جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه سید محمدحسین طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، مفسر معروف قرآن کریم در تاریخ معاصر ایران و تشیع است. او مدعی است که در کتاب خود، شیوه تفسیر قرآن به قرآن را به کار گرفته است. از میان شاگردان وی، بیشترین اهتمام به رشته تفسیر را در تدریس و تالیف، آیت‎الله عبدالله جوادی آملی، داشته است. ایشان نیز مدعی ست که به شیوه استاد خویش، قرآن را تفسیر کرده است. شرط لازم ورود به حوزه تفسیر به شیوه پیش‎گفته، شناخت قرآن به روش «قرآن‎بنیاد» است. از این رو، او مجلد نخست از مجموعه چندین جلدی تفسیرِ موضوعی خود را «قرآن در قرآن» نامیده است. دعوی وی در کتاب یادشده، این است که به «قرآن‎شناختِ قرآن‎بنیان» پرداخته، و از این رهگذر، بر شیوه تفسیر «قرآن به قرآن» استدلال کرده و اسلوب مزبور را بر پایه آن استوار ساخته است. مطالعه این اثر، نشان‎دهنده کامیابی‎های قابل توجه نویسنده در اتخاذ روش یادشده در قرآن‎شناسی است که دستاوردهای مهمی برای وی به ارمغان آورده است. با توجه به این که آیت الله جوادی آملی، همچون استاد خویش، به موازات تحقیقات گسترده تفسیری، سالیان متمادی اهتمام ویژه‎ای به تدریس و تالیف در سطوح عالی فنّ حکمت اسلامی نیز داشته است، مقاله حاضر در پی بررسی این مطلب است که آیا «قرآن‎شناسیِ قرآن‎محور»ِ ایشان، به گونه‎ای کاملا عاری از دخالت آموزه‎های حِکمی و تنها مستند به متن آیات وحی به انجام رسیده است؟ آیا می‎توان بر دعوی «قرآن‎بنیان» بودن این روش (به نحو مطلق) به گونه‎ای کاملا برکنار از تاثیر تعالیم حکمی، صحّه گذاشت؟ یا نه؛ هرقدر هم که قرآن‎شناسی، بر آیات خود قرآن استوار و درون‎متنی باشد، تاثیرِ آموزه‎های فلسفی بر آن، به کلی قابل حذف از فرایند شناخت وحی نبوده و ادعای «کاملا قرآن‎بنیاد» بودن آن، به کلّی فارغ از هرگونه تاثیرگذاری زمینه‎های تعقّل فلسفی، قابل تأمّل و احیانا تردید است؟ بدیهی است پاسخ این پرسش، هرچه باشد، به طور مستقیم به امکان یا استحاله «تفسیر قرآن صرفا به خود قرآن» نیز قابل تعمیم خواهد بود؛ زیرا منهج تفسیری مزبور، بر شناخت قرآن به قرآن، مبتنی و به آن مشروط است.

هدف این پژوهش تکمیل و تصحیح مقادیر صفات چهارده معصوم‰ به مثابه موجودیت شخص در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند متناسب با بافت اطلاعاتی ایرانی - اسلامی به منظور گسترش و حضور تشیع و امامان معصوم‰ در وب‌معنایی است. فرانمای تولید داده‌های ساختارمند یکی از راه‌حل‌های تحقق وب‌معنایی است. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ شیوه اجرا، «کتابخانه‌ای» با رویکرد «تحلیلی» است. جامعه پژوهش شامل صفات چهارده معصوم‰ به منزله موجودیت شخص در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند است. روش گردآوری داده‌ها، «اسنادی» و «مصاحبه» بوده است. نتایج نشان داد 31 صفت «شخص» در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند با ویژگی‌های شناخته‌شده از چهارده معصوم‰ قابلیت انطباق داشت که ارزش صحیح آنها مشخص و ثبت گردید. این فرانما برای مراکز اطلاعاتی و منتشرکنندگان پیشینه‌های فراداده‌ای مرتبط با چهارده معصوم‰ در بافت اطلاعاتی ایرانی - اسلامی در شبکه جهانی قابل استفاده است. استفاده از این صفات و مقادیر آن موجب بهبود دسترس‌پذیری و نمایه‌پذیری محتوای پایگاه‌های اطلاع‌رسانی اعلام، پوشه‌های مستند نام‌های ملی و بین‌المللی، حوزه‌های کتاب‌شناختی و محتواهای دینی و به تبع آن شناخت بهتر دین اسلام و به‌ویژه مذهب تشیع و افزایش دانش در مباحث توحیدی و اعتقادی و مبانی اسلام خواهد شد. نشانه‌گذاری ارزش‌های شناسایی‌شده با صفات فرانما در بسترهای نحوی ایجاد داده‌های ساختارمند بیشتری در محیط شبکه جهانی را موجب شده، تحقق وب‌معنایی و بازیابی دانش مرتبط را به دنبال خواهد داشت.

مقولات ابزار ذهن ما برای شناخت حقایق اطراف است. بشر اشیای خارجی یا مفاهیم ناظر به آن‌ها را ذیل یکی از مقولات قرار داده است و فهم می‌کند. اما میزان صدق مقولات بر تمام واقعیات خارجی و تمام حقایق هستی هنوز به درستی مشخص نیست. آنچه در آرای برخی فلاسفة مشاء دیده می‌شود‌این است که مقولات و پیرو آن انواعی که ذیل آنها‌ایجاد می‌شود نقش تعیین کننده در تعین نوعی موجودات دارند و صرفاً ابزار طبقه بندی موجودات در ذهن انسان نیستند. در‌این میان ملاصدرا دیدگاه متفاوتی از مقولات را در آراء خود نشان می‌دهد و آن‌ها را محدود به حوزة اعتباری ماهیات می‌داند. بدیهی است زمانی که اصالت را از آن وجود و نه ماهیات بدانیم تمام اعتبارات و قوانین حاکم بر ماهیت نیز غیر واقعی و اعتباری خواهند شد. بنابرین ما در فلسفة ملاصدرا مجبور به تابعیت از مقوله و ملزم به مقوله بندی نیستیم و می‌توانیم ادعا کنیم که در فلسفة ملاصدرا اهمیت و محوریت مقولات به عنوان امر محوری در تعین نوعی موجودات از بین می‌رود و یک موجود می‌تواند از نوعی به نوع دیگر و از مقوله‌ای به مقولة دیگر تغییر ماهیت بدهد بدون‌اینکه امر محالی لازم بیاید. در‌این مقاله، ابتدا به نحو اجمالی به ذکر نمونه‌ها و مواردی اشاره خواهیم کرد که نشان دهندة استثناهایی در مورد شمول و جامعیت مقولات در لابلای آراء فلاسفه گوناگون است. خارج بودن نمونه‌هایی از حقایق از حیطة مقولات و مناقشه بر سر عدد کلی مقولات نمونه‌هایی از‌این دست است. پس از آن سعی شده، نکتة پیش‌گفته به همراه مثال‌هایی از آثار ملاصدرا بیان شود. در نهایت به بررسی مقولات و جایگاه آن در نظام اصالت وجودی پرداخته خواهد شد. بدیهی است که بررسی چنین مسائلی نیازمند تحلیل، استخراج و استنباط از آراء فیلسوف است و در‌این مقال نیز مقصد و منظور پژوهشگران لزوماً جویا شدن شواهد صریح متنی دال بر‌این موضوع نیست. لیکن استفاده از متن در جهت توضیح مقصود امری اجتناب ناپذیر است.

در این مقاله نشان داده می‌شود که معرفت‌شناسی سهروردی همان معرفت‌شناسی ابن‌سینا است و تئوری «علم حضوری» سهروردی که نظریۀ منحصر به فرد وی محسوب می‌شود، از ابن‌سینا الهام گرفته شده است. بر این اساس جهت‌گیری مشائی- ‌مشرقی ابن‌سینا و منظر اشراقی سهروردی هر دو حافظ یک چهارچوب معرفت‌شناسی هستند، گرچه معرفت‌شناسی ویژۀ هر یک از ایشان با زبان فلسفی متفاوتی مطرح شده است. در این مقاله نشان داده می‌شود که هر دوی ایشان به سلسله مراتب معرفت به صورت زیر وفادار بوده‌اند: 1. معرفت حاصل از تعریف؛ 2. معرفت حاصل از ادراک حسی؛ 3. معرفت حاصل از مفاهیم اولیه؛ 4. معرفت حاصل از علم حضوری؛ 5. معرفت حاصل از تجربۀ مستقیم (عرفان). بر این اساس از دیدگاه هر دو فیلسوف، معرفتی که از طریق عرفان به دست می‌آید، ناب‌ترین شکل معرفت است که واضح، متمایز و بی‌واسطه و مستقیم است.

مسئلة پژوهش حاضر این است که راهکار حلّ مشکل سوگیری‌های شناختی در تجربة دینی مدرن چیست؟ با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با تحلیل اندیشه‌های نظریه‌پردازان حوزه‌های مرتبط با مسئله، به‌ویژه ویتگنشتاین، برای پاسخ به این سؤال از یک سو باید دانست که بین باور کلّی برآمده از متافیزیک دینی و باور شخصی ناشی از تجربة دینی رابطة تعاملی برقرار است و از سوی دیگر میان متافیزیک دینی و صورت حیات دینی رابطة تعاملی در کار است. در نتیجه، اگر تجربة دینی بر اساس صورت حیات خاص شخصِ تجربه‌گر و شخصِ مفسّر واکاوی نشود، می‌تواند موجب سوگیری‌های شناختی شود. بنابراین تفاسیر تجربة دینی مغایر صورت حیات می‌تواند برای خود تجربه‌گر از نظر اول شخص غیرشفاف و بی‌معنا باشد. همچنین، برای شخص مفسّر از نظر سوم شخص به نحوی بدعت‌آمیز شناخته شود.

یکی از مهم‌ترین مسائل معرفتی، شناخت حق‌تعالی است که در مکتب عرفان نظری، وجود حق تعالی، وجود بسیطی معرفی شده است که جای برای غیر نگذاشته است و ماسوای او، اطوار و شئون وی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً بدین نظریه، نظریه وحدت شخصی وجود می گویند. جمهور قائلند نخستین کسی که نظریه وحدت شخصی وجود را در یک نظام‌واره علمی مطرح نموده است، ابن ‌عربی است. ولیکن در این مقاله ثابت می شود که شیخ اشراق نخستین شخصی است که مبانی این نظریه را در حکمت خویش، تبیین نموده است.

هاینس هالم، شیعه‌شناسان برجسته آلمانی، در اواخر سده 20م پژوهش‌های چشمگیری درباره تشیع، به‌ویژه شکل‌گیری عقاید و تحولات تاریخی‌ آن تا شکل‌گیری انقلاب ایران در سال 1357انجام داده است. پس از ترجمة این آثار به زبان‌های فارسی و عربی و جلب توجه پژوهشگران و شیعه‌پژوهان به آنها، آثار او ـ به‌ویژه مشهور‌ترین پژوهش وی، تشیع (1988) ـ در بوته نقد و بررسی قرار گرفت. این مقاله می‌کوشد افزون بر بازخوانی آثار هالم، رویکرد شیعه‌پژوهی وی و بستر شکل‌گیری آن، یعنی مطالعات شیعه‌شناسی در غرب سده بیستم را ارزیابی کند. پرسش اساسی این جستار آن است که رویکرد شیعه‌پژوهانه هالم از کجا نشئت گرفته و به چه مسائلی در این حوزه در فضای غرب پاسخ داده است. عمده فعالیت‌های پژوهشی هالم که حوزه تخصصی دانشگاهی وی را شکل داده، بر تلاش‌های عام وی در شناساندن تشیع، بر فضای دانشگاهی غرب تأثیر نهاده است. ازاین‌رو، بررسی دیدگاه‌های وی از این منظر و در نظر داشتن سهم متناسب آن ضروری به نظر می‌رسد. نیز گفتنی است که شیعه‌پژوهی هالم را نوعی واکنش علمی به رویدادهای سیاسی دهه‌های پایانی سده 20م در جهان اسلام و به‌ویژه خاورمیانه نیز می‌توان تفسیر کرد.

مشهورترین و مقبول‌ترین دفاع فلسفی در مقابل مسئلۀ منطقی شر دفاع اختیارگرایانۀ آلوین پلنتینگا است. مایکل آلمیدا، در مقام یکی از منتقدان این دفاعیه، معتقد است که گرچه دفاع اختیارگرایانه پاسخ مناسبی به بسیاری از تقریرهای مسئلۀ منطقی شر داده است، جان مکی قرائت‌هایی مطرح کرده که با توضیحی خاص می‌تواند مسئلۀ منطقی شرِ احیاشده نام بگیرد. انتقاد آلمیدا، که مانند پلنتینگا خداباور و قائل به ناسازگاری جبر علّی‌ـ معلولی با اختیار خدا و انسان‌هاست، به طور مشخص متوجه یکی از مقدمات بحث‌برانگیز این دفاعیه، یعنی انگارۀ «شرارت فراجهانی همگانی»، است که به ادعای پلنتینگا احتمال دارد ویژگی ذاتی همۀ فاعل‌ها بین مخلوقات باشد. از نظر آلمیدا، این انگاره ناممکن است. زیرا علم مطلقِ پیشین الهی، بر اساس دیدگاهی نزدیک به مولینیزم، امکان فعلیت‌بخشی به جهان کامل اخلاقی را برای خداوند مهیا می‌کند، بدون اینکه منجر به نفی اختیار انسان‌ها شود. از نظر آلمیدا می‌توان به این مسئله پاسخ داد و از وجود خداوند دفاع کرد. البته، بیان راه‌حل او از اهداف این نوشتار نیست.

جریان فمینیسم در غرب به دنبال ایجاد برابری و رفع ستم از زنان در نظام حقوقی و سیاسی به وجود آمد اما با مرور زمان، دغدغه این جریان به حوزه معرفت شناختی نیز امتداد یافت. به اعتقاد معرفت شناسی فمینیستی علوم بشری تحت سلطه مردان و متناسب با منافع آن‌ها ایجادشده است بنابراین با شالوده شکنی معرفت‌شناسی متداول غرب، تجربیات سرشتی و اجتماعی انسان‌ها در معرفت اهمیت می‌یابد و این تجربیات در قالب تأثیر جنس و جنسیت تفاوت‌های معرفتی زنان و مردان را رقم می‌زند. به علت پویایی و اهتمام فلسفه اسلامی به مسائل روز، معرفت شناسی فمینیستی نمی‌تواند نزد فیلسوف مسلمان مغفول واقع شود به خصوص متفکری چون آیت الله جوادی‌آملی که ضمن جامعیت در علوم مختلف به مسائل روز نیز توجه دارد. هدف از نگارش این مقاله، بررسی امکان تحقق معرفت شناسی فمینیستی در نظام معرفت شناسی علامه جوادی آملی است که به این منظور کلیه اسناد و آثار ایشان در حوزه معرفت شناسی وزنان، با روش تحلیل مطالعات اسنادی مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد با پذیرش جسمانیت الحدوث و روحانیت البقا بودن ارکان معرفت؛ حرکت جوهری و تمایز بین ادراکات در معرفت شناسی آیت الله جوادی آملی و باور به تفکیک بین جنس و جنسیت در مطالعات زنان از سوی ایشان، می‌توان از تأثیرگذاری جنس و جنسیت بر علوم اعتباری و کارکردگرایانه سخن گفت بدون آنکه چنین تأثیری منجر به نسبیت معرفتی شود. بر همین اساس کلیت ادعای معرفت شناسی فمینیستی در معرفت شناسی آیت الله جوادی آملی قابل‌ تحقق بیان می‌گردد.

برهان وجودی آنسلم از براهین بحث‌انگیز اثبات وجود خداوند است که مورد توجه فیلسوفان غربی و اندیشمندان اسلامی واقع شده است. در این پژوهش، با تلاش برای نسبت‌سنجی میان تقاریر ارائه‌شده در غرب و میان مسلمانان، اولین تقریر منسجم از هر دو گروه، یعنی آنسلم و نراقی، با یک‌دیگر مقایسه شد و مشابهتی تام در هر دو تقریر یافت شد. تلقی از خداوند در مقام موجودی که بزرگ‌تر و برتر از او نمی‌توان تصور کرد نقطة عزیمت صورت‌بندی این برهان است و مورد پذیرش نراقی نیز قرار گرفته است. پژوهش در جست‌وجوی مبنای مشترک معرفتی میان دو اندیشمند، که منتج به مشابهت‌ تقاریر شده، نشان داد وجود خداوند برای هر دو و به شکل پیشینی به منزلة حقیقتی ثابت و تردیدناپذیر بوده و قبول همین معرفت فطری به خداوند در تثبیت مقدمة برهان نقش کلیدی داشته است. بنابراین، می‌توان پاره‌ای از اشکالات افرادی همچون گونیلو را ناشی از بی‌توجهی به خاستگاه معرفتی این برهان دانست و بدان پاسخ داد.