جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هر متنی مخاطبانش را به فهم خاصی از واقعیت سوق می‌دهد. قصه ابومسلم‌نامه از زمان پیدایش، صحنه رویارویی طیف‌ها و جریان‌های مذهبی‌فکری به تبعیت از قدرت سیاسی بوده است. نقش رؤیا و مکاشفه در ساختار این اثر سبب شده است قصه‌ای ایدئولوژیک و متناسب با فهم مخاطب شیعی شکل بگیرد و در شکل‌گیری آثار بعدی همچون جهان‌گشای خاقان و عالم‌آرای صفوی نقش داشته است. در این نوشتار می‌کوشیم، مبتنی بر چارچوب فرکلاف، تأثیر رؤیا در گفتمان شیعی در مخالفت با گفتمان اهل سنت در قصه ابومسلم‌نامه را بررسی، و با استفاده از تمهیدات بلاغی این مسئله را توصیف، تفسیر و تبیین کنیم که چگونه شیعیان عصر صفوی با برجسته‌کردن خود، و بهره‌مندی از تمهیدات بلاغی و دیگر ابزارهای قدرت توانستند در چارچوب گفتمانی غالب، حریف سنی خود را از صحنه سیاسی‌فرهنگی به حاشیه برانند و موجب گسترش، و سرانجام سلطه سیاسی در ایران شوند. استفاده از رؤیا به گونه‌ای هدفمند برای پیشبرد این هدف، موضوع این مقاله است که به شیوه توصیفی‌تحلیلی مبتنی بر منابع کتاب‌خانه‌ای پی گرفته خواهد شد.

در میان منابع حدیثی شیعه عبارتی وجود دارد با این مضمون که اهل بیت پیامبر 'Jبه سبّ و شَتم مخالفانشان دستور داده‌اند: «نَحْنُ مَعَاشِرَ بَنِی هَاشِمٍ نَأْمُرُ کبَارَنَا وَ صِغَارَنَا بِسَبِّهِمَا وَالْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا». اولین بار کشّی در قرن چهارم هجری قمری در کتاب رجالی خویش این سخن را پیش کشید. تا قرن دوازدهم اثری از این سخن در کتاب‌های روایی نبود تا اینکه در قرن دوازدهم علمای اخباری در کتاب‌های عوالم العلوم، بحار الانوار و ریاض الانوار دیگر بار با اندک تفاوتی به نقل از رجال کشی این سخن را ذکر کردند. حدیث مزید و مضطرب است و این عبارت سخن سید حمیری از فرقه کیسانیه است نه امام معصومj. علاوه بر این، در سلسله سند روایت، افرادی چون نصر بن صباح، اسحاق بن محمد بصری و محمد بن جمهور عمّی وجود دارند که در زمره غالیان‌اند. از آنجایی که در تفکّر کیسانیه و غالیان پدیده سبّ و شتم مخالفان شیعه و امامان معصوم D پررنگ است، می‌توان به الحاقی‌بودن عبارت «نَحْنُ مَعَاشِرَ بَنِی هَاشِمٍ نَأْمُرُ کبَارَنَا وَ صِغَارَنَا بِسَبِّهِمَا وَالْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا» و جعلی و ضعیف‌بودنش حکم داد. علاوه بر این، مضمون عبارت با آیات قرآن و روایات معصومان D در تضاد است.

عموم مسلمانان معتقدند قرآن ‌کریم عاری از هر گونه اختلاف و ناسازگاری درونی است. با این حال، کلام الاهی مشتمل بر آیات به‌ظاهر متعارضی است که فهم و تفسیر آنها همواره در طول تاریخ محل بحث ‌و نظر بوده ‌است. علی‌رغم آثار ارزشمندی که عالمان اسلامی در این زمینه نگاشته‌اند، هیچ‌گاه تعارضات بدوی در قرآن بر اساس روایات معصومان b تبارشناسی و ریشه‌یابی نشده ‌است. از این‌رو پژوهش حاضر با هدف کشف اسباب اختلاف در قرآن، با رویکردی توصیفی‌تحلیلی روایات تفسیری را بررسی کرده و به ‌این نتیجه دست یافته ‌است که تعارضات بدوی در قرآن در اموری چون اختلاف معنای حقیقی و غیرحقیقی، اختلاف معانی در مشترک لفظی، اختلاف مصادیق در مشترک معنوی، اختلاف مراحل در یک واقعه، اختلاف اسلوب‌های بیانی، اختلاف متعلِّقات در افعال، اختلاف در زاویه دید و اختلاف اعتبارات در اِسنادها ریشه دارد. همچنین، بازگشت بسیاری از تبیین‌های قرآن‌پژوهان در رفع تعارض آیات به اسباب مذکور، نشان از جامعیت نسبی و اعتبار کارکردی آنها دارد.

یکی از جنبه‌های مهم حکومت‌های مختلف ایران، سیاست مذهبی آنها بود که در ساختار حکومتی‌شان تأثیر بسزایی داشت. حکومت‌های بعد از اسلام ایران، عمدتاً به عنوان تابع خلیفه عباسی، ضمن در نظر داشتن جایگاه معنوی خلافت، به دنبال کسب اعتبار برای خود نیز بودند. سیاست مذهبی خلفا حمایت از اهل تسنن بود. حکومت‌های غزنوی و سلجوقی نیز بالطبع حمایت از اهل تسنن را به عنوان سیاست مذهبی برگزیدند. مسئله این پژوهش تبیین کنش‌ها و تعاملات سیاسی حکومت‌های غزنوی و سلجوقی با شیعیان امامیه است. ظاهراً غزنویان به عنوان صاحب روشی در سیاست مذهبی حکومت‌های ایران بعد از اسلام بودند که از مذهب به عنوان دستاویزی برای دست‌یابی به اهداف خویش سود می‌بردند. در ادامه، سلجوقیان نیز، به عنوان دنبال‌کننده روش آنها البته با تساهل بیشتر، همین رویه را در پیش گرفتند. آنها از یک سو با سرکوب مخالفان داخلی، با عنوان بدمذهبان، سیطره خویش را در درون قلمرو حفظ می‌کردند و از سوی دیگر به تنظیم مناسبات با خلافت مبادرت می‌ورزیدند تا مشروعیت دینی و سیاسی را از خلیفه عباسی دریافت کنند. در دوران تسلط ترکان غزنوی و سلجوقی بر ایران، شیعیان بر حکم مذهبی «تقیه» گردن نهادند و در خفا به فعالیت فرهنگی و نفوذ در دستگاه‌های حکومتی روی آوردند. این فعالیت‌ها در دوران سلجوقی خود را نشان داد. حضور رجال و علمای شیعه در مناصب اداری شهری، همچون قضاوت، نقابت، و مناصب اداری کشوری، همچون حضور در دیوان‌ها، به رسمیت شناخته شد. بررسی چگونگی مواجهه این دو دولت با شیعیان امامیه، به روش توصیفی و تحلیلی، از اهداف این پژوهش است.

آموزه بداء یکی از اختصاصات کلامی و وجوه تمایز شیعه امامیه از سایر مسلمانان است. منشأ قرآنی باور به این آموزه، مواجهه عقیدتی و عملی پیامبر اکرم k با یهود است. یهودیان معتقد به بسته‌بودن دست خدا در تدبیر کائنات پس از خلقت بودند، اما پیامبر بر اساس آیات قرآن به بساطت دست الاهی در امور عالم قائل بوده است. امامان j نیز با مطرح‌کردن معارف توحیدی و تأکید بر «خروج عن الحدین» (حد تعطیل و تشبیه) و پیش‌کشیدن آموزه بداء، شیعیان را از درافتادن به ورطه تعطیلِ نقش خداوند در عالم بازداشتند. آموزه بداء، که مشابه نَسخْ در شرایع پیش از اسلام است، با استناد به آیات قرآن در میان شیعیان مطرح شد و گسترش یافت. این عقیده دو نقش کاربردی عقیدتی و رفتاری برای باورمندان در پی دارد. نقش کاربردی تصحیح اعتقاد توحیدی آموزه بداء از حیث تأکید بر فاعل مایشاء بودن مستمر خدا در عالم هستی، راه‌نیافتن تغییر در علم الاهی و شناخت تنوع قضا و قدر الاهی در خور توجه است. نقش کاربردی باور به این آموزه در عملکرد انسان نیز در باور به حاکم‌نبودن جبر در عالم هستی و نقش چشمگیر عقاید و رفتار انسان در تغییر قضا و قدر الاهی ریشه دارد، به طوری که تصحیح عقاید و طیّ طریق هدایت و انجام‌دادن اعمال صالح را در تغییر مقدرات الاهی خویش مؤثر می‌بیند؛ بیشترین انگیزه را در خودسازی برای ترک عقاید باطل و اعمال ناپسند در انسان ایجاد می‌کند و موجب نقش‌آفرینی وی در امور دنیوی و اخروی می‌شود.

از الگوهای مهم دعوت، الگوی فردی‌فرهنگی و اجتماعی‌ساختاری است. در الگوی اول، دعوت بیشتر جنبه فردی دارد و هدف، رساندن پیام به هر یک از مخاطبان است. در این الگوی ‌روان‌شناختی، مخاطب در اثرپذیری دعوت بسیار تأثیرگذار است، اما به نوع طبقه اجتماعی و ساختارهای اجتماعی توجهی نمی‌شود. در این پژوهش، دعوت پیامبر اسلام k در دوران مکه با روش کیفی تطبیق الگو تحلیل می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بسنده‌کردن به جنبه‌های فردی مخاطبان و بی‌توجهی به شاخصه‌ها و مدل‌های اجتماعی برای تحلیل کامل، صحیح نیست. دعوت پیامبر k در مکه به رغم آنکه بیشتر جنبه فردی داشت، اما گاهی، مثلاً در انذار خویشاوندان و ارسال نامه به نجاشی، شاخصه‌های مدل اجتماعی را به خدمت می‌گرفت. بر اساس این فرضیه می‌توان برای دعوت پیامبر اکرم k در مکه مدلی دوبعدی مطرح کرد. در این تحقیق، با استفاده از روش تطبیق الگو، درصدد شناخت معیارها و شاخصه‌های مدل دعوت و تطبیق آن بر سیره و روش دعوت پیامبر اسلام k در دوران مکه و پس از بعثت هستیم تا ببینیم نوع دعوت ایشان در مکه بر اساس چه نوع مدل دعوتی (فردی‌فرهنگی یا اجتماعی‌ساختاری) تبیین و تحلیل می‌شود.