جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران در طول تاریخ تفسیر، با روش های گوناگون به تفسیر قرآن پرداخته و هر یک به مراد خداوند نزدیک و گاه از آن دور شده اند، از این‌رو شناخت روشهایی که مفسر را به کشف مراد حقیقی خداوند نزدیک می سازد، دارای اهمیت است. از شاخصه های مهم در روش شناسی تفسیر، شناخت مبانی تفسیری است که بر اساس آن، مفسر از قواعد تفسیری متفاوتی بهره می گیرد. سید عبدالاعلی سبزواری از مفسران شیعه در قرن پانزدهم تفسیر «مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن» را بر پایه ی چندی از مبانی تفسیری پایه ریزی کرده است؛ از مهم ترین مبانی تفسیری وی می توان به نزول قرآن بر اساس اسلوب های بیانی زبان عربی و شیوه ی عقلایی محاوره، ارتباط معنایی آیات با یکدیگر، اصالت متن موجود، الهی بودن الفاظ، حجیت ظواهر، جامعیت، ذوبطون بودن، جاودانگی و جهان شمولی قرآن اشاره نمود. از جمله قواعد به کار گرفته شده بر پایه‌ی این مبانی، توجه به جایگاه کلمات و گزینش الفاظ، نبودن حرف زائد در قرآن، استشهاد به ظواهر آیات، اقامه ی دلیل برای خروج از ظاهر، رعایت تناسب میان معنای ظاهری و باطنی، مطابقت تفسیر با قواعد محاوره ی عرفی، در نظر گرفتن قرائن، توجه به لایه های معنایی آیات و معنای عام آیه، سنجش قرائت با قواعد ادبی، ارجاع متشابه به محکم و مجمل به مبین، توجه به مخصّص و مقیّد آیات عام و مطلق، جری و تطبیق و استخراج پیام کلی آیه می‌باشد. شاخصه ی دیگر در روش‌شناسی تفسیر، شناخت منابعی است که مفسر در تفسیر بدان استناد می نماید. مهم ترین استنادهای تفسیری مواهب الرحمن عبارت از قرآن، روایات معصومان(ع) و عقل و اجتهاد است؛ لذا روش عمده در این تفسیر جمع بین عقل و نقل است. این تفسیر را به لحاظ گرایش نیز می توان تفسیری هدایتی، اجتماعی، فلسفی و ادبی معرفی نمود.

شناخت شیوه‌ی مفسران در پرده‌برداری از مراد خداوند و مبانی آنان در چگونگی فهم و تفهیم معانی قرآن کریم یکی از شاخه‌های پژوهش در علوم قرآن به شمار می‌رود از این رو، بازشناسی تفاسیر در حوزه‌ی روش شناسی، ضرورت اجتناب ناپذیر مطالعات قرآنی است، احمد مصطفی مراغی از مفسران معاصر اهل سنت در تفسیر المراغی از منابع و مستندات گوناگونی بهره برده است؛ آیات، روایات نبوی، عقل و اجتهاد، از مهم ترین استنادهای تفسیری وی است، علاوه بر این مراغی به اقوال صحابه و تابعان، آرای لغویان و مورخان استناد نموده، لذا روش عمده در این تفسیر جمع بین عقل و نقل است. این تفسیر به لحاظ گرایش تفسیری جامع بوده که ابعاد مختلف هدایتی، اجتماعی، کلامی، علمی و اخلاقی را در بر دارد. مراغی در موردِ آیات نازل شده در شأن اهل بیت (ع) مواضع متفاوتی در پیش گرفته است، در تفسیر برخی آیات، به بیان شأن نزول و مصداق اکمل آیه در مورد اهل بیت (ع) اشاره نموده، اما در تفسیر برخی آیات افراد دیگری را در فضیلت آیه با اهل بیت (ع) شریک کرده و در تفسیر بیشتر آیات از ذکر شأن نزول و بیان مصداق آیه اجتناب نموده است.

روش‌شناسی روایات تفسیری معصومان (ع) به دلیل جایگاه خاص سنت در تبیین قرآن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از آنجا که عصر امام سجّاد (ع) توأم با خفقان سیاسی، انزوای شیعیان و انحراف‌های دینی بود، بررسی چگونگی روش ایشان در تبیین آیات قرآن، نگاه ویژه‌ای را می‌طلبد. امام سجّاد (ع) در عصر خود سیاست تقیه را در پیش گرفت، به فعالیت‌های آموزشی روی آورد و در حوزه تفسیر با تطبیق آیات بر شرایط زمان، به تبیین جایگاه اهل بیت (ع) پرداخت.آن حضرت در تفسیر آیات، علاوه بر بیان معنای ظاهری، اهتمام خود را به ارائة معنای باطنی کلام خدا و تطبیق آیات بر مصادیق ظاهر و باطن معطوف کرده است. حضرت به مباحث علوم قرآن نیز توجه فرموده و همچنین بخش اعظمی از روایت‌های ایشان به صراحت یا تلویح به آیاتی از قرآن استناد کرده است. علاوه براین در مواردی، اشاره‌های امام (ع) به آیات، حین انجام کارهای مختلف موجب شده است که سیره عملی آن حضرت مبیّن آیات باشد.امام زین العابدین (ع) در استخراج معانی آیات، به قرآن، سنت، قواعد ادبی و قصص و تاریخ استناد کرده است که البته استناد به سنت نسبت به سایر موارد چشم گیرتراست. ایشان به عنوان امام معصوم(ع)، در تفسیر قرآن از منابع خاصّ امامت نظیر میراث مکتوب پیامبر (ص) و الهام بهره برده‌است که این منابع، روش ایشان را با روش دیگر مفسّران متمایز می‌سازد. علاوه بر اینکه خود حضرت هم منبع تفسیر به شمار می‌آید.

مهم ترین منبع شناخت دین اسلام، پس از قرآن، روایات معصومان (ع) است که درمجموعه های روایی برای ما به یادگار مانده است؛ امّا این میراث گران بها: از طرفی، در گذر زمان به دلایل گوناگون از آفت تغییر و تحریف و ... مصون نمانده و سره و ناسره به هم آمیخته شده است. از این رو نقد و ارزیابی روایات به منظور حصول اطمینان به صدور حدیث از معصوم (ع)، شیوه ی مستمر دانشمندان مسلمان، به ویژه علمای شیعه بوده است. شیخ حرّ عاملی نیز از جمله این دانشوران است. وی ذیل پاره ای از روایات وسائل الشّیعه، به بررسی سند یا متن خبر پرداخته و در صورت ملاحظه ضعف، بدان اشاره کرده است؛ امّا هیچ گاه ضعف سند یا متن را معیار قضاوت نهایی خود قرار نداده و روایت را کنار نگذاشته است.از سوی دیگر، به سبب عوامل درونی و بیرونی متعدّدی، همانند: نسخ، تقیّه، از دست رفتن بسیاری از قرائن کلام معصوم (ع)، وقوع تحریف و تصحیف در متن روایات و ... اخبار متعارضی در این گنجینه ی گران قدر معارف الهی وارد شده است. لذا پدیده ی تعارض نیز به منظور دستیابی به مراد معصوم (ع) از دیرباز مورد توجّه محقّقان و دانشمندان حوزه معارف دینی و حدیثی بوده است. شیخ حرّ یکی از تلاشگران در شناسایی این اخبار است. پرهیز از طرح و طرد روایات، خصوصیت بارز او در برخورد با اخبار متعارض است. وی به هنگام تعارض بدوی اخبار سعی دارد تمام راهکارهای ممکن در جمع روایات را مطرح نماید. از این رو، نه تنها در اغلب موارد با تصرّف در مدلول یکی از طرفین تعارض، به ارائه راهکارهایی در جمع اخبار می پردازد، در مواردی نیز مشاهده می شود که به منظور رفع تنافی، در مدلول هر دو طرف تصرّف می کند. وی در تعارض مستقر و به هنگام تعادل ادلّه، راه تخییر را برمی گزیند و در صورت عدم تعادل ادلّه، به ترجیح یکی از طرفین تعارض می پردازد. ضمن این که در اکثر موارد تخییر و ترجیح نیز، راهکاری در جمع روایات ارائه می دهد. از آنجا که توجّه به اوضاع فکری - فرهنگی جبل عامل و ایران عصر صفوی، به عنوان دو محیط تأثیرگذار بر نگارش وسائل الشّیعه، دارای اهمیت بسزایی است، در ابتدای پژوهش به این امر نیز به اجمال پرداخته شده است.

پژوهشگران معاصر از زوایای مختلف به بحث درباره واژگان قرآن پرداخته‌اند و ابعاد مختلف آن را کاویده‌اند، با این وجود هر روز شاهد پژوهش‌های جدید در این حوزه و تبیین و تفسیرهای موشکافانه از واژگان قرآن هستیم. اما این پژوهش‌ها شامل سلسله‌ای از پژوهش‌های به هم پیوسته و مداوم نیست که در راستای آن هر پژوهشگری نسبت به پژوهش‌های پیشین و روش آن کاملا آگاه باشد و در راستای تکمیل این مسیر گام بردارد. بلکه مجموعه این پژوهش‌ها و رویکردها و روش‌های آنها مانند جزایر پراکنده است و ساماندهی این مجموعه گسترده و نابسامان بسیار دشوار. اما کوشیدیم این رویکردهای گسترده را در دو دسته رویکرد سنتی و رویکردهای نوین ساماندهی کنیم. رویکرد سنتی، اشاره به تمام روش‌ها و ابزارهایی دارد که در پژوهش‌های جهان اسلام در طی چهارده قرن برای بررسی واژگان قرآن و تفسیر آن به کار گرفته شده است؛ اما رویکردهای نوین طیف وسیعی از رویکردهاست؛ که البته همگی به نوعی ریشه در پژوهش‌های گذشته دارد، هر چند که در سایه تحولات علمی روز دقیق‌تر و کامل‌تر و یا دیگرگون شده است و یا ابعاد تازه‌ای یافته است. به عبارت دیگر رویکرد سنتی رویکردی جامع و گسترده است که با نگاهی فراگیر به بررسی و تبیین ابعاد مختلف واژگان قرآن پرداخته است هر چند که این نگاه فراگیر در باب هر بعد از ابعاد گوناگون یک واژه ورودی اجمالی و نه تفصیلی دارد. در حالی که در رویکردهای نوین این ورود به صورت کاملا تفصیلی است و زوایای گوناگون آن کاویده شده است و ظرایف و نکات آن تبیین شده است، گرچه این رویکردها نیز عموما جزیی‌نگر و فاقد نگاه جامع هستند. با این وجود در برخی از رویکردهای اخیر به ویژه رویکرد معناشناسی نشانه‌شناختی اصرار بر آن است تا از این نگاه جامع در کنار توجه به جزییات غفلت نشود.فرضیه اصلی کتاب قرائت آرامی –سریانی قرآن آن است که زبان قرآن عربی نیست. این ادعا بر دو ادعای دیگر سوار شده است. اول و مهمتر آنکه سنت نقل شفاهی قرآن انکار شده است. دوم آنکه نسخه‌های نخستین قرآن به خط سریانی نگاشته شده است. این دو ادعا در واقع دو مبنای اصلی فرضیه لوگزنبرگ را می‌سازد.انکار سنت نقل شفاهی زیربنای تمام استدلال‌های مولف کتاب است و مولف دلیلی بر آن ارائه نداده است جز آنکه نقش قراء در تثبیت متن قرآن را انکار کرده است. انکارسنت نقل شفاهی از نظر عقل و علم تاریخ مردود است. شواهد روایی فراوان وجود دارد که گواهی می‌دهد. پیامبر گرامی اسلام(ص) زندگی خود را وقف قرآن کردند و در زمان آن بزرگوار جامعه اسلامی به مدرسه بزرگ اسلامی تبدیل شده بود. پس از وفات آن حضرت نیز همچنان توجه به قرآن و قرائت در صدر سایر امور قرار داشت و دستگاه خلافت همت خود را صرف حفظ و حراست از قرآن و نحوه قرائت آن نمود. به رغم آنکه از تمام ابزارهای ممکن از جمله نگارش قرآن برای صیانت هرچه بهتر قرآن استفاده شد، اما همواره مدار اصلیِ پاسداری از قرآن بر قرائت آن و نقل شفاهی بوده است و قرائت و اقراء مهمترین ابزار حفظ و انتقال قرآن بوده است، که سینه به سینه و لب به لب، در یک پیوند استادی- شاگردی و سلسل? متصل قاریان، تعلیم و تعلم ‌شده است اما ادعای نگارش نسخه‌های نخستین قرآن به خط سریانی خود از اجزاء مختلفی تشکیل شده است:•

مفسران در طول تاریخ تفسیر، با روش های گوناگون به تفسیر قرآن پرداخته و هر یک به مراد خداوند نزدیک و گاه از آن دور شده اند، از این رو شناخت روش هایی که مفسر را به کشف مراد حقیقی خداوند نزدیک می سازد دارای اهمیت است. از شاخصه های مهم در روش شناسی تفسیر، شناخت مبانی تفسیری است. سید عبدالقادر ملا حویش آل غازی ، از مفسران اهل سنّت، اما از نوادگان امام موسی کاظم(ع) بوده که در قرن چهاردهم ، تفسیری به روش ترتیب نزول با نام« بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول» نگاشته است. از مهم ترین مبانی تفسیری وی می توان به تدرّج در تشریع احکام اسلام، نزول قرآن در دو مکان و در دو زمان (مکی و مدنی )، توقیفی بودن ترتیب آیات و سور قرآن کریم ، مصونیت قرآن از تحریف، عدم نسخ در قرآن کریم و وحیانی بودن قرآن ، اشاره نمود. آل غازی در تفسیر خود به مباحث علوم قرآنی، کلامی ، فقهی و تاریخی می پردازد. شاخصه ی دیگر در روش شناسی تفسیر ، شناخت منابعی است که مفسر در تفسیر به آن استناد می نماید؛ مهم ترین استناد های تفسیری آل غازی در بیان المعانی عبارت از قرآن ، روایات و عقل و اجتهاد است . لذا روش عمده در این تفسیر جمع بین عقل و نقل است.آل غازی ، برخی از آیات نازله در شأن اهل بیت(ع) را پذیرفته است که پذیرش تعدادی از آنها به صورت ضمنی می باشد. در مقابل، نزول برخی آیات در شأن اهل بیت(ع) را نپذیرفته و گاه کسان دیگری را در نزول آیه دخیل می داند. اما نسبت به اهل بیت(ع) بخصوص علی(ع) ارادت کامل دارد.

ائمه معصومین«علیهم السلام» پیوند نا گسستنی با قرآن دارند و تنها مفسرین آگاه به همه معانی قرآن بعد از پیامبر اکرم(ص) هستند . از این روگفتارهای قرآنی ایشان از منابع مهم علم تفسیر به شمار می رود.امامموسی کاظم(ع)در طول 35سال امامت ، با وجود همه محدودیت ها به نشر تعالیم اسلام پرداختند.در کتب مهم حدیثی و تفاسیر رواییحدود دویست و هفتاد گفتار قرآنی از ایشان نقل شده است.بررسی های انجام شدهدر این پژوهش نشان می دهد که انواع گفتارهای قرآنی امام کاظم(ع) به لحاظ محتوایی عبارت است از:روایات تفسیری،روایات تأویلی،روایات جری و تطبیقی،استشهادات وروایات مربوط به علوم قرآنی. که بخش اعظم آن ، روایات تفسیری و استشهادات است.رویکرد ها و روش های امام کاظم (ع) در تفسیر آیات عبارت است از:روش تفسیر قرآن به قرآن ،روش تفسیر قرآن به سنت،روش تفسیر قرآنبه لغت وروش تفسیر عقلی.

این پایان نامه در موضوع روش شناسی به کارگیری قواعد فلسفی در تفسیر المیزان به گرفته شده است. اهمیت موضوع فوق در اینست که علامه طباطبایی برخلاف روی کرد اصلی خود (تفسیر قرآن) در مواردی از قواعد فلسفی در تفسیرقرآن استفاده کرده است. سعی شده است شیوه وروش ایشان در بهره بردن ازقواعد فلسفی بررسی گردد. در جریان تحقیق قواعد ومسائل مهمی فلسفی به دست آمد ومورد استناد یا استدلال ایشان در مطالب و موضوعات معرفت شناسی،عقاید بوده است و در برخی دیگربه تحلیل حقیقت اراده، معجزه و معاد پرداخته ست. ایشان سعی در اجتناب از تحمیل قواعد فلسفی بر قرآن داشته و نیز از سوی دیگر بر دوری ازتطبیق قرآن برقواعد فلسفی، تأکید می ورزد. و به نظر می رسد ایشان ازعقل ابزاری بیشتر بهره بیبرد.

گرچه در گذشته به « روش شناسی » کمتر توجه ‌شده است، اما امروزه یکی از مسائل مهم و ضروری علوم است. اهمیت آن در ارتباط با علم تفسیر، که با کلام و سخن خداوند سر و کار دارد، البته ضرورت بیشتر دارد، چرا که دستیابی به روش درست تفسیر، جز با جدی گرفتن روش شناسی تفسیر ممکن نخواهد بود. ضرورت روش درست تفسیر زمانی آشکار می‌شود که بدانیم پیامبر اکرم(ص) تفسیر به رأی را با وجود دستیابی به حق، باطل اعلام کرده است، یعنی مهم روش درست تفسیر سخن خداوند است. این پایان‌نامه با عنوان « روش شناسی تفسیر سوره قیامت در پانزده تفسیر منتخب»، در مقطع کارشناسی ارشد، تلاشی در جهت توجه به این موضوع است. تلاشی که بتواند با شناخت مبانی و مستندات تفسیری تفاسیر منتخب، ملاک و میزانی برای تمایز روش تفسیری از گرایش تفسیری ارائه دهد. در فصل اول، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری و همچنین تفاسیر منتخب را با بیان ساده و روشن ارائه دادیم. در فصل دوم نکات مهم تفاسیر منتخب در تفسیر سوره قیامت را تحت چهار عنوان قرائت، مفردات، قواعد ادبی و تفسیر مشخص کردیم. اما در فصل سوم با استفاده از قواعد روش شناسی تفسیر قرآن به نقد و بررسی تفاسیر منتخب در تفسیر سوره قیامت پرداختیم، و در پایان میزان کاربرد روش‌ها و گرایش‌های تفسیری در تفسیر سوره قیامت را آوردیم.

مبحث تناسب آیات و سور قرآن و وحدت موضوعی سوره های قرآن کریم، از جمله مباحث بحث بر انگیز در میان مفسّران و دانشمندان علوم قرآن بوده که همواره موافقان و مخالفان زیادی داشته است. یکی از نظریه پردازان و مدافعان سر سخت این علم، برهان الدین ابی الحسن ابی بکر بقاعی، از مفسّران قرن نهم هجری است. در این نوشتار سعی شدهروش تفسیری وی در تفسیر نَظمُ الدُّرَرِ فی تَناسُبِ الآیاتِ وَ السُّوَر مورد تحقیق قرار گیرد. به همین منظور علاوه بر بررسی دیدگاههای وی در زمینه های مختلفی همچون فقهی، اصولی، کلامی، فلسفی، عرفانی و. . . روش وی در زمینه ایجاد تناسببین آیات و سور که هدف اصلی او از نگارش این تفسیر بوده، به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. بررسی روش بقاعی در این موضوع نشان می دهد، بقاعی کار بزرگی را انجام داده و بنا بر اظهار خودش برای نگارش این تفسیر رنج زیادی را متحمل شده است. او به تناسباتی اشاره می کند که نشان از تأمل و تدبّر او در آیات و انس او با کلام الله دارد. پی بردن به فلسفه چینش آیات در سور، پی بردن به حکمت تعداد آیات در سور، پاسخ به نقد مستشرقان و شبهه‌سازان پراکنده‌ بودن قرآن، تقویت نگرش کل گرایانه در تفسیر و رسیدن به فهم های جدیدی از قرآن را می توان از جمله رهیافتهای بقاعی دانست. البته با توجه به حجم سنگین کار او در این زمینه و هدف او برای برقراری تناسب بین همه آیات و سور، به نظر می رسد در مواردی دچار تکلّف شده است.