جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله، هفتمین مقاله : از صفحه 64 تا 72 مجله حاضر (نشریه لوکایتا) است.

فخررازی در شرح خود بر اشارات مسئله علم و غایت داشتن قوای طبیعی را مورد اشکال قرار می‏دهد. خواجه نصیر الدین توسی در پاسخ به او دو نکته ذکر می‏کند. اول) غایت مقتضای ذات طبیعت است. دوم) قوای طبیعی شعورٌ مایی دارند. یافته‏های ما در این تحقیق نشان می‏دهد به کار بردن تعبیر شعورٌ ما برای قوای طبیعی در حکمت مشا اختصاص به خواجه نصیر دارد و در آثار ابن‏سینا یافت نمی‏شود. درباره پاسخ‏های این دو فیلسوف به مسئله علم و غایت قوای طبیعی نیز می‏توان گفت ابن‏سینا در مسئله علم و غایت قوای طبیعی سخن واحدی ندارد. او در الهیات شفا، فاعل‏های جسمانی را فاقد ادراک و اراده می‏داند که فعل یکنواخت دارند. اما در نمط هشتم اشارات به وجود شوق و عشق طبیعی یا ارادی برای اشیا جسمانی قائل است. در طبیعیات شفا اگرچه مجموع طبیعت را غایتمند خوانده اما شوق هیولی به صورت را رد می‏کند. در رساله درباره عشق برای هیولی، صورت و اعراض عشق غریزی و فطری ثابت می‏کند. خواجه توسی نیز اگرچه غایتمند بودن مجموعه طبیعت را پذیرفته است اما درباره وجود شعورٌما برای قوای طبیعی توضیحی ارائه نمی‏کند. براساس استنباط ما، آنچه این‏دو فیلسوف به عنوان غایت قوای طبیعی مطرح کرده‏اند به ماینتهی الیه الحرکه شبیه‏تر است تا مابه الحرکه، همچنین می‏توان غایت را به مبادی عالیه قوای طبیعی نسبت داد تا فاعل‏های جسمانی؛ سیر به سوی معشوق حقیقی، از نگاه ابن‏سینا ذاتی همه موجودات ولو بدون علم و اراده است.

نظم یا الگوهای ثابت از پیش تعیین شده و قابل کشف دربارة پدیده‌ها و واقعیت‌ها، به طبیعت و قوانین تجربی محض اختصاص ندارد؛ بلکه می­تواند آنچه در اصطلاح اندیشمندان مسلمان، سنّت­های اجتماعی یا سنّت‌های تاریخی نام گرفته را نیز در بر­گیرد، این سنّت­ها که حق تعالی با تعبیر «سنة الله» آنها را به خود نسبت داده (فاطر/ 43 و فتح/ 23)، بیانگر فعل همیشگی و پیوستة الهی در برخورد با افراد و امت‌هاست. سنّت توفیق یکی از این قوانین است که به واسطه آن، برخی انسان­ها مشمول عنایت و مراقبت ویژة الهی گردیده و در جایگاه دستیابی به اسباب و وسایل خیر قرار می‌گیرند. مقاله حاضر بر آن است تا چگونگی جریان تأثیرگذاری این سنّت را در سه ساحت اساسی وجود انسان، یعنی: حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری را از طریق، زیادتی معرفت، الهامات قلبی و توانمندی عمل به خیر در شرایط سخت نشان دهد. تبیین ضوابط تحقّق این قانون در آیات الهی از جمله، تلاش و مجاهده در راه حق، توجّه به معیار رضایتمندی، استقامت و ثبات قدم در اهداف، انابه و استغفار از قصورها، دعا و طلب توفیق از خداوند، دستاورد دیگر این نوشتار است، امری که در جای خود، بیانگر عوامل دستیابی افراد و امّتها به خیر و سعادت از دیدگاه قرآن به شمار می‌رود.

برخی از خاورشناسان در آثار خود، به طور گسترده، شبهة تأثیرپذیری قرآن از کتاب مقدّس را مطرح کرده‌اند تا از این طریق، الهی بودن قرآن را مخدوش کنند و آن را ساختة دست حضرت محمّد (ص) جلوه دهند. شبهات آنها در این باره بر پیش‌فرض‌هایی استوار است که اگر نادرستی آنها نمایان شود، ادّعاهای آنها نیز مردود می‌شود. در این مقاله، ابتدا به چگونگی شکل‌گیری و سیر تطوّر این شبهه اشاره می‌شود و نمونه‌هایی از ادّعاهای خاورشناسان دربارة تأثّر قرآن از کتاب مقدّس بیان می‌گردد. سپس، پیش‌فرض‌های خاورشناسان در طرح شبهاتشان بررسی و نقد می‌شود. هم‌چنین، به برخی تفاوت‌های قرآن و کتاب مقدّس در مسائل عقیدتی و تاریخی که حاکی از عدم تأثّر قرآن از کتاب مقدّس است، اشاره می‌گردد.

سیّد محمود طالقانی در میان مفسَران معاصر، دارای برخی امتیازات و برخوردار از نگاهی بین­فرهنگی است. او در زمانی حساس می­زیَد و در نقطه­ای مهم، عهده­دار امر تعلیم و ترویج قرآن می­شود؛ به سرزمین‌های اسلامی مسافرت می­کند و با رجال فکر و فرهنگ به گفتگو می­پردازد و سال‌هایی را نیز در حبس و تبعید می­گذراند. این آمدوشدها و نیز طرز نگاه خود او، به وی نگرشی جامع می­دهد. اگر وی در کنج زندانی تاریک نیز قلم می­زند، با قلمی زنده از کلیّت امّت اسلامی و از مشکلات و سرنوشت آن و بلکه جامعه بشری می­گوید. او با اندیشه­ای قرآن­محور، قضایای عصر و اجتماع را می­سنجد و در نگرش و نگارش‌های خود، نیاز به روح وحدت در جامعة اسلامی و انسانی را ـ که نیازی مبرم در حال حاضر نیز هست ـ بروشنی مورد تأکید قرار می­دهد.

اثبات اعجاز قرآن، در پیراستگی از اختلاف، مشروط به فقدان اختلاف در قرآن و پاسخ‌یابی آیات موهم اختلاف است. صرف نظر از انگیزة‌مدعیانِ اختلاف در آیات قرآن، علّت توهّم اختلاف، در نظر نگرفتن مبانی و قواعد صحیح در تفسیر آیات است. در زمینة آیات موهم اختلاف، دسته‌بندی‌های مختلفی صورت گرفته است که به نظر نویسنده، تقسیم بر اساس سبب و علّت توهّم اختلاف، روش صائب در این زمینه است تا هم مخاطب با علّت به وجود آمدن شبهه آشنا ‌شود و هم، توان پاسخ‌گویی به شبهات را یاد ‌بگیرد. روش صحیح در پاسخ دادن به شبهات پیرامون آیات موهم اختلاف در قرآن نیز، شناسایی علّت توهّم اختلاف (در نظر نگرفتن یکی از قواعد تفسیر) در هر دو آیة موهم اختلاف و پاسخ دادن به شبهه بر اساس قاعدة یاد شده است.

وجود اختلاف در معنای واژه «الصمد»، مفسّرین را به تکاپویی عجیب انداخته‌است. روایت تفسیری امام حسین (ع) با تعبیر «لا جوف له»، برخلاف دیدگاه مخالفان که آن‌ را ملهم معنای تشبیه و تجسیم دانسته و مآلاً آن‌‌ را مردود قلمداد کرده‌اند، به دلایل: همسویی با هدف سوره و ایفای نقش مؤثّر در شبکه ارتباطی آیات سوره، هماهنگی با کشفیّات جدید علم تجربی و برخورداری از تأیید دیگر روایات، زمینه بررسی این روایت را به سمتی سوق می‌دهد که معانی سه‌گانه عرضه شده توسّط مخالفان روایت تفسیری امام حسین (ع)، اندراج معنایی واحد یافته و با تصحیح پیش‌فرض این گروه، ادّعای تشبیه به بوته فراموشی سپرده می‌شود.

بدون تردید ایجاد و یا گسترش بیشتر علوم اسلامی، مرهون احادیث منقول از معصومین (ع) بوده است؛ اما عدّه‌ای گمان کرده‌اند که تقریباً همة مسائل علم اصول فقه از علوم دیگر اقتباس شده و قواعد آن مبتنی بر عقل، عرف، لغت و یا سیرة عقلاست. در این مقاله، پس از بیان مقدماتی، اثبات می‌شود که حدیث در اصول فقه شیعه، هم موضوع مهم‌ترین مسائل اصولی (مانند حجیّت خبر واحد و تعادل و تراجیح) است و هم در استنباط برخی قواعد اصولی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و علاوه بر آن، در اعتبار بخشی و حجیّت در این علم، نقش مؤثری دارد.

«ضالّ» با توجّه به معنای لغوی و کاربرد آن در شماری از آیات قرآن، به کسی گفته می‌شود که به هدایت آسمانی راه ندارد و این هدایت آسمانی اعم از آگاهی از اسرار غیب یا بهره‌مندی از وحی الهی است. کاربرد آن دربارة انبیای الهی نیز در چارچوب همین معناست: در داستان حضرت یوسف (ع)، برادران وی، فرزندانِ پیامبر خدا، در دو مورد پدرشان حضرت یعقوب (ع) را «ضالّ» می‌خوانند:‌ ﴿إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ﴾ و ﴿تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ﴾. ضلالت در هر دو مورد، به معنای انکار اطّلاع یعقوب (ع) از اخبار و اسرار غیبیی چون منتخب الهی بودن یوسف (ع) در بار اوّل و زنده بودن او بعد از گذشت چندین سال در بار دوّم است. «ضالّ» بودن حضرت موسی (ع) در بیان خودش: ﴿قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ﴾ و پیامبر اکرم (ص) در بیان خداوند خطاب به او ﴿وَوَجَدَکَ ضَالاً فَهَدَى﴾ نیز به زمان پیش از نبوّت ایشان و بهره‌مند نبودنشان از وحی الهی اشاره دارد.