جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باطنی‌گری یکی از معرف‌های شاخص اسماعیلیه در بین فرق و مذاهب اسلامی است. با توجه به اینکه مذهب اسماعیلی، باورها و اعتقاداتش در دوره تاریخی مشخصی شکل گرفت و طی ادوار بعدی تکامل پیدا کرد، با بررسی دوره شکل‌گیری و تکامل اولیه این مذهب و اوضاع و احوال تاریخی مؤثر بر آن، می‌توان دلایل و روند گرایش اسماعیلیه به باطنی‌گری را بررسی و روشن کرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد هسته اولیه باورهای اسماعیلی، به دلیل رویکرد سیاسی متفاوت اسماعیل شکل گرفت، اما به واسطه اوضاع و احوال خاص تاریخی و سیاسی، اخلاف وی ناگزیر به زندگی در خفا و نیز پنهان‌کردن باورهای مذهبی و سیاسی خود شدند. این دوره مهم موسوم به دوره ستر در تاریخ اسماعیلیه، تأثیرات بسیار در سرشت و نگرش مذهبی اسماعیلیه بر جای گذاشت. در همین دوره، اسماعیلیان بنا بر الزامات گفتمان حاکم بر جامعه اسلامی در آن روزگار و نیز در رقابت با جریان‌های مذهبی رقیب، این گرایش را پیدا کردند تا برای اثبات دعاوی مذهبی و سیاسی شواهدی از قرآن و سنت عرضه کنند. از این‌رو، اسماعیلیه به تأویل‌گرایی روی آوردند و با در پیش گرفتن افراط در برخی وجوه مربوط به باطنی‌گری، در میان مسلمانان به باطنیه اشتهار پیدا کردند.

روضة الشهداء ملاحسین ‌کاشفی از آثاری است که در چگونگی نقل واقعه کربلا تأثیر فراوان گذاشته است. از سویی نیز به سبب اشتمال بر اخبار ضعیف، همواره در معرض نقد کلی محققان قرار گرفته است. مسئله پژوهش پیش‌ رو بررسی متفرّدات روایی او است که نخستین بار از این کتاب برخاسته و به دیگر منابع وارد شده است. مقتل ‌الحسین (ع) این کتاب، بعضاً با سنّت، عقل و عرف، وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار بوده و گاه نیز شأن امام معصوم (ع) یا خاندان ایشان خدشه‌دار شده، به گونه‌ای که رکاکت معنوی سبب بی‌پایه‌دانستن گزارش وی خواهد بود. اهمیت پرداختن به این کتاب از این‌رو است که پایه نقل عالمان شیعه در پنج قرن پس از خود شد؛ ضمن اینکه شیعه را تحت تأثیر اعتقاداتی خاص قرار داده است. این مقاله با رویکردی تحلیلی و انتقادی، تحریف‌های مهم و برجسته آن را ارزیابی و نقد می‌کند.

تعداد 58 نامه از امام صادق (ع) در منابع شناسایی شده که از جمله آنها نامه بلند آن حضرت به نجاشی، کارگزار منصور عباسی (متوفای 158 ه.ق.) بر اهواز، است. این نامه، که در رده متن‌های سیاست‌نامه دسته‌بندی می‌شود، درباره چگونگی تعامل حاکم با رعیت است و می‌تواند الگویی در تنظیم روابط حاکمان با زیردستان باشد. نوشته حاضر در صدد است این نامه را از لحاظ منبع و متن بررسی و تحلیل کند. متن کامل این رساله بار نخست در کتاب الاربعون حدیثا فی حقوق الاخوان، نوشته ابن‌زهره حلبی (متوفای 634 ه.ق.) از دانشمندان قرن هفتم درج شد و پس از آن به منابع دیگر، به‌ویژه منابع عصر صفوی، راه یافت و با عنوان رسالة الاهوازیة نام‌بردار شد. از نظر محتوا، متن نامه دارای دو بخش مجزا از یکدیگر با دو گفتمان متفاوت است که در یکی بر حقوق مردم و در دیگری بر حقوق مؤمن تأکید می‌شود. دستاورد پژوهش آن است که با عنایت به بی‌توجهی متون کهن به این نامه و نقل آن در منبعی متأخر و نیز دوگانگی گفتمان متن نامه، بخشی از آن غیراصیل و ملحق به نامه اصلی است، به‌ویژه بندی از رساله که خوزیان را سرزنش می‌کند ناظر به رقابت گروه‌های فعال جامعه در قرن دوم افزوده شده است.

عاشورا به عنوان عنصر هویت‌ساز شیعه در طول تاریخ در کانون توجه نویسندگان بوده است؛ در عصر قاجار، با توجه به گرایش‌های مذهبی حاکم بر این دوره بیش از گذشته به آن اهتمام شد. این پژوهش با این پیش‌فرض که متون نوشته‌شده در هر جامعه‌ای انعکاس‌دهنده وضعیت فرهنگی آن جامعه است، با رویکردی متن‌پژوهانه و روشی توصیفی‌تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش است که: رویکرد مورخان این دوره به عاشورا چه بوده و به چه دلیل به وجود آمده است؟ نتیجه این پژوهش آن است که مورخان این دوره متأثر از فضای حاکم بر جامعه، به‌ویژه دهه‌های ابتدایی عصر قاجار و جنگ‌های ایران و روس، رویکردی حماسی در پیش گرفتند و در دهه‌های بعد به سبب همسویی با حاکمیت و باور عمومی، بسیاری از گزارش‌ها به پُررنگ‌کردن عواطف و احساسات اختصاص داشت و با نگاهی به‌دور از تفکر و مملو از توجه به نظم و شکوه ظاهری، نوعی جبر محتوم که در همه امور از جمله واقعه عاشورا وجود دارد، بیان شده است.

پیروان احمد الحسن خواب را نزدیک‌ترین راه برای شناخت امام می‌دانند. این مقاله با استفاده از روش کتاب‌خانه‌ای واقع‌نمایی و حجیّت رؤیا، در اصول و فروع دین را به‌تفکیک می‌کاود و پس از توصیف و تحلیل به این نتیجه می‌رسد که رؤیای غیرمعصوم در صورتی که مفید قطع نباشد یا اینکه حجیّت قطع ذاتی نباشد، قابلیت استناد ندارد و حجت نیست؛ چراکه در این دو صورت رؤیا مفید ظن خواهد بود. لذا با توجه به اینکه از طرفی اصل اولی در ظنون فقدان اعتبار است و فقط ظنونی حجیت دارند که از این قاعده اولیه استثنا شده باشند، و از طرفی ظنّی که به واسطه رؤیا حاصل شود از ظنون استثناشده نیست، حجیت‌نداشتن ظن مستفاد از رؤیا استفاده می‌شود.

غیب‌دانی غیرانبیا یکی از مسائل کلامی است که از دیرباز تا کنون اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول کرده و درباره آن اظهارنظرهای متفاوتی ابراز داشته‌اند. بعضی از علمای اهل سنت در طول تاریخ برای تاختن به شیعیان این مسئله را بهانه قرار داده‌اند و با اعتقاد شیعه به غیب‌دانی غیرانبیا، از جمله امامان، مخالفت، و شیعیان را به شرک و غلو متهم کرده‌اند، در حالی که با مراجعه به اندیشه بسیاری از علمای برجسته اهل سنت و منابع دست اول حدیثی آنها، از جمله صحیح بخاری و مسلم، نتیجه دیگری به دست می‌آید. بنابراین، در این جستار با استناد به سخن بعضی از علما و روایات صحیحین نشان داده خواهد شد که: 1. باور به غیب‌دانی غیرانبیا اختصاصی به شیعه ندارد؛ 2. مبنای کلامی شیعه در پذیرش علم غیب امام، علاوه بر دلایل درون‌مذهبی از ناحیه روایات و نظر بزرگان اهل سنت نیز تأیید شده است؛ 3. معلوم خواهد شد که غالی و مشرک‌دانستن شیعه اتهامی است ناشی از تعصبات مذهبی.

از جمله نوآوری‌های طباطبایی در نظریه فطرت، توسعه کارکردهای آن در سه حوزه کلام اسلامی، جامعه‌شناسی و معرفت‌شناسی است. پس از طباطبایی، شاگردانش راجع به این نظریه، در دو طیف اثباتی و انتقادی، نظریه‌پردازی کردند؛ برخی با پذیرش اقتضائات فطرت در عرض عقل، در توسعه مبانی و پیامدهای نظریه فطرت کوشیدند، و دیگرانی با اتخاذ رویکرد انتقادی، فطرت را به عقل ارجاع کردند و به این نظریه وقعی ننهادند. از گروه مثبتان می‌توان مطهری، جوادی آملی، مصباح یزدی و جعفر سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی «فطرت»، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه، تنقیح موضوع عصمت فطرت، دوفطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی، از جمله دستاوردهای این گروه است. در طیف مقابل، گاه «فطرت» به عنوان تعبیری قرآنی از تفکر و تعقل تلقی شده، و گاه به گرایش فطری انسان‌ها به امر قدسی به عنوان دستاورد برخی روان‌شناسان دین در غرب نگریسته شده که در میان متفکران شیعی معاصر تلقی به قبول شده است. مطالعه تاریخی پیشینه نظریه فطرت در سنت اسلامی، به‌روشنی بر نادرستی این تلقی‌های انتقادی گواهی می‌دهد.

محمد عابد الجابری (1936-2010) از اندیشمندان معاصر عرب است که سهمی ویژه در تحول فهم و برداشت از تاریخ اسلام دارد. شیعه‌شناسی جابری حاصل پژوهش‌هایش درباره تشیع است که در آثار او پراکنده است. این نوشتار در صدد پاسخ به این پرسش اصلی است که: شاخص‌های ارتباط میان تشیع و تصوف از دیدگاه جابری چیست؟ هدف پژوهش حاضر بیان دیدگاه جابری درباره یکی‌بودن عوامل پیدایش تشیع و تصوف، و نیز یکی‌بودن آموزه‌های تشیع و تصوف است. در ادامه به نقد دیدگاه جابری می‌پردازیم. روش پژوهش حاضر توصیف دیدگاه جابری در زمینه ارتباط تشیع و تصوف است و با تحلیل دیدگاه او به نقد دیدگاهش خواهیم پرداخت. جابری تشیع را ناقص شناخته و دیدگاهی هم که در این زمینه مطرح می‌کند ناقص است. وی برای یکی‌بودن این دو جریان فکری شاخص‌هایی برمی‌شمرد، اما این شاخص‌ها برای اثبات مدعای یکی‌بودن کافی نیست. بنابراین، نقدهای جدی بر شناخت جابری از تشیع و تصوف وارد است.

هشام بن سالم از متکلمان برجسته شیعه در قرن دوم بود که یکی از دو جریان فکری آن زمان را در کنار هشام بن حکم ایجاد کرد. وی در مدرسه کلامی کوفه رشد کرد و میراث ارزنده‌ای در کلام شیعه به یادگار گذاشت. در این میان، دیدگاه‌های گوناگون کلامی را به ایشان نسبت داده‌اند که از بحث‌برانگیزترین این دیدگاه‌ها، دیدگاه توحیدی او است که به سبب آن، به تشبیه و تجسیم متهم شده و فرقه‌نگاران، از جمله اشعری، از وی به عنوان نظریه‌پرداز مشبهه و مجسمه یاد کرده‌اند. اشعری در مقالات الاسلامیین او را اهل تشبیه می‌داند. اما میراث علمی وی، تصویر دیگری از دیدگاه توحیدی این اندیشمند عرضه می‌کند که در مقام باور، قائل به یگانگی خدا است. ولی در نظریه‌پردازی به دلیل نوپایی علم کلام، اصطلاحاتی را به ‌کار برده که مخالفانش را ملازم با تشبیه و تجسیم دانسته‌اند و با عرضه دیدگاه‌های خویش به امام صادق (ع) تصحیح شده است.

هرچند همه مذاهب اسلامی راجع به اصل توسل اتفاق نظر دارند، ولی درباره حدود آن بحث‌های فراوانی وجود دارد. توسل اولیای الاهی پس از مرگ ایشان در حیات برزخی از جمله مسائل اختلافی است. رویکرد غالب پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه نقلی است. مقاله پیش رو توسل به اولیای الاهی در حیات برزخی ایشان را با رویکرد کاملاً عقل‌گرایانه و بر اساس مبانی علم‌النفس فلسفی صدرایی بررسی می‌کند. در نظر بدوی چنین می‌نماید که برخی از مبانی نفس‌شناسی صدرا به نفع وهابیت و در جهت امتناع عقلی چنین توسلی می‌تواند استفاده شود. وابستگی شدید نفس به جسم، در نظریه حدوث جسمانی نفس، گویی مؤید نظریه وهابیت در «کالمعدوم‌بودن مردگان» است. همچنین، ابزاربودن جسم برای نفس، در نظر ابتدایی، دلیل عقلی بر بسته‌بودن دست مردگان و امتناع عقلی شنوایی آنها است (امتناع سماع موتی). از سوی دیگر، چندبودن ابدان نفس و وجود بدن مثالی در لایه زیرین، و به یک معنا فراتر از بدن مادی، امکان عقلی حیات برزخی را اثبات می‌کند. احاطه عالم مثال بر عالم ماده و همچنین تبیین کمال نهایی انسان از دیدگاه ملاصدرا که در اتحاد با عقل فعال صورت می‌گیرد و با فراغت از بدن هر گونه تصرف در عالم ماده را عقلاً ممکن می‌کند، راه توسل به اولیای الاهی در حیات برزخی، بلکه استمداد از ایشان را می‌گشاید.