جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان سلفی‌گرای قرآنیان با طرح دیدگاه‌های کلامی سلفیت برخی از بنیان‌های عقیدتی شیعه را تخطئه کرده است. اکثر عناصر این جریان، مانند مصطفی حسینی طباطبایی مؤلف تفسیر بیان معانی در کلام ربانی، در تفسیر خود علی‌رغم وجود آیاتی مبنی بر توسل به دعای پیامبران، شفاعت‌خواهی را رد کرده و از جمله دلایل آن را ناتوانی شنیدن پیامبران پس از مرگ و محدود کردن آن به زمان حضور پیامبران دانسته‌اند. بنابراین با دلایل قرآنی و روایی موضوع را بررسی و نتایج آن را به صورت استدلالی و به روش توصیفی تحلیلی بیان خواهیم کرد که بر خلاف ادعای این جریان فکری، با توجه به اطلاق آیات مربوط به توسل، دعای پیامبران فقط به زمان حضور پیامبران محدود نیست، بلکه آیات قرآن و روایات به‌روشنی گواهی می‌دهند که یکی از راه‌های آمرزش گناهان درخواست دعا از اولیای الهی است و سماع موتی بر اساس قرآن و روایات صحیح السند قابل اثبات است.

علمای اهل‌سنت در مسئله قیام عاشورا، اعم از اصل قیام، خاستگاه، علل و اسباب و اهداف مترتب بر آن، دیدگاه یکسانی ندارند. اختلاف دیدگاه علمای اهل‌سنت در سه رویکرد مخالف قیام، موافق قیام و رویکرد خنثی قابل طبقه‌بندی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد رویکرد مخالف قیام عاشورا صرفاً متعلق به اقلیتی در میان اهل‌سنت است که واقعه را با محوریت پذیرش مشروعیت خلافت یزید می‌آورند و این‌گونه تحلیل می‌کنند که وی دارای خلافت و بیعت بوده و امام در شرایطی قیام کرده که هیچ‌یک از بیعت و خلافت را نداشته است. به همین دلیل، اقدام ایشان مخالفت صحابه و همراه‌نشدن ایشان را در پی دارد. آنان حرکت امام را شقّ عصای مسلمانان و گامی در جهت ایجاد تفرقه و فتنه تعبیر می‌کنند و معتقدند که روایات حرمت خروج بر عدم جواز قیام دلالت می‌کند. در پژوهش پیش‌رو با تبیین و نقد رویکرد مخالف قیام و دلایل حاکم بر آن به روش توصیفی - تحلیلی روشن شده است که طرفداران این رویکرد اولاً به بی‌راهه رفته‌اند و ثانیاً در اقلیت هستند.

در طول تاریخ مساجد مهم‌ترین نهاد اجتماعی مسلمانان و محور مناسبات اجتماعی آنان بوده‌اند. اگرچه در دوران معاصر فعالیت مساجد در کشورهای اسلامی به بُعد عبادی و مناسکی محدود شده است و شاهد کاهش کارکردهای اجتماعی مساجد هستیم، کارکردهای اجتماعی مراکز اسلامی در هامبورگ چشمگیر است. مسئله محوری تحقیق حاضر آن است که در جوامع مدرن غربی که نهاد دین دچار تحول کارکردی شده است، نقش مراکز اسلامی هامبورگ در جامعه چیست و در پاسخ به نیازهای جامعه مبتنی بر چندگانگی فرهنگی چه کارکردهایی دارند. این پژوهش از نوع کیفی و مبتنی بر مصاحبه‌های نیم‌ساختاریافته با صاحب‌نظران و مدیران مراکز اسلامی در هامبورگ انجام پذیرفته است. در این تحقیق از روش «نظم‌دهی مفهومی» برای تجزیه و تحلیل گویه‌ها و مضامین به دست آمده از مصاحبه‌ها استفاده شده است. طی فرایند کدگذاری باز، از مجموعه گویه‌ها و مضامین اولیه مقوله‌هایی استخراج شد، سپس در مرحله کدگذاری محوری، پیوند میان مقوله‌ها برقرار و در ادامه مرحله کدگذاری انتخابی صورت گرفت. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مراکز اسلامی هامبورگ کارکردهای اجتماعی متنوعی دارند، از جمله کارکردهای حمایتی، مشارکت اجتماعی، وحدت و انسجام اجتماعی، کارکردهای آموزشی، هنجارمندی و امنیت اجتماعی، معنابخشی به زندگی، تولید معنویت و هویت‌بخشی.

روایات صادره از اهل‌بیت؟عهم؟ در باب غیبت حضرت ولی‌عصر؟عج؟ جنبه‌های مختلفی را مطرح کرده‌اند که با توجه به ابعاد بحث و شرایط مختلف صدور، گاهی به‌ویژه در میان غیر شیعیان، توهم تعارض شده است. حال آنکه از اصول علم حدیث، مجموع‌نگری احادیث است، طوری که هر روایت کنار روایات هم‌خانواده‌اش معنا می‌شود. فواز بن‌احمد، از صاحب‌قلمان اهل سنت، در بخش سوم مقاله «تعارض دلالات المرویات عند الرافضة، الامامة أنموذجاً»، تحت عنوان «تعارض دلالات المرویات فی زمن خروج الامام» با تمسک به همین روایات، مدعی است که روایات شیعی در باب زمان ظهور متعارض‌اند و با این عذر، در اصل مهدویت، بلکه مذهب شیعه خدشه می‌کند. مقاله پیش رو در جهت پاسخ به شبهات او، ابتدا مبنای نویسنده را نقد کرده، سپس با توجه به روایات هم‌خانواده و شواهد تاریخی و عقلی به این نتیجه رسیده است که میان روایات مذکور هیچ‌گونه تعارضی نیست.

سیره بعد از قرآن کریم مهم‌ترین جایگاه را دارد. با توجه به این جایگاه، تدوین سیره کاری بزرگ است و با لحاظ ممنوعیت بیش از یک قرن در نقل حدیث و سیره‌نگاری، نگارش آن با صرف نظر از صحیح و سقیم‌های موجود در کتب سیره، اهمیتی بسزا دارد. یکی از موضوعات مهم کتب سیره نقل معجزات و کرامات است که باید تحلیل و مشخص که آیا در تدوین سیره، معجزات و کرامات دارای جایگاه اساسی هستند یا موضوعی حاشیه‌ای به شمار می‌روند. این پژوهش به دنبال کشف و نقد این است که نویسنده موسوعة التاریخ الاسلامی چه جایگاهی برای معجزات و کرامات در کتاب‌های خود، به‌ویژه کتاب موسوعه، قائل بوده است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای، با بررسی دیدگاه نویسنده کتاب به این نتیجه رسیده است که نویسنده کتاب موسوعه معجزات و کرامات را مبحثی حاشیه‌ای در سیره‌نگاری دانسته و معجزات اصیل را بسیار اندک آورده و توجه و تحقیق جامع و صحیحی درباره آن ارائه نداده است. این در حالی است که با نگرش به قرآن، منابع روایی و آثار دانشمندان امامیه و عامه معلوم می‌شود که معجزات و کرامات یکی از مباحث اصلی و مهم سیره و سیره‌نگاری است.

علامه حلی از عالمان بزرگ شیعه با استفاده از آیات قرآنی مرتبط با امامت و ولایت اهل ‌بیت (ع) و روایات واردشده در کتاب‌های اهل تسنن، به اثبات مسئله امامت و ولایت امیرالمؤمنین علی و دیگر ائمه (ع) در کتاب منهاج الکرامه پرداخته است. برخی از عالمان اهل تسنن از جمله ابن‌تیمیه در کتاب منهاج السنة سعی در خدشه واردکردن به استنادها و استدلال‌های علامه حلی به نصوص مذکور دارند. در تحقیق پیش‌رو استدلال‌های علامه حلی به آیه 124 سوره «بقره» بر خلافت و امامت حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) و در ادامه اشکال‌های ابن‌تیمیه به کلام علامه در جایگاه مسئله این تحقیق بررسی شده است. هدف از این پژوهش، بررسی تمام اشکال‌های ابن‌تیمیه بر استدلال‌های علامه حلی به حدیثی ذیل آیۀ 124 سورۀ «بقره» در اثبات خلافت و امامت امام علی (ع) است که با روش تحلیلی انجام شده است. با بررسی‌های انجام‌شده، ثابت شد هیچ‌یک از اشکال‌های پنج‌گانه ابن‌تیمیه به حدیث مذکور ذیل آیه 124 «بقره» در اثبات امامت و ولایت امیرالمؤمنین علی (ع) وارد نیست.

«دونادون» از باور به حلول، دومین اصل از اصول اعتقادی پیروان آیین یارسان و از چالش‌برانگیزترین عقاید ایشان است. پیروان این آیین، دونادون را به معنای زندگیمتوالی در هزار‌و‌یک بدن و توجیهی برای ناملایمات زندگی می‌دانند و باور به آن را ملازم عدل الهی و تنها راه اثبات عدالت خداوند می‌دانند؛ نیز معتقدند اگر دونادون پذیرفته نشود، نمی‌توان خداوند متعال را عادل دانست. یارسانیان در سیر تطور این آیین و در تفسیر دونادون با یکدیگر اختلاف داشته و دارند؛ همچنین این اندیشه مورد انتقاد غیریارسانیان بوده است و بسیاری از محققان از دونادون در جایگاه تناسخ یاد می‌کنند. سؤال پیش‌روی این تحقیق آن است که دونادون چه ملازمه و تأثیری بر باور به عدل الهی در آیین یارسان دارد؟ این پژوهش با جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی تبیین ماهیت دونادون بنا بر تفسیر رایج و مشهور یارسان و تأثیر این باور بر عدل الهی است.

عقل در آیات قرآن کریم مهم‌ترین وجه تمایز انسان در برابر حیوان ذکر شده است؛ اما قرآن صراحت بیشتری دربارة تعریف و لوازم عقل ندارد. مفسران قرآن کریم در تفسیر آیه 70 «اسراء» که تصریح بر «تکریم و تفضیل بنی‌آدم» دارد، عقل را ملاک برتری انسان می‌دانند و در ادامه برای عقل لوازم و ویژگی‌هایی مانند نطق، ادراک مفاهیم کلّی، حشر و امت‌بودن را برمی‌شمرند که دقیقاً همان لوازم و ویژگی‌ها در ظاهر آیات 38 «انعام»، 15-26 «نمل» و 5 «تکویر» به حیوانات نسبت داده شده است. همین مسئله سبب شده است بین دو دسته از آیات مذکور تناقض احساس شود و مفسران را با این چالش روبرو کند که چطور ممکن است انسان بر حیوان برتری داشته باشد و هم‌زمان حیوان همۀ ویژگی‌های برتری‌دهندۀ انسان را که عبارت است از عقل، نطق، جامعه و معاد دارا باشد؟ مفسران با گرایش‌های گوناگون فلسفی، کلامی، عرفانی در تفسیر این آیات، تلاش کرده‌اند با نظریه‌پردازی و تأویل در مورد ظاهر آیاتی که از ویژگی‌های برتری‌دهندۀ انسان در برابر حیوان سخن می‌گوید، مشکل تناقض پیش‌آمده را حل کنند؛ اما باز هم نتوانسته‌اند مسیری سازگار در فهم این تمایز را طی کنند؛ به این دلیل که تعریف و لوازمی که مفسران برای عقل ارائه داده‌اند، آنها را به این سردرگمی کشانیده است.

ارتباط اسماعیلیان با تصوف در تحقیقات مختلف غالباً در زمانی پس از سقوط الموت گزارش شده است؛ درحالی‌که گزارش‌هایی از مناسبات نظری و عملی این دو گروه پیش از آن زمان وجود دارد؛ درنتیجه این مسئله قابل بررسی است که نخستین ارتباط جوامع اسماعیلی با تصوف چه زمانی بوده است؟ این نوشتار با بررسی منابع و گزارش‌های تاریخی تا پیش از سقوط الموت نشان می‌دهد با شروع نهضت ترجمه که اندیشه‌‌های وحدت وجودی ارسطو میان جوامع مسلمان راه یافت؛ اسماعیلیان نخستین جزء متأثران این اندیشه بودند و ابتدا همراه با جریان‌های باطنی و سپس هم‌نوا با برخی اندیشه‌های حلاج ـ صوفی قرن چهارم ـ عقاید و مناسک خود را شکل دادند؛ آثار نخستین اندیشمندان اسماعیلی، تقیدات صوفیانه برخی از ائمه فاطمی، دوره اعلان قیامت الموت و برگزاری آداب و مناسک صوفی در دربار از مظاهر این ارتباط و مناسبات است.

عقل یکی از منابع چهارگانۀ تفکر، استنباط و معرفت شیعی است. تاریخ اندیشگیِ‌ شیعه گواه است که این منبع از ابعاد گوناگون و از جمله به لحاظ کاربست در کلام و معارف، تطورات مختلفی را گذرانده است. مروری بر تاریخ تفکر شیعه نشان می‌دهد در کاربرد عقل، طیف گسترده‌ای از نظرگاه‌ها، از عقل‌گرایی حداقلی تا عقل‌گرایی حداکثری وجود دارد که به نظر می‌رسد نماد و نمایندۀ آن، جناب سیدمرتضی است. سیدمرتضی از مفاخر و چهره‌های برجسته عقل‌گرایی شیعه و بلکه اسلام در قرن پنجم هجری بود که بیشترین تأثیر را در تاریخ‌ تفکر شیعی گذاشت. کلام شیعه دست‌کم تا قرن ‌نهم تحت‌ تأثیر مکتب بغداد به روایت سیدمرتضی بوده ‌است. به‌یقین در این امتداد، خواجه ‌نصیرالدین ‌طوسی نقطه عطف دیگری است. تأثیر او در کلام‌ شیعی را هم در فلسفی‌کردن کلام می‌توان جست هم در مدرسی‌کردن کلام ‌شیعه بارز است. نشان‌دادن تحولات کلامی شیعه در روش‌شناسی و در شیوۀ تعامل با عقل با محوریت و بررسی مقایسه‌ای سید‌مرتضی و خواجه‌نصیرالدین‌طوسی، رسالتی است که این مقاله می‌جوید. این تحقیق در نظر دارد که با لحاظ شاخصه‌‌های عقل‌گرایی، این دو دانشمند برجسته شیعه را مورد بررسی و سنجش قرار دهد. از مهم‌ترین کاربست‌های عقل در حل برخی از بحران‌های معرفتی عصر حاضر می‌توان به منبع معتبر در معرفت‌شناسی، نسبت عقل با اصل‌ تکلیف و نسبت و رابطه عقل با دین اشاره‌کرد. آنچه از منابع موجود در این رسالۀ تحقیقی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، رسائل و تنزیه الانبیاء سید‌مرتضی و در آثار خواجه قواعد العقائد و تجرید الاعتقاد است.