جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بر مبنای اصل تشکیک وجود در حکمت صدرایی، جهان هستی نظامی طولی است که از اعلی علیین تا اسفل‌السافلین امتداد دارد و هر موجودی، در درجه¬یی از شدت و ضعف وجودی قرار میگیرد. قبول این مبنا در حکمت صدرایی، در کنار مشاهدات ما در جهان پیرامون از موجودات همعرضی که هیچ رابطۀ علّی‌ـ‌معلولی با هم ندارند، مثل یک سنگ و یک درخت، این پرسش مهم را در تاریخ اندیشۀ بعد از صدرالمتألهین پیش آورد که چگونه میتوان بین این دو حقیقت، جمع نمود. پاسخ به این پرسش، در چهارصد سال گذشته، اختلافهایی مبنایی بین شارحان آثار ملاصدرا پدید آورده است. ما در این پژوهش نشان میدهیم که پذیرش نظام طولی و تشکیکی وجود، منافاتی با پذیرش کثرتهای عرضی ندارد و آنچه در تشکیک وجود صدرایی پذیرفته شده، یک نظام تفاضلی بین همـۀ موجـودات است، نـه صرفـاً یک نظام علّـی‌ ـ‌ معلولـی. کلیـد اصلـی فهـم ماجرای کثرتهای عرضی در اندیشۀ صدرایی را باید در ماجرای ارباب انواع و ملحقات آن یافت. صدرالمتألهین در ارائۀ نظام فیض خود، تأثیر فراوانی از اندیشۀ سهروردی پذیرفته و از نحـوۀ صـدور اربـاب انـواع، در مجالهـای مختلف، دفاع کرده است. ارباب انواع همان عقول عرضی هستند که پذیرش آنها، مساوی است با حل ماجرای کثرتهای عرضی در همۀ عوالم طولی وجود.

ملاصدرا نظیر حکمای پیش از خود به مساله «نظام احسن» به عنوان یکی از موضوعات محل بحث در فلسفه خویش پرداخته است. او این بحث را در پیوند با مساله «قضا و قدر» و مساله «شرور» مطرح ساخته است. ملاصدرا علاوه بر بحث عقلی و استدلالی، شواهدی را به عنوان تصریحات آیات و روایات در این خصوص آورده است. به علاوه از طریق طرح مثالهایی از شگفتی های آفرینش تلاش می کند تا احسن بودن نظام خلقت را نشان دهد. در بخش استدلالی، ملاصدرا دو برهان، یکی انّی و دیگری لمّی، اراءه کرده است. برهان انّی که در این بحث از ابداعات او به شمار می آید همواره مورد نقد قرار گرفته و در نهایت در لسان فلاسفه بعدی به این نحو مورد ارزیابی قرار گرفته است که این برهان انّی نهایتا حُسن نظام خلقت را اثبات می کند و نه احسن بودن آن را. ملاصدرا در تنظیم برهان لم]ی تکیه بر مبانی خاص خود در حکمت متعالیه، نظیر اصالت و صرافت وجود، دارد. اتقان صنع عنوان دیگری است که صدرا در خلال آن اثبات می کند که عالم ماده و مجموع عالم به گونه ای ایجاد شده است که کمال در بیشترین موجودات ممکن متحقق شود. ملاصدرا در مسیر این اثبات، از جریان علم عنایی خداوند در قضا و قدر، از بحث شر به عنوان لوازم عالم هستی و فواید شرور و در نهایت از بحث خیریت کلّ نظام بهره می جوید.

از مسائل مهم و جنجال‌برانگیز هستی‌شناسی که همواره محل مناقشه و بحث میان متکلمان، فلاسفه و عرفا و حتی پژوهشگران علوم تجربی بوده، مسئله «حیات، شعور، عشق و تسبیح در تمام مراتب وجود» است که تأثیر عمیق و گسترده‌ای در اندیشه و رفتار آدمی دارد. در این پژوهش که به شیوه توصیفی‌تحلیلی و بر مبنای معارف و آموزه‌های قرآن، احادیث، ادعیه و نیز ادله عقلی، برهانی و عرفانی اسلامی انجام شده، نشان می‌دهیم همه هستی و مراتب آن از جمله مرتبه ناسوتی به‌ قدر استعداد و تعین وجودی خود از حیات، علم و اراده برخوردار بوده و علاوه بر اینکه به زبان استعداد و حال، تسبیح‌گوی خدا هستند، به ‌صورت قال (نطق) نیز تسبیح و تحمید حقیقی حق‌تعالی را می‌کنند که این نکته، مسئله اصلی این مقاله است. محدوده بررسیِ تسبیح موجودات، فقط موجودات غیرذی‌شعور، یعنی جمادات، نباتات و حیوانات است که در ظاهر این‌گونه به نظر می‌رسد که این سه دسته از موجودات، فاقد علم و ادراک‌اند و تسبیح قولی برای آنان ممکن نیست. رأی برگزیده در این پژوهش به ارادی، آگاهانه و زبانی‌بودن تسبیح این موجودات (البته به زبان خاص هر موجود) اعتقاد دارد و فهم و نطق که در آیات قرآن و روایات به آن اشاره شده، دلیل بر این مطلب گرفته می‌شود.

دیوان شمس تبریزی، اثر معروف مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی، عارف بزرگ مسلمان قرن هفتم هجری، مانند اثر ارزشمند دیگر وی، مثنوی معنوی و همچنین همۀ آثار عرفانیِ اسلامیِ فارسی، آینۀ بازتاب باورهای خاصّ عارفان بزرگ مسلمان است. یکی از این باورها، «شعورمند‌ دانستن کائنات» است که الهام‌بخش اصلی ایشان در این خصوص، آیات قرآن کریم و روایات اسلامی است. عارفان بزرگی چون مولوی، با تأثیرپذیری از این گنجینه‌های ارزشمند دینی، به‌ویژه آیاتی که به تسبیح موجودات یا مورد خطاب قرارگرفتن آن‌ها از سوی خالق خویش اشاره دارند، همۀ عالم وجود را حیّ و ناطق و دارای شعور می‌دانند. علاوه‌‌ بر ‌این، رسیدن به این باور، آن‌گونه که خود اذعان نموده‌اند، از طریق کشف و شهود نیز بر ایشان محقّق شده‌است. در این مقاله که از روش سندکاوی در جمع‌آوری اطّلاعات، استفاده گردیده، سعی شده‌‌‌است تا نمونه‌های برجستۀ بازتاب شعورمندی کائنات، از دیوان شمس تبریزی، استخراج و تحلیل و توصیف گردد. از مهم‌ترین نتایج مقالۀ حاضر، آن است که مولوی در انعکاس این باور عرفانی اسلامی در دیوان شمس تبریزی، هم از نظر میزان، هم صراحت بیان، گوی برتری را از دیگران ربوده است

این کتاب از یک پیش ­گفتار، یک مقدمه، شرحی از زندگی دکتر نصر و نهایتا ۲۴ فصل تشکیل شده­است. این فصول در در ۶ بخش تنظیم شده­اند. بخش اول به کلیات تفکر اسلامی و فرهنگ ایرانی پرداخته ­شده­ است. در بخش دوم به فلسفه متقدم اسلامی از فارابی تا سهروردی پرداخته­ شده­ است. نصر از آن­جا که اهمیت زیادی به وجوه اشراقی تفکر اسلامی می­دهد بخش سوم را اساسا به سهروردی اختصاص داده­است. از نظر وی سهروردی یک نقطه عطف تمام­عیار است. در بخش چهارم به فلاسفه، شعرا و دانشمندان تمدن اسلامی از خیام گرفته تا رشیدالدین فضل ­الله پرداخته­ است. وی در فصل پنجم به فلسفه متاخر اسلامی یعنی ملاصدرا و حواشی آن پرداخته ­است. نهایتاً در بخش ششم به تفکر اسلامی در ایران دروه جدید می­ پردازد. ضمنا این کتاب حاوی کتاب ­شناسی خوبی از دکتر نصر و نیز فرهنگ واژگان مرتبط با موضوعات کتاب نیز هست. اکثر این سخنرانی­ ها در دهه ۴۰ ایراد گردیده ­است که نشانگر وضعیت نسبتاً خوب دکتر نصر نسبت به همراهان وقت است. هم­چنین بعضی از آثار به زبان فرانسوی نوشته ­شده که نشانگر تسلط ایشان بر این زبان است. مطالعه این کتاب برای علاقه ­مندان به حوزه تمدن اسلامی و معارف گوناگون دینی یقیناً خالی از لطف نیست.

گفتمان جهان های ممکن شامل جملاتی است ک ضمنا یا صریحا دربررگیرنده عبارت جهان ممکن باشند این گفتمان یکی از پویاترین و جدی ترین مباحثات حال حاضر محافل فلسفی محسوب می شود دلیل عمده چنین اقبال و توجهی در اهمیت این مبحث در حل و توجیه مسائل دیرپای فلسفی است. در کلی ترین تقسیم بندی می توان فلاسفه صاحب نظر در این حوزه را دو گروه اصلی قرار داد در یک طرف لوئیس به تنهایی قرار دارد که سخنگوی واقع گرایی موجهاتی ایت و در طرف دیگر تقریبا تمامی فلاسفه ای که به نوعی تجردگرایی معتقدند واقع گرایی موجهاتی بر این نظراست که جهان های ممکن دیگر و اشیا‏‎ء‎‏ واقع در آن همان عینیتی را دارند که جهان ما و اشیا‏‎ء‎‏ واقع در آن از آن عینیت برخوردارند در حالی که سایر فلاسفه چنین شانیتی را برای این جهان ها قائل نیستند تئوری همتایی نظریه ای است که هرچند می تواند مستقل از واقع گرایی موجهاتی ارزیابی شود ولی عملا همبستگی زیادی بین مبانی آن و واقع گرایی موجهاتی وجود دارد بدون اخذ تئوری همتایی دفاع از واقع گرایی موجهاتی اگر نگوییم غیرممکن که لااقل بسیار مشکل خواهد بود. در نقطه لوئیس پلانتینگا از معروفترین منتقدین واقع گرایی موجهاتی محسوب می شود دفاع او از بالفعل گرایی نیز در همین راستا است بالفعل گرایی نظریه ای که بر مبنای آن امور امکانی از حیث وجودی برخوردار نیستند بالفعل بالفعل گرایی پلانتینگا به رغم ظاهر موجه و معقول خود خالی از اشکال نیست اتخاذ چنین موضعی بخصوص ما را در شناسائی بعد هستی شناسانه وجوه ضرورت و امکان با مشکل جدی روبرو می سازد این در حالی است که لااقل چنین مشکلی را نمی توان در امکان گرایی مشاهده کرد هرچند نمی توان از نقطه ضعف اساسی امکان گرایی که هستی شناسی فربه آن است براحتی گذشت لوئیس علیرغم اذعان به چنین مشکلی حاضر است عواقب آن را بصورت کامل بپذیرد چون معتقد است فواید فلسفی آن بیش از هزینه های است که پرداخت می شود در حالی که پلانتینگا و سایر تجردگرایان که صرفا به وجود انتزاعی جهانهای ممکن باور دارند آن را نمی پذیرند و اغلب هم معتقدند که رویکرد آنها از از پس سایر وظایف محوله نیز بر می آید البته این دعا محل چون و چراست.