جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قرون اخیر افتراق و خصومت شدیدی میان مسلمانان بر سر مسئله شفاعت پدید آمده است. از طرف مخالفان، از جمله وهابیون، شفاعت غیر خدا در روز قیامت مورد اشکال و ایراداتی قرار گرفته است. از جمله استدلال آن‌ها آیاتی چون «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً ...» ، «... ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُون» ، «... وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُون» و آیات دیگری می‌باشد که می‌گویند در این آیات خداوند یا شفاعت را نفی می‌نماید و یا این که شفاعت را مختص به خود می‌نماید وگرنه دخالت در کار و امور خداوند پیش می‌آید و یا این که عدالت خداوندی خدشه‌دار می‌شود. در حالی که اگر این گروه حقیقت شفاعت را درک می‌کردند. چنین ادعایی نمی‌کردند. نص قران و روایات بر این است که خداوند امتیاز شفاعت را به پیامبر اکرم, و صالحین و اولیاء عنایت فرموده است و اجماع بسیاری از علمای شیعه و سنی بر این مطلب است. در این جا سعی شده است مسئله شفاعت مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

بداء در لغت به معنای ظهور و آشکار شدن امر پنهان آمده است و در اصطلاح علم کلام به معنای دگرگونی و تبدیل رأی به رأی دیگر است. گرچه بداء در قرآن، به خداوند نسبت داده نشده است؛ امّا در روایات ائمه معصومین] در موارد مختلف بداء به خداوند نسبت داده شده است. تفسیر بداء توسط مختار، سبب گردید تا خرده‌گیران به سرزنش تمامی شیعیان برخیزند. بزرگان امامیه در پرتو آیات قرآن کریم و روایات، به تبیین و تفسیر بداء پرداخته‌اند و وقوع بداء را به‌صورت منطقی و مدلل اثبات کرده‌اند.

نوشتار حاضر، ترجمه‎ای است از مصاحبه آقای «بارنز نورتن» با دکتر «سیدحسین نصر». نصر در این مصاحبه به سئوالات متعددی پاسخ داده است؛ ازجمله این سئوال که رویکرد سنت‌گرایی و فلسفه‎های معاصر غرب نسبت به متون مقدس چگونه است. وی معتقد است که نگاه فلسفه غرب و سنت‌گرایی به متون مقدس، دو نگاه کاملاً متفاوت است. فلسفه قرون وسطی و فلسفه اسلامی که سنت‌گرایی نیز در این هر دو می‎گنجد، با متون مقدس در هماهنگی کامل قرار دارد؛ اما فلسفه «دکارتی» و «پسا دکارتی»، کاملاً با متون مقدس بیگانه است. نکته دیگری که وی به آن پاسخ داده است، تفاوت دیدگاه فلاسفه پست‎مدرن درباره متون مقدس است. پست‎مدرنیست‎ها چون از یکسو قائل به نسبیت‎اند و از دیگر سو، در تقابل با سنت، برای متون مقدس حجیتی قائل نیستند. سپس ایشان درباره رابطه جهان غرب و شرق به سنت، معتقد است که سنت در شرق، حالت پویایی خود را حفظ کرده و به سرنوشت سنت غربی دچار نشده است. از این‎رو به آینده سنت در این حوزه خوش‌بین است.

با ظهور اسلام پایه‌های تمدن شکوهمندی گذاشته شد که قرن‌ها داعیه‌دار تمدن سازی بود. ولی اکنون از دوران طلایی خود فاصله دارد و نیازمند تحول در ساختارهایش می‌باشد. نگرش سیستمی به دین راهکار اساسی است. زیرا نگرش سیستمی به دین اساس پی‌ریزی ساختارهای آرمان‌شهر بر اساس نظر اسلام است. بر اساس این نگرش گزاره‌های دین دارای ظرفیت برنامه‌سازی بوده و صرفاً گزاره‌های توصیفی نیستند. و روایت به‌ظاهر ساده‌ای مانند «و نظم امرکم»، راهبردی به معنای؛ «کشور شیعه باید منظم‌ترین کشور دنیا باشد» را خواهد داشت. بر این اساس باید مؤلفه‌های تأثیرگذاری مانند مدل نیازها، طبقه‌بندی علوم و آینده‌پژوهی بر مبنای دین سیستمی تحول یابند.

نوشتار حاضر، سیری گذرا در مبانی نظری معاد از دیدگاه حکیم ملاصدرای شیرازی است. او با توجه به اصول ابداعی خودش تصویری از معاد ارائه می‌دهد که طبق آن پس از مفارقت نفس از بدن، نفس به‌وسیله قوه خیال بدن مثالی را که شبیه بدن دنیوی است، می‌آفریند؛ درحالی‌که وحدت شخصیت او کاملاً محفوظ است. در حکمت صدرایی نفس از بستر ماده برمی‌خیزد «جسمانیة الحدوث» و با حرکت جوهری مراتب استکمال خود را طی می‌کند تا به تجرد دست یابد و مراتب تجرد را نیز یکی پس از دیگری طی می‌کند و کامل‌تر و کامل‌تر می‌گردد. زمان مرگ طبیعی، زمان استکمال نفس و استغنای آن از بدن است و بعد از آن قوه خیال بدن مثالی را به وجود آورده که عینیت بدن دنیوی و اخروی در آن محفوظ می‌باشد. در قیامت نیز نفس با همین بدن محشور می‌گردد که هم ماده «بدن» و هم صورت «نفس انسانی» باهم محشور می‌شوند، پس شیء اعاده شده کاملاً همان شیء اول می‌باشد؛ زیرا بدن برای انسان در حکم ماده است و ماده نیز به نحو جنسیت و ابهام مدنظر است؛ بنابراین بر بدن مثالی آفریده شده به‌وسیله قوه خیال نیز صادق است و نفس همراه با بدن مثالی باقی است «روحانیة البقاء».

در این مختصر به بحث ایمان و رابطه آن باتجربه‌های دینی از دیدگاه جوادی آملی پرداخته‌شده است که مهم‌ترین نکات در باب حقیقت ایمان و تجربه‌های دینی از منظر ایشان به مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و زبان‌شناسی ایشان مربوط می‌شود. وی در باب هستی‌شناسی به تشکیک خاص حقیقت انسان و اوصاف انسان ازجمله ایمان و هم‌چنین به تشکیکی بودن مراتب تجربه‌های دینی قائل‌اند. بر همین اساس است که برخلاف دیدگاه مشهور حکمای مسلمان که انسان را دارای یک حقیقت واحد به‌عنوان حیوان ناطق و نسبت آن به افرادش را مساوی می‌دانند، حقیقت انسان از منظر ایشان در ابتدا و قوس نزول بر اساس تسامح نوع واحد است؛ ولی در قوس صعود به‌طور حتم یک نوع واحد نیست بلکه در مسیر یک تغیر دائمی در حال نوسان است و همواره در حال نو شدن است؛ بنابراین ایمان و تجربه‌های دینی او نیز در حال تکامل و تغییر می‌باشد. در این میان حقیقت وحی بیرون از دایره تجربه قرار داشته و فرق‌های جدی در میان تجارب عرفانی اصیل و غیر اصیل وجود دارد.

مرجئه ازجمله مکاتب کلامی در تمدن و فرهنگ اسلامی است که تأثیر آن در فرهنگ بخش عمده‌ای از جهان اسلام نمودار است. این مکتب در برهه‌ای خاص از تاریخ اسلام متولد گردید، رشد کرد و بارور شد و بخش مهمی از جهان اسلامی را متأثر از آموزه‌های خود نمود. عمده تأثیر و ماندگاری این مکتب در شرق اسلامی بود. بلخ از مهم‌ترین حوزه‌های پیدایی و پویایی و ماندگاری این مکتب بود. کرّامیه و ماتریدیه دو فرزند سرشناس مرجئه است که اولی در اوان جوانی مُرد. دومی اما با تمهیداتی خاص تاکنون زنده است و برخوردار از نشاط. فرزندان عجم در بلخ و خراسان سعی بلیغ ورزیدند تا مکتب مرجئه با شکل و شمایلی جدید و بدون عوارض عربی به جهان اسلام معرفی و ارائه گردد. معرفی مکتب‌های اولیه کلامی اسلامی به جهان امروز می‌تواند چهره خشنی که گروه‌هایی مثل داعش، الشباب و بوکوحرام که زاییده تفکر اهل حدیث و اشعری است را تلطیف بخشد و چشم مسلمانان و جهانیان را با چهره‌ای از اسلام که «اهل مدارا» ست آشنا نماید. مرجئه‌ای که در بلخ رشد و نما یافت و بارور شد و به جهان اسلام صادر گردید، یکی از همین مکتب‌هایی است که جهان اسلام به‌خصوص اهل سنت به‌شدت به آن احساس نیاز می‌کند.

تمدنها سابقه تاریخی دارند. اسلام دین تمدن سازی است که تمدن کهنی در تاریخ جامعه بشری پدید آورده است. گرچه امروزه از آن فاصله گرفته است. سالیانی است که دین اسلام از ظهور پیشوای خویش محروم مانده است . لذا برای تغییر وضعیت موجود و اداره بهینه امور جامعه اسلامی نیازمند تحقق تمدن اسلام است. تحقق این امر مبتنی بر راهبردهای ساختارسازی تمدن اسلام است. راهبرد پیشنهادی نگاه تمدنی به علوم و معارف و توجه به آینده نگری و آینده پژوهی است.

متکلمان مسلمان درباره حقیقت و ماهیت انسان، آراء مختلفی ارائه کرده‌اند. برخی حقیقت انسان را جسم و برخی عَرض، بعضی مجرد از جسم و عَرض و بعضی دیگر مرکب از آن دو، دانسته‌ است. برخی انسان را مرکب از روح و بدن و بعضی مرکب از بدن و نفس مجرد دانسته است. دیدگاه اخیر را کلام وحی و نیز روایات معصومان تأیید می‌کند. با توجه به مقام خلیفه‌اللهی، مقام کرامت و افضلیت، برخورداری از فطرت الهی، امانت‌داری الهی، انسان‌محور عالم آفرینش بوده تمام نعمت‌ها و امکانات این جهان مقدمه است تا انسان در راستای تکامل، تعالی و وصول به قرب حق بهره گیرد.

برخی از فلاسفه دین معاصر، برخلاف متکلمان و فیلسوفان دین قدیم که منشأ دین را وحی الهی می‌دانستند، آن را تجارب دینی می‌دانند. سپس در مورد چگونگی تجربه دینی، انواع تجارب دینی، اعتبار آن‌ها، تفسیرهای آن‌ها و نیز عوامل و انگیزه‌هایی آن‌ها، سخنانی گفته‌اند که در این نوشتار مورد کندوکاو قرارگرفته است.