جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثبات عالم خارج یا به‌عبارتی عالمی مستقل از مدرِک، از مسائل اساسی، پرماجرا و جریان‌ساز در عالم تفکر بوده است و تأثیرات مهمی نیز در زندگی اجتماعی بشر داشته است. جریان­هایی همچون سوفیسم، اید‌ئالیسم و گونه­های مختلف شکاکیت و جریان­های کوچک برآمده از آنها، برخاسته از نوع واکنش اندیشمندان با این مسئله بوده است. این تعامل - در موارد بسیاری - وابسته به موضع معرفت‌شناختی آنها دارد؛ بدین معنا که با انکار یا پذیرش برخی از راه­های معرفت، عالم خارج نیز قلمرو متفاوتی خواهد داشت. اینکه واقعیتی مستقل از ذهن انجام پذیرد و در صورت تحقق، مادی یا غیرمادی و یا ذهنی یا فراتر از ذهن باشد، در تعیین قلمرو عالم خارج نقشی اساسی دارد. انکار یا فروکاستن واقعیت به امور ذهنی و همین‌گونه عادت روان­شناختی که موجب شکاکیت می­شود، پاسخی منطقی و استوار نیاز دارد. ازاین‌رو در این نوشتار، نگارنده بنا دارد، دیدگاه علامه طباطباییŠ را در این زمینه بررسی کند. چهار استدلال بر اثبات جهان خارج از ذهن که علامه در آثار گوناگون خود به آنها پرداخته است، بررسی شده است. نگارنده در ابتدا نیم‌نگاهی به دیدگاه فیلسوفان و اندیشمندان صاحب‌نام در این زمینه خواهد داشت و سپس دیدگاه علامه طباطباییŠ را بررسی می‌کند. بیان استدلال­های ایشان، بررسی استدلال­ها از حیث قلمرو و محدودۀ مورد اثبات، از لحاظ اینکه آیا استدلال­های ایشان تنها عالم جسمانی را اثبات می­کند یا فراتر از آن است، از مباحث مورد تأکید در این نگاشته خواهد بود.

واژه ایمان و مشتقاتش در بیش از هفتصد آیۀ قرآن یاد شده است که این خود اهمیت این واژه را در جهان‌بینی قرآن نشان می‌دهد. بررسی تغییر معنای ایمان با توجه به دیدگاه افراد و با استفاده از نظریۀ شبکه شعاعی در معناشناسی شناختی به سازمان‌دهی معانی متفاوت ایمان کمک می‌کند. شبکۀ شعاعی مدل گرافیکی برای سازمان‌دادن معانی متفاوت یک واژه درباره یک معنای مرکزی است که به آن معنای مرکزی، پیش‌نمونه می‌گویند. مبنا در شبکۀ شعاعی و در این پژوهش بر اساس انواع تغییر معنایی است که واژه سیاق‌های گوناگون پیدا می‌کند. تغییر معنا- با توجه به دیدگاه‌های متفاوت- یکی از انواع تغییر معناست. معنای واژۀ ایمان نیز با توجه به دیدگاه لغت‌دانان، متکلمان اسلامی ‌و مفسران تغییر می‌کند. معنای پیش‌نمونه از میان معانی متفاوت یک واژه انتخاب می‌شود و از معیارهای آن می‌توان به اولین معنای مورد قبول، تفوق در شبکۀ معنایی، رابطه با دیگر معانی واژه، پیش‌بینی دستوری و تصور راحت اشاره کرد. معنای پیش‌نمونۀ ایمان، تصدیق قلبی است که چهار دستۀ معنایی از آن انشعاب می‌شود؛ 1. ایمان همراه با عمل، تصدیق قلبی افزون بر مولفۀ عمل؛ 2. ایمان بدون قلب، تصدیق قلبی بدون مؤلفۀ قلب؛ 3. حاصل ایمان؛ 4. معنای مساوی با ایمان که همان معرفت است.

قلب به عنوان یکی از محوری‏ترین کلمات در قرآن کریم برای معرفت و رسیدن به ایمان معرفی شده است. علامه طباطبایی قلب در قرآن را در جهت جسمی آن و به معنای قلب صنوبری که در درون سینه می‎تپد، در نظر نگرفته است، بلکه به اعتقاد وی قلب در قرآن همان نفس یا روح انسان است. علامه طباطبایی معتقد است، قرآن قلب را در معناهایی مانند عقل، نفس و روح بیان کرده است و عباراتی مانند فؤاد، صدر و نفس در قرآن به معنای قلب استفاده شده‏اند. تفاوت در تعابیر قرآنی به اعتقاد علامه هرگز به معنای تفاوت هستی‏شناختی نیست. با این بیان قلب دارای جایگاه‏ها و کارکردهای متفاوتی می‏باشد. پژوهش حاضر در صدد بیان نظریات تفسیری علامه طباطبایی درباره کارکردهای معرفتی قلب است. برای این منظور ابتدا معنای قلب ازنگاه لغویون مورد واکاوی قرار گرفته است؛ سپس کارکردهای معرفتی که عبارت‏اند از عقل، سمع، علم، وحی، ذکر، فقه، از تفسیر المیزان استخراج شده و ارتباط قلب با هر کدام جداگانه مورد تحلیل قرار گرفته است. هر کدام از این کارکردها ضمن فرایندی به افزایش ادراک قلب منجر می‏شوند که فرایندها در این نوشتار بیان شده است.

یکی از رویکردهای مهم زبان‌شناختی در قرن بیستم، زبان‌شناسی شناختی است. این رویکرد ادعاهای خاصی درباره رابطه زبان و واقعیت و نحوه‌ مفهوم‌سازی‌ها در زبان و ارتباط آن‌ها با ذهن دارد. در این مقاله، نخست دربارۀ ادعای اصلی این رویکرد توضیح کلی می‌دهیم و اصول مهم آن را برمی‌شمریم. این اصول عبارت‌اند از: اصل چشم‌انداز؛ اصل پویایی؛ اصل دایرة‌المعارف؛ اصل کاربرد و تجربه. اصالت تعابیر، مهم‌ترین دستاورد نگاه شناختی به قرآن است که بنابر آن، مفسر باید خود مفهوم‌سازی‌های قرآن را اصل قرار دهد، آن‌ها را تحلیل کند و از تحویل و تقلیل آن‌ها به مفهوم‌سازی‌های دیگر اجتناب کند. مفسران رویکردهای متفاوتی به مفهوم‌سازی‌های قرآن داشته‌اند: گاهی به خود آن‌ها پرداخته و گاهی آن‌ها را به مفهوم‌سازی‌های دیگری برگردانده‌اند. در ادامه، نمونه‌هایی از تأثیر این اصول را در فهم و تفسیر قرآن و سرنوشت اصالت تعابیر در آیات آورده و مواردی از تفسیر تسنیم را بررسی کرده‌ایم.

دربین مسلمانان چند مکتب ومشرب اخلاقی از زمانهای قدیم رایج بوده وهست ،از جمله از این مکتبها، مکتب اخلاق عقلی ونقلی است.این پژوهش به بررسی تفاوتهای دو مکتب اخلاقی عقلی ونقلی می پردازد .رویکرد عقلی ونقلی به اخلاق، بیش تر در آثار نمایندگان اصلی این دو مسلک اخلاقی یعنی مسکویه،خواجه نصیر،...فیض کاشانی،علامه مجلسی وغزالی ..نمود دارد.بابررسی این منابع به تفاوتهای مبنایی این رویکردها ازجمله تفاوت «هستی‏شناسی»، «انسان‏شناسی»، «ارزش‏شناسی» و «معرفت‏شناسی» پی می بریمدرمقوله انسان شناسی،فلاسفه به بعدعقلانی انسان توجه دارند،وتمام همتشان براین است که عقل انسان را فعال وشکوفا کنند،درمقابل اخلاق نقلی به دل وقلب انسان وپاک سازی وصیقل دهی آن عنایت دارند.فلاسفه اخلاقی در ارائه جایگاه علم اخلاق دربین سائر علوم با مولفان نقلی نگاه یکسانی ندارند.حکما سعی می کنند ،سعادت آدمی را به مدد عقل او ترسیم کنند ،اما علمای اخلاق نقلی ،سعادت را در پیروی از آموزهای شرعی می دانند.اخلاق نویسان وعلمای اخلاق عقلی ونقلی درنفس شناسی انسان وتعدد قوای آن وهمچنین نقش قوا در اعتدال اخلاقی او تفاوت نظر دارند.از تفاوت دیدگاه های آنان در ساختار دهی ونظم بخشی به مطالب وسرفصل های اخلاقی واهمیت دادن به هر یک از مفاهیم آن می باشد.همچنین آنهادرهدف گذاری ومقصد وغایت اخلاق ، ایده یکسانی ندارند.از دیگر اختلاف های دو مشرب اخلاقی ،زبان متن منابع آنها ونحوه ادبیات مباحث هر یک از آنهاست.به طوری که هر یک از آنها یک شبکه معنایی وبه عبارتی حوزه معنایی خاصی از مفاهیم کلیدی اخلاق ارائه می کنند. همچنین این دو مسلک اخلاقی در دوجهانبینی وفرهنگ خاص ،مفاهیم وگزاره های اخلاقی را تبیین وتحلیل می کنند. روش تبیین وتحلیل آنها نیز متفاوت از هم می باشند.

معناشناسی شناختی تقوا، بررسی زبان شناسی تقوا، با رویکرد شناختی است. نظریات مختلف معناشناسی شناختی، بعنوان مجموعه قواعد ذهنی حاکم بر زبان، میتواند به عنوان ابزار مناسبی در زمینه مطالعات معنایی، مورد استفاده قرار گیرد.در پژوهش حاضر، از چند الگوی معناشناسی، شامل: پیش نمونه و شبکه شعاعی، استعاره ها و تلفیق مفهومی، دستگاه توجه و پنجره علّی استفاده میگردد.تقوا یکی از مفاهیم کلیدی قرآنی است. تکرار این واژه و مشتقات آن به تعداد 220 مرتبه، همنشینی آن با کلیدی ترین واژه قرآنی، اللّه و انحصار هدایت قرآنی در متّصفین به تقوا،از جمله مواردی است که کلیدی بودن این واژه را نشان می دهد. به کارگیری نظریه پیش نمونه و شبکه شعاعی،با تعیین معنای حسی تقوا به عنوان پیش نمونه که عبارت از صیانت و نگاهداری در مقابل خطر است، توسعه معنایی واژه تقوا را در تعلق فاعل انسان و ساحت قلب و نفس او و در تعلق آن به فاعل خداوند نشان می دهد. بررسی شبکه شعاعی تقوا در قالب فعل نیزبا تعلق مفعول خداوند و غیر او، انعطاف معنایی قابل توجه آن را روشن می سازد. توجه به این انعطاف معنایی ظرافت های معنایی موجود در این عبارات را در معرض توجه مخاطب قرار میدهد.تحلیل شناختی استعاره های تقوا مانند استعاره «نیروی نگهدارنده»، « استعاره «سفر» و «استعاره لباس»، هستی شناسی تقوا را به صورت نیرویی حقیقی در قلب یا نفس انسانی،همچنین نیرویی مانع از سقوط نشان می دهد. رابطه این استعاره ها، نگاهدارندگی را در رابطه خداوند با انسان و امتداد آن در حیات اخروی با استعاره «توشه» مشخص می کند.بررسی تلفیق مفهومی موجود در رابطه میان اهل تقوا با مفهوم «بِرّ»، یگانگی عمل خیربا عامل و انحصار حسن فعل به تقوای فاعل را روشن می سازد.آمیختگی مفهومی موجود در«الهام تقوا» منشأ تقوا را به صورت قرار دادن شناخت فجور و تقوای نفس در او، همراه با توانایی بر انجام آن نشان می دهد.و تحلیل تلفیق مفهومی موجود در «عاقبت تقوا»، انحصارحسن عاقبت را برای متّقین نمایانگرمیسازد .بررسی نوع باز شدن پنجره توجه بر قسمتهای مختلف زنجیره علّی تقوا، نقاطتوجه گوینده را به سببیّت هر کدام از این عوامل در سیاقهای مختلف عبارات، روشن می سازد.علّیت تقوا برای «ایمان»،«عبادت»، «هدایت» و «باز شدن برکات»،مناسب با سیاق، در پنجره توجه قرار گرفته در سیاقهای دیگر علیرغم وجود آن، در معرض نگاه مخاطب قرار نمی گیرد.نوع باز شدن این پنجره ها متناسب با سیاق، رهیافت های تفسیری جدیدی به همراه دارد.سببیّت «الهام»، «ایمان»، «ذکر»، «خرد ورزی»،«امتحان قلب» و «موعظه» برای تقوا نیز بسته به سیاق در پنجره توجه قرار گرفته نقاط توجه گوینده را در زنجیره علّی مشخص میسازد.