جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت و شناخت فرستادگان الاهی و جانشینان آنها از مهم‌ترین مسائل ادیان الاهی است. این مسئله از معرکه آرای اندیشمندان اسلامی نیز به دور نبوده و در تاریخ تفکر اسلامی همواره به آن توجه شده است. اهمیت این مسئله زمانی بیشتر آشکار می‌شود که فرَق مختلف اسلامی درباره آن اظهارنظر کرده و منظومه‌ای معرفتی راجع به آن شکل داده‌اند. این پژوهش با محوریت بررسی آرای متکلمان امامیه و اسماعیلیه در این موضوع و با تمرکز بر دیدگاه‌های دانشمند بنام شیعی، سید مرتضی علم‌الهدی، و اندیشمند برجسته اسماعیلی، حمیدالدین کرمانی، به شیوه توصیفی‌تحلیلی و با مراجعه به منابع کتاب‌خانه‌ای، نضج یافته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نظام معرفتی سید مرتضی و حمیدالدین کرمانی درباره پیامبر و امام، در عین برخورداری از مشترکات فراوان، تفاوت‌های بنیادین نیز دارد؛ مشترکاتی همچون برتری انبیا بر ملائکه، عصمت انبیا و امامان، ختم نبوت، جانشینی علی j، ضرورت نبوت و وجوب ایمان به همه انبیای الاهی. اختلاف بسیار چشمگیر این دو دیدگاه در تعداد، ادوار و القاب انبیا و امامان شیعه نیز مشهود است.

از آثار مهدوی فضل بن شاذان، به‌ جز اشاراتی که کتب فهارس به‌ عنوان آنها داشته‌اند، روایاتی نیز در آثار متأخر از او به دست ما رسیده است. با بررسی این منقولات در آثاری همچون الارشاد شیخ مفید، الغیبة شیخ طوسی، سرور اهل الایمان سید نیلی، کفایة المهتدی میرلوحی و المحتضر ابن‌حلی، از مجموع پنج کتاب اثبات الرجعة، الرجعة، حذو النعل بالنعل، القائم و الملاحم فضل با موضوع امام مهدی j، فقط کتاب اثبات الرجعة هویت تاریخی می‌یابد و اصالت و اعتبارش اثبات می‌شود. از کتاب القائم نیز فقط با اشاره ابن‌حلی در کتاب المحتضر اطلاع مختصری یافته‌ایم و از سه کتاب الرجعة، حذو النعل بالنعل و الملاحم اثری در دست نیست. کتاب الغیبة للحجة و کتاب الحجة من ابطاء القائم او نیز اصالتی ندارد، بلکه برخی از علمای متأخر، همچون محدث نوری، به فضل نسبت داده‌اند. در بین کتبی که روایات فضل را نقل کرده‌اند، برخی همچون طبرسی در اعلام الوری و خاتون‌آبادی در الاربعین نیز بدون اشاره به منبع واسطه، روایات اثبات الرجعة را به ‌واسطه دو منبع اصلی نقل روایات او (الغیبة و کفایة المهتدی) انتقال داده‌اند.با بررسی روایات مهدوی منقول از فضل بن شاذان در آثار متقدمان، از بین پنج کتاب منسوب به وی در فهارس، نشان می‌دهیم که فقط اثبات الرجعة موجودیت خارجی دارد.

بازتاب احساسات عرفانی و آموزه‌های عارفان در قالب سرواد و سروده را می‌توان یکی از گسترده‌ترین رهاوردهای عرفان ایران در درازنای تاریخ ادب پارسی دانست. باارزش‌ترین نمود و نمایش پیوندهای تشیع و عرفان در ادب صوفیانه فارسی، وداد ائمه اطهار (ع)، و مهر شاعران عارف به اهل بیت نبی (س) و فرزندان امام علی (ع) است. در این پژوهش، به جهت همانندی‌ها و پیوندهای فراوان سنائی، عطار و مولوی با یکدیگر، و ارزش این سه عارف شاعر در گذار تاریخی شعر عرفانی، شمیم و نشان تشیع در ایشان، با درنگ نهایی بر مولانا، هم‌سنجی و کندوکاو می‌شود و اسناد و مدارک این زمینه بنیادین، کاویده و پژوهیده می گردد. درباره وابستگی شماری از بزرگان شعر و عرفان ایران به تشیع از دیرباز دیدگاه‌های گوناگونی وجود داشته، و از قول به تسنن تا قول به تشیع و همچنین قول به تشیع سنی و تسنن شیعیانه (شیعه گرا)، مجموعه ای از دیدگاه‌ها را شاهدیم. در این نوشتار کوشش شده تا با بررسی‌های ژرف، و بازنگری و بازخوانی سروده‌ها و یادبودهای سنائی، عطار و مولانا به برآیند و دستاوردی نوین و در خور نگرش، و روشن سازی کرانه‌هایی از دلبستگی و پیوستگی مثلث شعر عرفانی با مذهب تشیع برسیم.

یکی از ویژگی‌هایاساسی خلیفه و امام که مسلمانان درباره‌اش اختلاف دارند بایستگی برتربودن او از سایر افراد امت است. برخی از علمای اهل سنت چنین شرطی را برای امام ضروری نمی‌دانند و تقدیم مفضول بر افضل را جایز می‌شمرند. در مقابل، شیعه امامیه و برخی از اهل سنت هرچند در ملاک افضلیت با هم اختلاف نظر دارند، آن ‌را از شرط‌های لازم امامت می‌دانند. بسیاری از اهل‌ سنت در بحث افضلیت، مصلحت را در آن می‌دیده‌اند که تا حد ممکن بحث از امامت را مسکوت بگذارند و در همین راستا و در دوره‌های بعد برای محو ماده نزاع، «ادعای افضلیت به ترتیب خلافت» را مطرح کردند. در این مقاله علاوه بر آنکه سیر تطور افضلیت را بررسی می‌کنیم، با استناد به آیات و روایات، ملاک‌های افضلیت مانند علم، تقوا، شجاعت، جهاد و قدرت بدنی را مطرح، و معضل پیش روی این نظریه را تبیین می‌کنیم. به همین دلیل اهل سنت و حتی خلفای سه‌گانه مسائل را به افضل ارجاع، و او را بر دیگران ترجیح می‌دادند. اساسی‌ترین پیامد این نظریه در بحث «تعارضات در روایات و قضاوت‌ها» است که در این نوشتار با رویکرد توصیفی‌تحلیلی افضلیت امام و نظریه «افضلیت به ترتیب خلافت» و پیامدهای آن بررسی می‌شود.

المنتخب اثر طریحی (متوفای 1087 ه.ق.) کتابی است که از هنگام نگارشش تاکنون، علاوه بر اثرگذاری فراوان بر گزارشگری‌های واقعۀ کربلا، به ‌سبب مؤلف، نثر ویژه و محتوای فضیلت‌سازش به آن توجه بسیار شده است. مسئلۀ پژوهش پیش‌ رو که با رویکردی تحلیلی‌انتقادی و روش کتاب‌خانه‌ای سامان یافته، تحلیل و نقد رویکردها، تحریف‌ها و متفرّدات برجسته روایی طریحی است که نخستین بار از این کتاب برخاسته و پایه نقل عالمان شیعه در قرون اخیر شده است. نحوه مواجهۀ طریحی با روایات عاشورایی و تأثیر شگرفش بر خوانش مقتل‌نگاران و به‌ویژه واعظان عاشورا اهمیت پرداختن به‌ این اثر را دوچندان می‌کند. بر پایۀ یافته‌ها روایات کتاب المنتخب و نیز گزارش خاص نویسنده‌اش، گاه با سنّت، عقل، عرف، وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار یا ناپذیرفتنی است و حتّی برخی روایات با شأن امام معصوم b و خاندان ایشان همخوانی ندارد، به ‌گونه‌ای که رکاکت معنوی سبب بی‌پایه‌دانستن گزارش وی خواهد شد. از نتایج به‌دست‌آمده می‌توان در مطالعات حدیثی و پژوهش‌های مقاتل عاشورایی بهره ‌برد.

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است.

پژوهش حاضر چگونگی و چرایی رفتار خلفای عباسی در مواجهه با شیعیان امامیه را می‌کاود و به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که رفتار خلفا با شیعیان امامیه در مقطع تاریخی ۲۳۲-۳۲۹ ه.ق. چگونه بوده و رفتار آنها بر چه عوامل و دلایلی استوار بوده است. همچنین، به این پرسش پرداخته است که بازتاب این رفتار چه وضعیتی را برای شیعیان ایجاد کرده است. این پژوهش بر اساس شیوه تبیین تاریخی سامان پذیرفته و یافته‌هایش نشان می‌دهد که رفتار خلفای عباسی، از زمان متوکل تا پایان خلافت الراضی بالله، پیرو مشی ثابتی نبوده و آنها بنا بر عواملی همچون مشروعیت‌خواهی، اقتدارطلبی، و ضرورت‌های سیاسی، رفتاری از سطح خشونت‌آمیز تا مسالمت‌آمیز در قبال شیعیان امامیه در پیش گرفته‌اند. تبعات رفتار خصومت‌آمیز آنان نتایجی در نظام اجتماعی شیعیان مانند سرکوب، فشار اقتصادی، محدودیت فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی، برکناری از مناصب، بدرفتاری با بزرگان مذهبی، توهین به مقدسات و تخریب قبور ائمه شیعی داشته است. همچنین، پیامدهای رفتار مسالمت‌آمیز خلفا باعث ورود خاندان‌های شیعی به مناصب دیوانی و حتی وزارت شد. آنها با احراز این مناصب، برای برداشتن ظلم از شیعیان، بهبود وضعیت اقتصادی و انجام‌دادن فعالیت‌های فرهنگی در جهت حفاظت از تشیع در وضعیتی مطلوب‌تر گام برداشتند.

هرچند تاریخ حضور تشیع در مصر تقریباً با تاریخ ورود اسلام به این کشور هم‌زمان است اما شیعیان در تاریخ معاصر این کشور همواره با مشکلات متعددی روبه‌رو بوده و تحت فشار حکومت‌ها قرار داشته‌اند. امروزه جریان تشیع در مصر، با دشواری‌ها و موانع متعدد داخلی و خارجی مواجه است، از جمله: شکل‌گیری اندیشه‌های افراطی ضدشیعی در مصر، شیعه‌هراسی، قرارگیری در موقعیت فرودستی کمیتی، معضلات امنیتی، فقدان رسمیت مذهبی، نبود مرجعیت دینی و فکری، اتهام ارتباط با ایران و تأمین منافع آن، نبود نهادهای علمی‌فرهنگی شیعی مانند مسجد، حسینیه، حوزه علمیه، چاپ‌خانه، مؤسسه، حزب سیاسی و ...، هجمه‌های تبلیغاتی، فشار اقتصادی،تنگناهای قانونی و ... . جریان‌های افراطی سلفی و نیز دولت‌ها در شمال آفریقا و مصر معمولاً در تضاد با شیعیان‌اند و ضمن سلب آزادی بیان آنها، به تبلیغات مستمر، اغراق‌آمیز و نادرست درباره تشیع مشغول‌اند. افزون بر آن، نگاه امنیتی حکومت و مراکز امنیتی مصر به شیعیان و فعالیت‌های آنان سبب شده است حکومت به بهانه‌های مختلف از این موضوع بهره‌برداری سیاسی کند و هر از چند گاهی با تشدید فشار بر شیعیان مصر از فشار افکار عمومی بر خود بکاهد. برخی مطبوعات مصر نیز برای تخریب چهره جامعه اسلامی شیعه، حقایق را به گونه‌ای دیگر جلوه می‌دهند و بعضاً به سخنان شخصیت‌های سلفی استناد می‌کنند، در حالی که این گروه دشمن شیعیان‌اند و ضمن عرضه اطلاعات نادرست از تشیع، ادبیات موهنی دارند. در این نوشتار می‌کوشیم بعد از اشاره‌ای مختصر به شیعه‌هراسی در مصر و رابطه آن با انقلاب اسلامی، برخی از دشواری‌های فرهنگی شیعیان معاصر مصر را بررسی کنیم.

هدف این پژوهش امکان‌سنجی تعریف وجود خدا از منظر فلاسفۀ صاحب‌مکتب و تأثیرگذار در جهان اسلام، یعنی ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا است. روش این پژوهش، کتاب‌خانه‌ای و رویکردش تحلیلی، توصیفی و تطبیقی است. بعد از بررسی و تحلیل دیدگاه‌ها و راهکارهای مطرح‌شده به این نتیجه رسیدیم که: 1. خدا تعریف‌پذیر است؛ 2. خدا از طریق تعاریف حدّی حقیقی تعریف‌ناپذیر است؛ 3. خدا را از طریق لوازم عقلی می‌توان تعریف کرد. تعریف به لوازم عقلی از نوع تعریف رسمی است و به دلیل اشتمال لوازم قریب شیء کارکرد حدّ حقیقی را دارد. با این تبیین نظریه تعریف‌پذیری وجود خدا با قاعده «الواجب لاحدّ له» تعارضی نخواهد داشت؛ زیرا مفاد قاعده، خدا را از طریق تعاریف حدّی ماهوی حقیقی تعریف‌ناپذیر می‌داند، ولی با پذیرش تعریف به لوازم عقلی این تعارض حل خواهد شد.

دوره فاطمیان از دوره‌های برجسته تاریخ اسلام است که با توجه به گستره زمانی و وسعت قلمرو حکومتی سزاوار تحقیقات جدی و جدید است. حکومت دویست‌ساله‌شان بر مصر و تأثیرگذاری‌شان بر تمدن اسلامی به ‌خودی خود کافی است که آنها را شایسته چنین امعان نظری کند. تحقیق حاضر با هدف شناخت اقدامات عملی فاطمیان مصر در راستای کمک به ایجاد تمدن اسلامی انجام شده است. بدین منظور اقدامات عملی خلفای فاطمی، که از مظاهر تمدن‌ساز محسوب می‌شود، نظیر مناسبات ایشان با قدرت‌های همجوار، ساخت و ایجاد مراکز علمی و کتاب‌خانه‌ها، تشکیل کرسی‌های علمی در قالب دارالحکمه‌ها و دارالعلم‌ها و فعالیت‌های دیگر نظیر ترجمه و تألیف کتب بررسی شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی با استناد به منابع تاریخی و دست اول بر این نکته نیز تأکید می‌کند که فاطمیان در دوره حکومت بر مصر توانستند به دلیل اقتضائات سیاسی‌اجتماعی در جهت آرمان‌های آزادی‌خواهانه‌شان و در راستای کمک به تمدن‌سازی مسلمانان سیاست تسامح‌گرایانه‌ای را در پیش بگیرند. اتخاذ این رویکرد و سیاست تساهل و تسامح در برابر ادیان و مذاهب دیگر به میزان چشمگیری در شکل‌گیری تمدن اسلامی قرون سوم و چهارم، که از آن به دوران طلایی تمدن اسلامی یاد می‌شود، تأثیرگذار بوده و چون مناسبات این دولت با دولت‌های همجوار و هم‌زمان در این تأثیر‌گذاری و نقش آنان در شکوفایی فرهنگ و تمدن و رواداری مذهبی تأثیر داشته است، این محور نیز در آغاز نوشتار بررسی می‌شود.