جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در نظر دارد تقسیم بندی های گوناگون واقع گرایی و ضد واقع گرایی اخلاقی را بررسی کرده و با توجه به آموزه های ویتگنشتاین متاخر، نظر وی را در این باره بیان نماید. به این منظور، پس از شرح کوتاهی از آموزه های ویتگنشتاین در پژوهش های فلسفی، نظرات گوناگون شارحان وی درباره واقع گرا یا ضد واقع گرای اخلاقی بودن ویتگنشتاین بررسی می شود. مبحث واقع گرایی اخلاقی ارتباط وثیقی با مبحث شناخت گرایی و ناشناختگرایی در فرا اخلاق دارد، از همین رو به صورت کوتاه، به بررسی نظر ویتگنشتاین متاخر در این بار نیز پرداخته شده است. در انتها نیز سعی شده نشان داده شود که واقع گرا و یا ضدواقع گرا نامیدن ویتگنشتاین، ناشی از کاربرد نادرست گرامر واقعیت است و نمی توان وی را در این تقسیم بندی جای داد.

یکی از مباحث مهم فلسفه اخلاق رابطه بین «باید و هست» است که دیدگاه های مختلفی در باب آن ارائه شده است. یکی از این دیدگاه ها، دیدگاه مرحوم علامه طباطبایی و شارح بزرگ آن شهید مطهری است که عبارت است از آنکه: باید و نبایدهای اخلاقی، جعل ها و اعتباراتی هستند که انسان بر اساس رابطه واقعی بین افعال اختیاری خود و نتایج مترتب بین آنها، تنظیم کرده است و «بایدها» مبتنی بر واقعیات هستند؛ هرچند از آن ها استنتاج نشده اند.

این مقاله در دو بخش ارئه شده است: در قسمت نخست ضرورت بحث توجیه در حوزه اخلاق فطری، مفهوم توجیه، رواج نظریه «غیر شناخت‌گرایی» ـ که نقطه مقابل نظریه «واقع‌گرایی اخلاقی» و خاستگاه نسبیت اخلاقی است ـ در غرب و رویکرد به فطرت با نگاه روان‌شناختی که ویژگی توجیه‌پذیری را نیز دارد، توضیح داده می‌شود. بخش دوم به توجیه اخلاق از نظر قرآن اختصاص دارد و در آن، مکانیزم شهود فطریات، آثار عینی شکوفایی گرایش‌های فطری و پیامدهای محسوس فطرت‌گریزی به‌عنوان عناصر قابل استفاده در توجیه اخلاق فطری مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

واقع گرایی اخلاقی به عنوان یکی از اصلی ترین موضوعات عرصۀ فلسفۀ اخلاق به این نکته می پردازد که حقایق اخلاقی از یک سو با نگاهی هستی شناسانه از آدمی مستقل بوده و از سوی دیگر با رویکردی معرفت شناختی، اولاً با ابزارهای ادراکی انسان و نیز وحی قابل شناخت اند. و در ثانی احکام اخلاقی، قابل صدق و کذب بوده و آخر اینکه دست کم برخی از این احکام صادق اند.در این نوشتار کوشیده ایم با نگاهی تحلیلی، درباره این موضوع به بحث بنشینیم که حقایق اخلاقی، وجودی مستقل و منحاز از آدمی دارند، آن هم از سنخ معقولات ثانیۀ فلسفی.

واقع‌گرایی اخلاقی از مهم‌ترین مباحث مطرح در فرااخلاق است که نقدهای بسیاری را در پی داشته است. در این میان مهم‌ترین نقد از آن جان مکی است. از نظر مکی، واقع‌گرایی اخلاقی فهم ما را دچار خطا می‌کند. زیرا خاصه‌های اخلاقی برگرفته از احساسات و عواطف ما هستند و به واقع ارجاع داده نمی‌شوند. از همین رو نمی‌توانند تبیینی علی داشته باشند و در نتیجه غیرمعرفت‌بخش‌اند. بنابراین هرگونه داوری درباره احکام اخلاقی اساسا نادرست است. در این نوشتار نخست نظریه خطای مکی و دو استدلالی که او نظریه‌اش را بر آن‌ها مبتنی ساخته مطرح می‌شود. سپس، با در نظر گرفتن ادعاهای مفهومی و وجودشناسانه‌ای که از لوازم رأی مکی است و نظریه خطایی که پیش از او لاک مطرح کرده بود، ایده او بررسی و نشان داده می‌شود که ذهنیت ارزش‌های اخلاقی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است.

این رساله توسعا به واقع گرایی اخلاقی، که یکی از مهمترین مباحث مطروح در فرا اخلاق است، می‌پردازد. اصطلاح واقع گرایی در معانی متفاوتی به کار رفته و در حوزه‌های مختلف وجودشناسی، معرفت شناسی و دلالت شناسی کاربرد دارد. این نوشتار صرفاً واقع گرایی را از منظر وجود شناسانه بررسی می‌کند. واقع‌گرایی در حوزه اخلاق به رویکردی اطلاق می‌شود که خاصه‌های سبک اخلاقی را خصوصیات واقعی امور یا افعال و جزئی از اثاثه عالم خارج می‌داند و بر آن است که پاسخ‌ پرسش‌های اخلاقی مستقل از ما و اندیشه‌ ما درباره آنهاست. بنا بر این دیدگاه نظریات اخلاقی باورهایی هستند که صدق یا کذب آنها را می‌توان براساس اموری در جهان پیرامون تعیین کرد و پاسخ صحیح به مسائل اخلاقی "در گرو کشف ارزشی است که از قبل در عالم خارج و جود داشته است". این نگرش، که در آن ارزش‌های اخلاقی صحیح به جای جعل باید کشف شوند،‌ در نهایت ایده واقع‌گرایی اخلاقی را در پی خواهد داشت، که واقعیت‌های اخلاقی را موجود و آنها را مستقل از هرگونه تصمیم‌گیری و داوری اخلاقی می‌داند و معتقد است که رسیدن به صدق و کذب آنها نیز از همین طریق امکان پذیر خواهد بود. هدف نیز در این رویکرد رسیدن به این حقایق اخلاقی است. به بیانی دیگر، واقع‌گرایی اخلاقی آراء اخلاقی را صدق و کذب پذیر و معرفت بخش می‌داند و گزاره‌های اخلاقی را حاکی از واقعیتی در عالم خارج‌ می‌داند، نه اینکه آنها تنها گزاره‌هایی بیانگر احساسات و عواطف ما باشند.فصل سوم از این نوشتار اختصاص دارد به آنچه مور درباره طبیعت گرایی و نقد آن مطرح کرده است. مهمترین ایراد او به طبیعت گرایان این است که آنها برخلاف کوششی که داشته اند نتوانسته اند تعریف درستی از خوبی ارائه دهند و این پرسش که خوبی چیست همچنان به صورت پرسش گشوده ای باقی مانده است. بخش دوم از همین فصل به بررسی رأی مکی، یکی از فیلسوفان غیر واقع گرای معاصر، و ایرادهایی که او به واقع گرایی وارد کرده است می پردازد. او معتقد است که چون خاصه های اخلاقی در جهان پیرامون وجود ندارند، هر حکمی که درباره آنها صادر شود ناموجه و از اساس اشتباه است. تنها می توانیم به نحو بین الاذهانی درباره این امور بحث کنیم.جان هنری مک داول فیلسوف اخلاقی است که معتقد به غیر طبیعت گرایی یا نا طبیعت گرایی، یکی از شاخه های واقع گرایی، است و در این زمینه مباحث مهمی را مطرح کرده است. پس از مور که درصدد رفع مشکلات طبیعت گرایی برآمده بود، مک داول نیز سعی بر این داشت که نظریات تکمیلی ای در این زمینه ارائه دهد. در فصل چهارم با هدف آشنایی بیشتر با مک داول، علاوه بر ارائه برخی از مهمترین نظریات او، از جمله حساسیت گرایی و فضیلت گرایی و نقد تجزیه پذیری، پاسخ او به مکی در ردّ انتقاد او به واقع گرایی به تفصیل آمده است.

بر اساس تعریف برگزیده ما، مطلق بودن اخلاق به معنای معتبر بودن برخی احکام اخلاقی بدون هیچ قید و شرط، یا مقید نبودن هیچ حکم اخلاقی به قیود ذهنی و غیر واقعی است و نسبیت اخلاق هم به معنای آن است که همه احکام اخلاقی با قید و شرط معتبرند و اعتبار هر حکم اخلاقی وابسته به قیودی ذهنی و غیر واقعی، مانند دستور، سلیقه و قرارداد است.در ادامه، این پژوهش به نقد مبانی و مهم ترین دلائل نسبیت اخلاقی پرداخته، تناقض های نظری و پیامدهای غیر قابل قبول التزام عملی به آن را برمی شمرد. ضمن آنکه مکتب اخلاقی اسلام با نسبیت اخلاقی سازگار نیست و باید این مکتب را واقع گرا و مطلق گرا دانست.

یکی از ویژگی‌های بارز تفکر شیعی، پذیرش «حسن و قبح ذاتی» و به‌تبع آن «حسن و قبح عقلی» است. نظریة مشهور اندیشمندان شیعی دربارة حسن و قبح عقلی آن است که عقل انسان توانایی درک و فهمِ دست‌کم اصول قضایای اخلاقی را دارد. در مقابل، برخی اندیشمندان شیعی مدعی‌اند قضایای اخلاقی از حیطة مباحث حقیقی خارج بوده و جزء قضایای مشهوری و آرای محموده‌اند که هیچ حقیقتی ورای رأی و نظر عقلا ندارند و درنتیجه اخلاق را جزء مباحث اعتباری و قراردادی به‌شمار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آورند. مدافع جدی این نظریه، مرحوم محقق اصفهانی است که کوشیده آن را به اندیشمندانی چون ابن‌سینا، خواجه‌نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین رازی نیز نسبت دهد. این مقاله در پی بررسی این دیدگاه و صحت و سقم این انتساب است. نتیجه اینکه، نه این انتساب قطعی است و نه این نظریه درست است.

در این پژوهش به مقوله واقع گرایی اخلاقی در تفکرات اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی پرداخته می شود. نظام اخلاقی خواجه نصیر، نظامی فضیلت گرا می باشد که مبتنی بر نفس شناسی شکل گرفته است. تحلیل کامل نفس شناسی خواجه نحوه شکل گیری فضائل اخلاقی و تشریح کامل نظام اخلاقی عناصر واقع گرایانه نظام اخلاقی وی مشخص کرده و بر این اساس به دیدگاه ایشان یعنی دیدگاه فضیلت گرا صحه خواهیم گذاشت.

مباحث مربوط به فلسفۀ اخلاق در آثار فیلسوفان مسلمان، از جمله ابن سینا نه بصورت مستقل بلکه به نحو پراکنده و بمناسبت سایر موضوعات و مباحث مطرح شده اند. همین پراکندگی و عدم انسجام موضوعی گاه زمینۀ سوء فهم ها و سوء تعبیرهایی را فراهم آورده و حتی موجب ادعاهایی خلاف واقع در مورد دیدگاه های اخلاقی این فلاسفه گردیده است. از جمله وجود عباراتی در کتب مختلف ابن سینا و ملاصدرا که متضمن این مطلب است که قضایای اخلاقی از سنخ مشهورات می باشند، موجب شده بسیاری از بزرگان ادعا کنند، از نقطه نظر اخلاقیِ ابن سینا ، گزاره های اخلاقی دارای هویتی اجتماعی و اجماعی بوده و واقعیتی بیش از توافق انسانها بر آنها ندارند.. مسلماً چنین ادعایی محذوراتی چون قراردادگرایی و حتی نسبی گرایی اخلاقی را در پی خواهد داشت که از ساحت تفکر این دو فیلسوف بسیار دور است. در این مقاله ضمن بیان عباراتی که متضمن چنین ادعایی هستند، نویسنده می کوشد که ضمن رفع و دفع این سوءفهم و ادعای نادرست، به راهبردی جامع در زمینۀ تفکیک ساحات مختلف اخلاقی از یکدیگر دست یابد که در موارد مشابه نیز از وقوع مغالطات و سوءتعبیرها جلوگیری نماید. و در پایان نیز با به کار بردن راهکار پیشنهادی به بازخوانی عبارات منقول ازابن سینا پرداخته و نشان می دهد که نمی توان از این عبارات برداشتی مبنی بر ناواقع گرایی اخلاقی و قراردادگرایی نمود.