جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توسعه و پيشرفت به عنوان شاخصي مهم، براي جوامع بشري شناخته شده است و اين سوال وجود دارد که مولفه ها و عوامل شکل دهنده توسعه و پيشرفت از نظر اسلام و با توجه به آرمان شهر مهدوي چيست؟ در انديشه اسلامي توسعه يافتگي و پيشرفت، به ويژه در بعد سياسي با حکومت امام عصر (عج) تجلي مي يابد. از آنجا که حرکت به سوي کمال موجب رسيدن به قله سعادت و قران کريم هدف رسالت پيامبر (ص) را اظهار امر دين بيان کرده، تحقق کامل اين امر در مدينه فاضله مهدوي به عنوان شاخصي براي توسعه و پيشرفت اسلامي خواهد بود. هدف تحقيق پيش رو ارائه فرايند توسعه اسلامي بر اساس آموزه مهدويت است. مهم ترين مولفه ها که در اين مقاله براي توسعه يافتگي و پيشرفت بر اساس آموزه مهدويت شناسايي شده عبارتند از: محوريت امام معصوم (ع)، همراهي و همدلي جامعه با امام عصر (عج)، هماهنگي با اقتضائات زمان، تعقل وتفکر، تقويت ايمان و تزکيه قلوب.

بشر همواره دنبال پيشرفت و کمال خويش بوده است و در اين راه، ضرورت تاسي به يک الگوي کامل را يکي از بديهيات مي داند. از آن جا که در جامعه امروزي الگوهاي متعددي مطرح بوده، شناخت الگوي صحيح کاري دشوار مي نمايد. از سويي در طول تاريخ اين الگوهاي ادعايي نتوانسته اند نيازهاي مادي و معنوي بشر را تامين کند و حتي گاهي به جاي پيشرفت سير قهقرايي داشته اند. تنها شيعه اثني عشري است که با تکيه بر آموزه ناب مهدويت، براي آينده جهانيان چشم اندازي روشن و سعادت بخش ترسيم مي کند. تدوين «الگوي اسلامي ايراني پيشرفت» به عنوان چشم انداز نظام جمهوري اسلامي ايران، به اين الگوي ناب نيازمند است. در اين نوشتار در قالب بيان ضرورت هاي الگوگيري از آرمان شهر مهدوي، برخي از ابعاد اين انديشه الاهي به تصوير کشيده شده است. در اين مجال با معرفي برخي وجوه قابل الگوگيري، به راهکارهاي تحول در بخش هاي «دين و فرهنگ»، «علم و دانش»، «اقتصاد و سرمايه گذاري»، «عدالت گستري و قضا»، «امنيت و رفاه» و «ايجاد وحدت و تعامل» اشاره گرديده، بديهي است با تاسي به آرمان شهر مهدوي، در ضمن سير به سوي توسعه و پيشرفت متعالي، کم کم زمينه نيز براي تحقق وعده الاهي و استقرار دولت کريمه فراهم مي گردد. در اين تحقيق، براساس شواهد روايي، ضرورت و امکان الگوگيري از آرمان شهر مهدوي در جهت توسعه و پيشرفت جامعه حاضر تبيين گرديده است.

در میان حکیمان اسلامی تصویر آرمان شهر سابقه بسیار دیرینه دارد. «ابونصر فارابی» که او را «معلم ثانی» خوانده اند شهری آرمانی تصویر می کند که به «مدینه فاضله» معروف است، غربی ها هم تحت عنوان «شهر خدا» از آن یاد کرده اند. «علامه اقبال لاهوری» نیز شهری را به تصویر کشیده و آن را «مرغدین» نام نهاده و سپس توصیف کرده است. نکته جالبی که در توصیف نامه وی دیده می شود، توجه او به مساله محیط زیست طبیعی است که کاملا برگرفته از آموزه های اسلامی قرآنی و دانش الهیاتی اوست. مقاله حاضر به برداشت وی و مقایسه آن با نگاه برخی فلاسفه مغرب زمین که از نظر تاریخی معاصر وی بوده اند می پردازد تا معلوم شود دو نگاه دینی و غیردینی به طبیعت چگونه است.

مطالعه مباحث اجتماعی و سیاسی در اندیشه ابن سینا از اهمیت به سزایی برخوردار است. ذیل مطالعه ای از این دست تصویر جامعه ایده آل وی می تواند از اهمیتی دو چندان بهره مند باشد. شهر آرمانی و جامعه ای که بوعلی در آثار خود بنا بر مبانی فکری خویش ساخته است مبتنی بر اندیشه کمال گرای مندرج در فلسفه اوست. مقاله پیش روی این مهم را از طریق بررسی مؤلفه های شهر و مطالعه ارتباط آن ها با یگدیگر دنبال می نماید. جهت انجام این مهم نیازمند توضیح مناسبات اجتماعی و فهم جامعه شناختی روابط برقرار در شهر هستیم. در عین حال مطالعه شهر آرمانی بوعلی متضمن توضیح چگونگی تأثیر عالم علوی بر زندگی اجتماعی آدمی و امکان تحقق سعادت و نیک بختی حاصل از این تأثیر در قالب شهر سینوی است. در این راستا مقاله به ارائه توضیحاتی در خصوص مؤلفه های اصلی شهر سینایی یعنی تقسیم کار، سعادت، نظام اجتماعی شهر، تعاون (مشارکت)، سنت (قانون)، قرارداد و عدالت می پردازد. نکته آن جاست که آن روح کلی که مؤلفه های شهر سینوی را به یکدیگر پیوند می دهد و موجب پایداری نظم جامعه یا شهر سینوی می گردد، شرع است.

در فلسفه معاصر رویکرد های نوینی وجود دارد که باعث شده است تا فلسفه وارد دوران جدیدی گردد و بسیاری از مباحث و موضوعات کهن را تحت الشعاع قرار دهد. رویکرد فلسفه تحلیلی، رویکرد معرفت شناختی و رویکرد کاربردی نسبت به فلسفه از جمله این رویکردها محسوب می شوند. ادعای پژوهش حاضر این است که هر چند رویکردهای پیش گفته جدید به نظر می رسند اما با دقت در آثار قدما، می توان رگه هایی از آنها را یافت. از جمله فیلسوفانی که اهمیت این رویکردها از دید وی مغفول نمانده است، حکیم ابو نصر فارابی است. پژوهش حاضر با هدف ردیابی مباحث مربوط به فلسفه ی تحلیلی، معرفت شناسی و فلسفه کاربردی، آثار مختلف فارابی را مورد بررسی قرار داده و آشکار ساخته است که پیش درآمد بسیاری از این مباحث در آثار فارابی مشهود است.

موضوع این مقاله، نقد کتاب اخیراً منتشرشدۀ آرمان شهر (بر اساس آرای مرتضی مطهری) است. این کتاب به بررسی و واکاوی و استخراج خطوط کلی مفهوم آرمان شهر در اندیشۀ شهید مطهری می پردازد. این مقاله می کوشد تا ابتدا به معرفی بسیار موجز این اثر بپردازد و سپس رویکردی انتقادی را در دو موضع دنبال کند: نخست بررسی انتقادی مواضعی که اساساً شایستۀ نقد دانسته می شوند؛ و دوم بررسی انتقادی مواضعی از کتاب آرمان شهر که اگرچه فی نفسه می توان آن ها را روا دانست اما مواضع بدیل متعددی در آثار و اندیشۀ شهید مطهری نیز در این باب قابل استخراج هستند و نویسندۀ محترم می توانست آن مواضع را هم در خوانش خود بیاورد، در حالی که چنین نکرده است. وجوه انتقادی عرضه شده در این مقاله را از زاویه ای دیگر نیز می توان تفکیک کرد؛ نخست، بررسی و گاهی نیز نقد خوانشی که نویسندۀ آرمان شهر از شهر آرمانی در آرای شهید مطهری ارائه داده است؛ و دوم خوانش خود شهید مطهری از برخی سویه های یک آرمان شهر، که عمدتاً مبتنی بر نصوص اسلامی شکل گرفته اند.

این کتاب به بررسی ویژگی های نظام اجتماعی از نظر فارابی پرداخته و مباحثی چون مراتب و گوناگونی مدینه ها، حدود و دریافت حقایق، نظام های اجتماعی مدینه فاضله و... در آن مطرح شده است. فارابی بحث از «آرای اهل مدینه فاضله» را با بحث از خدا می‌ آغازد و به بیان چگونگی پیدایش جهان هستی - از جهان معنوی گرفته تا جهان مادی - می‌ پردازد و آنگاه درباره مراتب جهان مادی سخن می‌ گوید و سرانجام به انسان - که حلقه پیوند جهان مادی و معنوی است می‌ رسد. فارابی می‌ نویسد: نظام خلقت از کاملترین مرتبت وجود آغاز می‌ شود و در رتبه بعد و به دنبال آن موجودی که کمی ناقص است حاصل شده و قرار می‌ گیرد و همچنین پس از این مرتبه همواره مراتب دیگر به ترتیب قرار می‌ گیرند. معلم ثانی، مدینه فاضله را به بدنی تشبیه می‌ کند که همه اندام‌ ها و اعضایش به درستی کار می‌ کنند و ارتباطی ارگانیک بین آنها برقرار است؛ همچنان که اندام‌ ها دارای مراتب متفاوتند، بعضی فرمانده و برخی فرمانبرند، در مدینه فاضله نیز این مراتب فرماندهی و فرمانبری در کار است. برترین مرتبه از آن «رئیس اول» است و فروترین از آن کسانی که کارشان خدمتگزاری است. فارابی اعتقاد دارد در مدینه فاضله دو مسئله بایستی ملحوظ شود، به عبارتی در شکل بخشیدن به جامعه دو مسئله مطرح است و آن تعریف سعادت و شیوه‌ های رسیدن به آن است، چون الگوی سعادت در جوامع مختلف متفاوت است؛ پس مدینه فاضله آنها نیز متفاوت است. امروز نظریه فارابی در جامعه‌ شناسی و تعیین مدل‌ های رشد و توسعه کاملاً و به وضوح به کار گرفته می‌ شود. مثلاً گفته می‌ شود مدل توسعه در هر جامعه، خاص همان جامعه است و نمی‌ توان مدل جامعه‌ ای را برای جامعه دیگری مورد استفاده قرار داد. با آن که دین مبین اسلام پایه گذاری یک نظام مدنی بر اساس قرآن مجید، اخبار و روایات نبوی و نیز سیره و روش زندگی ائمه اطهار راه به عهده گرفته است، و به رغم آن که دانشمندان و بزرگان فلاسفه، علمای اخلاق و عارفان اسلامی در این باب کتاب ها نوشته اند ولی هیچ یک از آنها مانند فارابی در این کتاب و کتاب دیگرش آرای اهل مدینه فاضله در بر شمردن و توضیح نظامات مختلف اجتماعاتی که ناظر بر روش های حکومتی گوناگون باشد، موفق نبوده اند. مدينه (نظام سیاسی) در چارچوب فکری- فلسفی فارابي داراي دو نوعِ فاضله (ایده آل و مطلوب) و غیر فاضله است؛ (در ذيل هر کدام مدن عظمي، وسطي و صغري). رئيس اوّل مدينه فاضله، نبي- فيلسوف و رئيس دوم فيلسوف محض است. به نظر فارابي، اگر فيلسوفي به نحويي در سياستِ مدينه سهمي نداشته باشد، آن مدينه و تمدن فاضله نيست؛ زيرا در نظام فکری فارابي، فلسفه مقوّم مدينه فاضله است، برخلاف نبوت. مدن غير فاضله به جاهله، ضالّه، فاسقه و مبدّله (متبدله) تقسيم مي‌ شود و هر کدام از مدن غير فاضله به شش شكل ديگر؛ ضروريّه، نذّاله، خسّه، كراميّه، تغلبيّه، جماعيّه تقسيم مي‌ گردد. مدينه فاضله فارابی نشانگر واقعيت جهانی و آرمان‌ هاي دین مبین اسلام بوده و هرگز رنگ و بوی ايتوپيايي (ناکجاآباد) به خود نگرفته است. فهرست مطالب این کتاب شامل موضوعاتی چون مبادی مدینه فاضله، نیروی حساسه، صورت و ماده، صور مادیه، ترتیب عالم حق، اجسام ارضی، موجودات ممکنه، نظامات اجتماعي مدينه فاضله، مراتب رياست‌ ها و طبقات مردم، حصول سعادت در مدينه و مدينه‌ هاي جاهليه است.

رابطه میان مفاهیم انسان و مفاهیم مذهبی ریشه ای عمیق به قدمت پیدایش اولین اجتماعات انسانی و شاید آغاز سخن گفتن و جدل کردن داشته باشد و مسئله مورد بحث و قابل توجه اغلب دانشمندان و مکاتب مختلف بوده است. در این میان هدف غایی انسان که در سالهای 1126-1196 میلادی توسط ابن رشد و ابن میمون ‘ آن هم جهت ارتباط دادن به ایمان و خرد مطرح می شود‘ تقریبا همان است که هشتصد سال بعد یعنی در فاصله سالهای 1902-1987 میلادی توسط کارل راجرز و آبراهام مازلو بنیانگزاران انسانی مطرح می شود. جالب آنکه این همان است که قرآن در آیات مختلف بیان می کند‘ آنجا که می گوید انسان استعداد دستیابی به والاترین مراتب کمال را دارد ‘ یعنی می تواند به چنان مقامی برسد که موجودی ملکوتی شود.

آرمان شهر زمینی که در آن از دغدغه های زندگی طبیعی اثری نباشد، آرزوی دیرین بشر است که اندیشه بزرگترین فلاسفه دنیا را به خود مشغول ساخته است. بزرگانی چون سقراط و افلاطون به این بحث پرداخته و ارسطو به این تفکرات نظم منطقی داده است. در اسلام هم اندیشه ورانی چون فارابی و ملاصدرا در صدد تبیین آن برآمده اند.این مجال از میان تمامی آرمان شهرها در پی مقایسه ای گویا از آرمان شهر یونان باستان و مدینه فاضله مهدوی است و تفاوت آن دو را در نگاه دنیوی صرف یا دنیوی- اخروی دانستن مدینه بیان داشته است. در مدینه مهدوی همه چیز به سمت کمال مطلق در حرکت بوده و خساست و اسراف جائی ندارد؛ تمامی مردم هم مسئولیت پذیر هستند.در این مقاله با ارائه تبیین مدینه فاضله یونانی شباهت های آرمان شهر افلاطون با مدینه فاضله مهدوی را بیان نموده ایم و پس از بیان نواقص آن، مدینه مهدوی را آرمان شهری زمینی تعریف کرده ایم که در عین رفع دغدغه های دنیوی انسان راه به افق بلندی دارد که با نگاه دنیوی صرف قابل تبیین نیست.

وضعیت اخلاقی یک آرمان شهر که در ذهن فردی یوتوپیک شکل می گیرد، از دو حال خارج نیست؛ یا او در ناکجاآباد مطلوب خود به دنبال «همه» خوبی ها می گردد، یا در پی «غلبه» خوبی هاست. در حالت نخست، ما در جست وجوی یک بهشت تمام عیاریم که اگرچه تصور آن در دنیایی دیگر معقول است، اما امکان پیدایش آن در این دنیا و مختصات انسان ها پذیرفتنی نیست. از دیگرسو، در شق دوم، نه تنها به وادی انتزاع یا ناکجاآبادسازی نیفتاده ایم، بلکه جهانی نه فقط مطلوب و مطبوع، بلکه ممکن و شدنی را تصویر کرده ایم.در این نوشتار، نخست برای تبیین مفهوم غلبه خوبی ها و سپس اثبات آن، اوصاف اخلاقی به دو دسته مستقل و وابسته تقسیم شده و در همین راستا مبتنی بر دو دسته از دلایل روایی و فرااخلاقی ثابت شده است که آخرالزمان اسلامی یک یوتوپیا به معنای مرسوم آن در ادبیات و فرهنگ جهان به ویژه غرب نیست و دوم آن که این شرایط اگرچه آرمانی است، اما دست نایافتنی، فراانسانی و غیرنرمال نیز به شمار نمی رود.