جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارۀ ظرفیت‌های نظریهٔ فطرت برای تحول و پیشرفت علوم اجتماعی، اظهارنظرهایی از سوی برخی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است که کمتر واکاوی شده و شرح و بسط داده شده‌اند. این مقاله با هدف ارزیابی این اظهارات و برپایۀ این پیش‌فرض که نظریهٔ انسان‌شناختی فطرت می‌تواند افق‌های نوینی در برابر علوم اجتماعی، به‌ویژه در حوزه‌های مهمی همچون جامعه‌شناسی دین، جامعه‌شناسی اخلاق، جامعه‌شناسی خانواده و آسیب‌شناسی و تغییرات اجتماعی بگشاید، ابتدا با رویکردی فلسفی و با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فلاسفۀ مسلمان به‌ویژه بزرگانی، همچون علامه طباطبایی، شمائی کلّی از این نظریه و اصول و مفروضات آن ارائه داده است که در پنج اصل خلاصه شده‌اند: تدرج انسانیت، تمایز قائل شدن میان فطرت غریزی و فطرت عقلی، امکان وقوع تزاحم میان امور فطری، امکان انحراف از فطرت و لزوم تفکیک فطرت الهی از طبیعت ثانویه. در ادامه، به منظور پاسخ به این سؤال که نظریهٔ فطرت چه تأثیر ملموسی بر تحول علوم اجتماعی می‌تواند در پی داشته باشد، با رویکردی استکشافی تحلیلی کوشش شده است این تأثیر، در قالب نمونه‌هایی واقعی از مباحث رشتۀ جامعه‌شناسی، نشان داده شود که این مهم به‌عنوان نوآوری این مقاله، با عطف توجه به مسائل ذیل صورت گرفته است: امکان شناخت جوامع دیگر، عقلانیت مردمِ جوامع دیگر، تقدم تغییرات درونی انسان‌ها بر تغییرات بیرونی جوامع در بیشتر مسائل، امکان اِسناد بسیاری از تحولات معرفتی و فرهنگی جوامع به تبدّل طبایع ثانویۀ افراد و ارتقای ظرفیت علوم اجتماعی در تبیین اموری مانند خاستگاه خانواده، تفاوت رفتار انسان‌های متعالی با انسان‌های پست، عرفی‌شدنِ جامعه، تأثیر ایمان و اخلاق بر تقویت پیوند زناشویی و تأثیر ایمان و اخلاق بر اقتدار رهبری دینی.

تحول و تکامل همواره در نسبت یک مبدأ و مقصد معنا می‌یابد؛ یعنی باید از جایی شروع کرد و به جایی رسید و در سراسر این فرایند مراحل پیشین باید پشتوانۀ مراحل پسین قرار گیرند. این بدین معناست که تولید علم دینی را باید «فرایندی» دید و همواره آن را با تکیه بر تراث پیشین علوم اسلامی به جلو برد؛ ازاین‌رو، در این مقاله، نویسندگان با توجه به تجربه‌های‌ خود در این حوزه فرایندی چهارمرحله‌ای را برای تحقق تحول در علوم انسانی مطرح کرده‌اند که به‌‌زعم آن‌ها می‌تواند مسیری روشن و کارآمد به‌حساب آید. این فرایند از شناخت نظام‌مند و مبنادار ادبیات علمی موجود آغاز می‌شود و در ابتدا با تغییر ظاهری در چهرۀ علم و پالایش آن از موارد قطعی مخالفت با دین، به‌صورت کوتاه‌مدت در حل مسائل جامعه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. در مرحلۀ بعد، ضمن طبقه‌بندی علوم و توجه به نظام نظریه‌ها، شرایط را برای نقد جامع نظریه‌های غربی به‌صورت نظام‌مند و مؤثر فراهم می‌کند و به‌صورت بخشی به تولید نظریه‌های جدید اسلامی می‌پردازد. در مرحلۀ نهایی هم به‌صورت بنیادین، فراگیر و منسجم موضوع پیدایش علوم را مطرح می‌کند. نوشتار پیش رو، با روش توصیفی‌اکتشافی صورت گرفته و ازنظر هدف کاربردی است.

هدف این پژوهش ارائۀ رویکردی مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی برای بررسی و مطالعۀ سلامت معنوی است؛ به‌گونه‌ای ‌که زمینۀ نظریۀ‌ الگوی سلامت معنوی برمبنای اندیشۀ‌ اسلامی فراهم شود. روش تحقیق توصیفی‌ـ‌‌تحلیلی است که ابتدا به شناسایی مفاهیم اساسی مرتبط با سلامت معنوی پرداخته، سپس ارتباط این مفاهیم با یکدیگر در چهارچوبی منطقی بررسی شده است و در ادامه به ابعاد سلامت در قالب چند مدل اشاره شده است. همچنین، به ابزارهای سنجش سلامت معنوی و رویکردهای اساسی سلامت معنوی اشاره شده و دیدگاه اسلام دربارۀ سلامت معنوی براساس مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، الهیاتی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی بیان شده است و تعریفی از سلامت معنوی براساس این دیدگاه و نیز ویژگی‌های آن ارائه شده است. بنابر مبانی یادشده در دیدگاه اسلام، به الگویی دست پیدا کردیم که می‌تواند برای ساخت سازه‌ای در راستای سنجش سلامت معنوی فردی و اجتماعی، به‌ویژه در جامعۀ اسلامی، در جهت ارتقای سلامت معنوی به‌کار گرفته شود. بدین منظور می‌توان مؤلفه‌های این سازه را براساس بینش‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای فرد در ساحت‌های چهارگانۀ الهی، فردی، اجتماعی و طبیعی طراحی کرد.

هدف این پژوهش شناسایی نیازهای پژوهشی در فقه روان‌شناسی است تا گامی مؤثر در زمینۀ برنامه‌ریزی پژوهشی و انجام پژوهش‌‌‌های دارای اولویت بردارد. روش این پژوهش کیفی و ترکیبی از روش پیمایشی و تحلیل محتواست. جامعۀ آماری در بخش منابع اسنادی، کلیۀ منابع اسنادی در فقه روان‌شناسی در بخش منابع انسانی کارشناسان شهر قم و در بخش سازمانی، مراکز مشاورۀ دینی شهر قم است و نمونۀ آماری شامل 110 منبع در مجموع منابع اسنادی، انسانی و سازمانی می‌شود. نمونۀ آماری در بخش منابع انسانی شامل 20 نفر از کارشناسان است که با روش نمونه‌گیری هدف‌دار انتخاب شدند. یافته‌های پژوهش شامل دستیابی به 137 عنوان پژوهشی در گرایش‌های روان‌شناسی است. گرایش مشاوره و روان‌درمانی با 48 نیاز پژوهشی (03/35 درصد) بیشترین نیاز پژوهشی را به خود اختصاص داده است و پس از آن گرایش خانواده با 30 نیاز پژوهشی (89/21 درصد) و گرایش آسیب‌شناسی روانی با 22 نیاز پژوهشی (05/16 درصد) در رتبه‌های بعدی قرار دارند. همچنین، کمترین نیاز پژوهشی را گرایش عمومی با 1 نیاز (72/0 درصد) و پس از آن گرایش اجتماعی با 2 نیاز (44/1 درصد) به خود اختصاص داده‌اند. نتیجه آنکه تفقه در حیطۀ سؤال‌های روان‌شناختی به‌ویژه در گرایش‌های مشاوره و روان‌درمانی، خانواده و آسیب‌شناسی روانی ضروری است و با توجه به بررسی نسبتاً جامع و دقیق و برخورداری از روش‌شناسی علمی، استفاده از نیازهای پژوهشی در انتخاب موضوع پژوهش در حیطۀ فقه روان‌شناسی به پژوهشگران علاقه‌مند و سازمان‌های مرتبط توصیه می‌شود.

هدف این پژوهش ساخت و اعتباریابی مقیاس شجاعت براساس منابع اسلامی است. این تحقیق ازلحاظ رویکرد روشی، آمیخته (کیفی و کمّی) است. بدین منظور از دو روش تحلیل مفهومی‌ـ‌محتوایی و زمینه‌یابی استفاده شده‌ است. در روش تحلیل مفهومی‌ـ‌محتوایی با مراجعه به روایات معصومین، چهار مؤلفه (قوت، پایداری، اقدام، شناخت عقلانی) و 29 نشانه برای شجاعت استخراج شد. در مرحلۀ بعد مؤلفه‌ها و نشانه‌ها به همراه مستندات آن در اختیار کارشناسان قرار گرفت و بعد از اعمال نظر آن‌ها، برای موارد تأییدشده گویه‌هایی طراحی شد. در مرحلۀ آخر، بعد از نظرخواهی از کارشناسان دربارۀ مناسب‌بودن یا نبودن گویه‌ها و ضرورت یا عدم ضرورت هر‌یک از گویه‌ها، مقیاسی با 45 گویۀ تأییدشده آماده شد. در مرحلۀ پیمایشی، مقیاس آماده‌شده، بعد از اجرای مقدماتی بر روی 50 نمونه و انجام تحلیل‌های آماری روی داده‌ها آمادۀ پیمایش اصلی شد. در پیمایش اصلی داده‌های حاصل از اجرای مقیاس بر روی 225 دانشجوی دانشگاه شهید رجایی و طلاب حوزۀ علمیۀ قم (مدرسۀ علمیۀ معصومیه، مؤسسۀ امام خمینی و مرکز جامع علوم اسلامی) استخراج شد و روایی و اعتبار مقیاس بررسی شد. برای بررسی روایی محتوایی از نظر کارشناسان، برای بررسی روایی ملاکی از مقیاس شجاعت اخلاقی سِکِرکا و برای بررسی روایی سازه از روش تحلیل عاملی استفاده شد. در زمینۀ روایی محتوایی سه مؤلفه از چهار مؤلفۀ اصلی شجاعت تأیید شد. همچنین، کارشناسان هر 29 نشانۀ شجاعت را پذیرفتند و درنهایت، از بین 87 گویه، 45 گویه برای اجرای مقیاس پذیرش شد. در ارتباط با روایی ملاکی نیز مقیاس شجاعت اسلامی با مقیاس شجاعت اخلاقی سکرکا از همبستگی مثبت و معناداری (637/0r=) برخوردار است. دربارۀ روایی سازه هم سه گویه که دارای بار عاملی کمتر از 3/0 بود، حذف شد و بر روی 42 گویۀ باقیمانده، تحلیل عاملی صورت گرفت که بعد از انجام تحلیل عاملی، چهار عامل شناسایی شد که عبارت‌اند از: «جوانمردی (مروت)، ایستادگی، اقدام عقلانی و سعۀ‌صدر». نتایج نشان داد که مقیاس شجاعت براساس منابع اسلامی از روایی و اعتبار مطلوب برای فعالیت‌های پژوهشی برخوردار است.

در این پژوهش ماجرای تاریخی تحول علوم انسانی پس از انقلاب اسلامی روایت شده و مواجهۀ منتقدانه و تحول‌خواهانه با علوم انسانی مدرن، در قالب سه دورۀ تاریخی بررسی شده است. از اعلام «انقلاب فرهنگی» تا اعلام «نهضت نرم‌افزاری» (1379-1359) دورۀ نخست درنظر گرفته شده است که با ظهور و نشاط ایده‌های تحول‌خواهانۀ دینی در سال‌های آغازین انقلاب شروع شد، ولی بنا به دلایلی، درنهایت، به سیطرۀ نگرش‌های پوزیتیویستی بر دانشگاه‌ها ختم شد. در دورۀ دوم (1388-1379)، به تأثیرات و بازتاب‌های طرح گفتمان نهضت نرم‌افزاری ازسوی رهبر معظم انقلاب بر فضای علمی دانشگاه‌های کشور و نضج‌یافتن مجدد جریان تحول علوم انسانی در کشور اشاره شده است. در بررسی این دوره، هم به تلاش‌های سلبی در «نقد فلسفه و معرفت‌شناسی علوم انسانی غربی» و هم به تلاش‌های ایجابی برای تبیین «مبانی و مبادی علوم انسانی اسلامی» پرداخته شده است. در بررسی دورۀ سوم (1398-1388)، با اشاره به ریشه‌های تئوریک و فکری فتنۀ 88، توضیح داده شده است که چگونه این واقعۀ سیاسی موجب شد «علوم انسانی غربی» به‌مثابه یک «چالش استراتژیک» در ادارۀ کشور موضوعیت یابد و وجه انضمامی، عملی و تجویزی علوم انسانی به‌صورت برجسته‌تری موردتوجه واقع شود. پس از طرح و بررسی تجربۀ نهادسازی و سندنگاری مدیریت علم جمهوری اسلامی در دورۀ سوم، به دلالت‌های برآمده از تجربۀ تاریخی این ادوار سه‌گانه پرداخته شده است. در نتیجه‌گیری از این دلالت‌ها، بر ضرورت تأسیس حوزۀ مطالعاتی میان‌رشته‌ای و دانش جدیدی که متکفل مطالعه‌ و پژوهش در زمینۀ «مدیریت تحول علوم انسانی» باشد، تأکید شده و به برخی از مأموریت‌ها و الزام‌های تأسیس این دانش جدید اشاره شده است.