانظریه تکوینی و روش‌شناسی مفروض در این فرانظریه تلاش نموده است، دستگاهی شناختاری با عنوان دستگاه «مختصات کروی تکوینی» را پیشنهاد دهد. این دستگاه فضایی توپولوژیک را فراهم می‌آورد که مختصات رویدادهای مشاهده‌شده که با عنوان هستار از آن یاد می‌شود، قابل بازنمایی کمی، کیفی، مکان‌مندی، زمان‌مندی، اثرگذاری، اثرپذیری و دیگر مختصاتی که امکان شناخت رویدادهای درون فردی و بیرون فردی و تبادل فرد و کرانمندی‌های او یا آنچه او را احاطه کرده است را فراهم می‌آورد. در این مقاله ابتدا با معرفی رویکرد تکوینی، فرانظریه تکوینی و دستگاه مختصات کروی تکوینی به روش‌های پژوهش در این رویکرد اشاره خواهد شد و با استنتاج ویژگی‌های روش‌شناسی تکوینی، تلویحات این روش‌شناسی برای علوم انسانی و اجتماعی در بستر اندیشه‌های اسلامی موردبحث قرار می‌گیرد. حسب‌نظر مؤلف این نگارش، روش‌شناسی تکوینی رهیافتی قابل‌توجه در مواجهه با پرسش دشوار چیستی روش‌شناسی و چگونگی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی اسلامی است.

هستی‌شناسی اجتماعی از حوزه‌های پیش‌رونده و مورد توجه فلسفۀ علم اجتماعی معاصر است. مسئله اصلی در این حوزه، نحوۀ تحقق واقعیت‌های اجتماعی است. به‌طورکلی دو دیدگاه در این زمینه وجود دارد: کل‌گرایی هستی‌شناختی و فردگرایی هستی‌شناختی. کل‌گرایان قائل به تقلیل‌نیافتن واقعیت‌های اجتماعی به مجموعۀ افراد و روابط میان آن‌ها هستند و فردگرایان واقعیت‌های اجتماعی را قابل تقلیل به مجموعۀ افراد می‌دانند. در سنت فکری اسلامی نیز این مسئله، به‌خصوص پس از علامه طباطبایی، مورد توجه قرار گرفته است. کل‌گرایان برای دفاع از ادعای خود دو دسته استدلال ارائه کرده‌اند: استدلال‌های فلسفی و استدلال‌های تجربی. در این مقاله، با تکیه بر شیوۀ استدلال‌آوری گذر به بهترین تبیین، ابتدا استدلال‌های فلسفی کل‌گرایان نقد و بررسی و سپس دیدگاهی معتدل و ایجابی ارائه می‌شود. براساس این دیدگاه، کُلّ غیرقابل تقلیلی به نام جامعه یا فرهنگ وجود ندارد، اما در عین حال واقعیت‌های اجتماعی خصلت الزام‌آوری، ثبات و تقرر خود را دارند. این دیدگاه مبتنی بر پاره‌ای از دستاوردهای علم اصول فقه، به‌خصوص آرای میرزای نائینی و شهید محمد باقر صدر است. دیدگاه معتدل ارائه‌شده، لوازم گوناگونی در حوزۀ روش شناخت اجتماعی دارد و به توسعۀ روشی به نام ژرف‌کاوی منجر شده است. روش استدلال بر مدعای اصلی مقاله گذر به بهترین تبیین است.

بومی و حکمی‌سازی واقعیت‌های معماری همواره مستلزم شناخت و بررسی مبانی عام فلسفی دانش معماری است. آنچه به واقعیت معماری جهت می‌دهد، باورها، مکتب و ایدئولوژی‌های زمان (الگو) موثر بر دانش است. خانه یکی از واقعیت‌ها و فضای زندگی انسان، متأثر از دانش معماری و الگوی زمان است. بر این اساس برای تغییر وضع موجود آن به وضع مطلوب باید مبانی عام فلسفی تاثیرگذار بر وضع موجود (مدرن) شناخته شود تا با مقایسه تطبیقی مبانی مدرن و مبانی حکمی-اسلامی به نقد ساختارخانه‌های مدرن پرداخته شود تا بتوان قواعد حکمی و مطلوب را برای تحقق فضای زندگی به‌ویژه خانه (مسکن) ارائه کرد. بر این اساس پژوهش حاضر به روش توصیفی، تحلیلی به تبیین معیارهای حکمی-اسلامی مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و با این معیار به نقد خانه‌های مدرن پرداخته و بر این اساس قواعد تغییر در خانه‌های موجود را معرفی کرده است.