جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهیم بنیادی مُثُل و فَرَوَهر در فلسفه افلاطون و دیانت زرتشتی از جایگاه ویژه و ارزشمندی برخوردارند. در فلسفه افلاطون نظریة مُثُل با تبیین هستی به بیان اصل و منشأ صور عالم مادی پرداخته است؛ چنانکه در جهان بینی زرتشتی نيز، آفرینش صورتهای این عالم، تابع صور روحانی(فَرَوَهر) آنها دانسته شده است. بسبب وجود برخی شباهتها میان این دو مفهوم کلیدی، برخی قائل به الگوبرداری افلاطون از تعالیم زرتشت بوده و آموزه مُثُل را آموزه يي زرتشتی دانسته اند. نوشتار پیش رو با هدف راستی‌آزمایی این ادعا به مقایسه اين دو مفهوم پرداخته و وجوه افتراق و اشتراک هريک را در خصوص ویژگیها و کارکردها مورد بررسی قرار داده است. چنین بنظر میرسد که تفاوتهای این دو جدی تر از آن است که نظریه الگوبرداری باسانی قابل پذیرش باشد.

از ارکان اساسی دین اسلام، آموزه معاد بوده که در طول تاریخ شبهاتی درباره اصل معاد و جزئیات آن مطرح شده است. از جمله شبهات، مسئله تأثیرپذیری مستقیم (بی‌واسطه) اسلام از دین زرتشت در آموزه معاد است که دربرگیرنده دو دیدگاه است: دیدگاهی که معارف اخروی قرآن کریم را متأثر از آموزه‌های دین زرتشت دانسته است؛ دیدگاهی که قائل به تأثیرپذیری تعالیم اخروی اسلام از دین زرتشت شده است بی‌آنکه از چگونگی این اقتباس سخنی به میان آورد. شباهت‌های ظاهری میان دو دین در آموزه معاد و تقدم تاریخی دین زرتشت بر اسلام، منشأ اصلی مسئله تأثیرپذیری شده است. نوشتار حاضر پس از توصیف و بررسی هر دو دیدگاه تأثیرپذیری بی‌واسطه اسلام از دین زرتشت، دیدگاه صحیح در این باره را مطرح می‌کند.

کسانی که درباره دین زرتشت پژوهش می‌کنند، قاعدتاً با این پرسش مواجه شده‌اند که به باور زرتشتیان، «آیا جهان و انسان، یک آفریدگار دارد یا دو آفریدگار: یکی خالق خوبی‌ها و دیگری خالق بدی‌ها؟». اندیشمندان معاصر زرتشتی، «توحید» را باور بنیادین خویش می‌شمرند و مؤکّدا «ثنویت» را رد می‌کنند؛ اما با مراجعه به منابع زرتشتی، با تفکیک بین گات‌ها و غیرگات‌ها، عبارات گوناگونی در این باره به چشم می‌خورَد که برخی از آنها با «توحید» سازگار است و برخی با «ثنویت». اندیشمندان زرتشتی دربارهٔ این مضامینی که با توحید سازگار نیست، تفسیرهایی مطرح کرده‌اند و حتی گاه آنها را با برخی باورهای اسلامی تطبیق کرده‌‌اند تا پذیرش آنها آسان‌تر شود. نیز ایشان «توحید» و «صفات خداوند» را به گونه‌ای تبیین می‌کنند که کم و بیش با نقد باورهای اسلامی همراه است. این تبیین را می‌توان بررسی و نقد کرد.

پژوهش حاضر به بررسی تأثیر دین زرتشت بر هنر ایران پیش از اسلام می پردازد . بررسی هنر ایران باستان در طی دوران های تاریخی از ماد تا پایان دوره ساسانیان نمایانگر پیوند عمیق میان هنر و دین زرتشتی می باشد ، به گونه ای که اکثر آثار ارزشمند باقی مانده ملهم از مضامین معنوی در ارتباط با اعتقادات و باورهای دین زرتشت بوده و تصاویر و نقوش نمادین در انواع هنرها و فرم های معماری همه برگرفته از خصیصه های سنتی و تمثیلی در ارتباط با دین زرتشت هستند . نقوش نمادینه ای که در طول زمان در فرهنگ ملی و اساطیری ایران تثبیت شده اند و همواره تقابل میان خیر و شر ، راستی و ناراستی و تاریکی و نور را متأثر از آیین زرتشت در هنر ایران جلوه گر بوده اند . هنر ایران پیش از اسلام، نظیر هنر دوران هخامنشی ، آمیزهو اختلاطی از روش ها و قالب های موجود در فرهنگ های بیگانه بوده است، اما به عناصر اقتباس شده بیگانهنیزصبغه ای زرتشتی بخشیده است . هنر ایران باستان به ویژه در دوران هخامنشی و ساسانی بر پایه خداشناسی ، جهان شناسی و انسان شناسی زرتشتی شکل گرفته است . و تکرار مضامین اوستایی در زندگی مردمی که تا مدت های طولانی این دین را نه به صورت مکتوب بلکه شفاهی و تصویری حفظ نموده اند ، سبب گردید تا هنر نوعی وسیله برای تبلیغ ، نشر و انتقال این آیین باشد . این پژوهش ضمن بررسی شخصیت زرتشت و تعالیمو شرایع دین زرتشتی به تفاوت این دین با ادیان میترایی ، بودایی و مسیحی نیز می پردازد . گفته ها و آموزه های آیین زرتشت همواره منبع الهام هنرمندان و جزء لاینفک هنر ایران باستان محسوب می شود و از این تعالیم می توان به عنوان ماهیت هنر پیش ازاسلامیاد نمود . این رساله در تلاش برای نشان دادن تأثیر دین زرتشت بر هنر ایران ، کلیه آثار‌ هنری‌ موجود در دوران ماد، هخامنشی ، اشکانی و ساسانی را در ارتباط با دین زرتشت بررسی می نماید .

در مورد چگونگی پیدایش هستی و خلفت انسان پیوسته بین الهیون و مادیون چالش‎های فلسفی بزرگی وجود داشته است که از دوران یونان قدیم و حتی قبل از آن تا به امروز ادامه یافته است. پژوهش حاضر کاوشی در راستای بررسی دو مفهوم کلیدی؛ مُثُل افلاطون و فروهر زرتشتی است. یکی از مسائل بنیادی در فلسفه افلاطون، نظریه‌ی مُثُل اوست. این نظریه کوششی برای تبیین هستی و نظریه پردازی در خصوص منشأ آن است. وی معتقد است هر امری از امور عالم چه مادی باشد مانند حیوان، نبات و جماد؛ چه معنوی باشد مانند شجاعت، عدالت و غیره اصل و حقیقتی دارد که سرمشق و نمونه‌ی کامل اوست و با حواس درک نمی‌شود بلکه تنها عقل آن را درمی‌یابد. به طور کلی فلسفه افلاطون براساس تمیز دادن میان واقعیت با صورت ظاهر یا « بود » و « نمود » است. از سوی دیگر بر طبق جهان‌بینی زرتشتی، اهورامزدا عالم ماده را از روی صور روحانی پاک آفریده است که فروهر خوانده می‌شود. در باطن هر یک از موجودات جهان این روح مینوی « فروهر » به ودیعه نهاده شده است. به طور کلی آنان ارواح خارجی و ازلی هستند که از آغاز آفرینش نگهداری و پاسداری جهان به آن‌ها وابسته است. مهم‌ترین هدف نگارنده از نگارش رساله‌ی پیش‌رو با عنایت به ساختار کلی نظریه‌ی مُثُل در فلسفه افلاطون و فروهر در آموزه‌های زرتشتی مقایسه تحلیلی و تطبیقی میان این دو مفهوم بوده و در این راستا بر منابع اصلی یعنی کتب افلاطون و کتاب مقدس زرتشتیان « اوستا » و دیگر کتب دینی آنان تکیه شده است.

مسئله‌ی آفرینش در دین زرتشتی مسئله‌ای است بنیادی که با بنیان‌های اساطیری، مسائل اعتقادی و مراسم آیینی در ارتباط است. همگام با پرداختن به مسئله‌ی آفرینش، فرجام و همچنین حیات که حد فاصل این آغاز تا پایان است مطرح می‌شود. قطعاً در این دین اهورامزدا در مقام خدای مهربانی در سرانجام آفریدگانش نیز مداخله کرده است. مسئله‌ای دیگر که در این دین حائز اهمیت بسیار است نزاع دایمی بین خیر و شر است و اینکه وظیفه‌ی انسان‌ها در طی حیات چیست، چراکه نیروهای شر پیوسته سعی در اغوای آنها دارند. انسان‌ها با اختیار و آزادی اراده‌ای که اهورامزدا به آنها عطا کرده است بهتر است که با انجام مناسک و اجرای آداب و رسوم که مسبّب شادی در این دین است، خیر را برگزیده و نیروهای شر را ضعیف کنند. از سویی دیگر، دین زرتشتی مبتنی بر نجات است و دراین آیین اعتقاد به موعود نهایی و منجی آخرالزمان، از عقاید رایج و استوار است و در متون مقدّس زرتشتی (اوستا و کتب روایی پهلوی) افزون بر بشارت و اشارت به ظهور رهاننده‌ی عدالت گستر (سوشیانت)، از تولّد، ظهور، یاران و دستاوردهای نهضت او سخن گفته شده است که نهایتاً بوقوع رستاخیز منجر می‌شود. درنهایت داوری بزرگ انجام خواهد گرفت و نزاع میان اشه و دروج پایان خواهد پذیرفت.

شاید مدتهاتصور می شد که آیین زرتشت در غبار زمان به فراموشی سپرده می شود، ولی در قرون اخیر بسیاری از مستشرقان با نیات متفاوت، به بازبینی ، بررسی وکنکاش درتعالیم واعتقادات این آیین، پرداخته اند وبا پیوند دادن حلقه های مشترک آن با سایر ادیان الهی ،آنرا در مجموعه ادیان زنده دنیا محسوب نموده اند . از طرفی بسیاری از زرتشتیان نیز به این باور رسیده اند که آموزه های کهن واساطیری ، پاسخگوی نیازهای معنوی انسان امروزنیستو باید تغییراتی در آن ایجاد کرد ، ولی در تدوین پایه های فکری خویش بیش از آنکه به مطالعه وبازبینی اعتقادات بومی خویش بپردازند، برآنچه صاحب نظران ومستشرقان ترسیم می کنند، نظر دارند . اگرچه ریشه های شرقی آیین زرتشت وتأثیرات فرهنگ بومی آن هنوز هم قابل انکار نیست، ولی انزوای تاریخی ورفتار نامناسببا آنان در دوره های تاریخی مختلف ، در گرایشآنان به غرب مسیحی و فرقه های انحرافیبی تأثیر نبوده است . شرق شناسی غرب وحدانیت وثنویت زرتشتیان را می ستاید و به آن ارج می نهد، امّا دنیای شرق میراث های کهن و تاریخی خود را فراموش کرده و شکی نیست که بخش عظیمی از باورهای فرهنگی واعتقادی شرق را همین ایدئولوژی های فراموش شده در لایه های تاریخی ساخته اند . امروزه دین زرتشت با تمام هویت شرقی خویش ، در برخی از شعائر واعتقادات، رنگ وبوی غربی گرفته و اساس واصول اعتقادی آن ، محل آراء وبرخورد دیدگاههای مستشرقان گردیده است. در این پایان نامه به شرح دیدگاههای مختلف مستشرقان در این خصوص خواهیم پرداخت ونظرات آنان مورد بررسی قرار خواهد گرفت .

آیین‌های پس از مرگ در دین زرتشتی از ایران باستان تا کنون، همواره هدف مشخصی را دنبال می‌کند و آن کمک به روان در گذر از پل چینود و آسایش آن در جهان اخروی است. با این حال این آیین‌ها تغییرات محسوسی را در دوره‌های زمانی مختلف داشته‌اند. در پژوهش پیش‌رو با جمع‌آوری متون اوستایی و پهلوی و شواهد باستان شناسی به جا مانده از ایران باستان و بررسی پژوهش‌های انجام شده در این زمینه و مصاحبه با زرتشتیان کنونی شهر‌های یزد، کرمان و شیراز، تا حد زیادی به تغییرات این آیین‌ها در گذر زمان دست پیدا شده است. به نظر ‌می‌رسد که این آیین‌ها با حساسیت و وسواس بیشتری در اواخر دوران ساسانی و پس از اسلام اجرا می‌شده است. رسم دخمه گذاری در ایران تا قرن اخیر اجرا می‌شد. این رسم ابتدا در تهران، سپس کرمان و در نهایت یزد پایان یافته است، اما در بمبئی و در میان پارسیان هند هنوز اجرا می‌شود. در ایران، تا به امروز بسیاری از آیین‌هایی که در گذشته انجام می‌گرفته، حذف شده‌اند و رو به سادگی می‌رود.

رساله ذیل در چهار فصل به رشته تحریر درآمده است ؛در ابتدا بعد از تبیین فرشتگان از نظر لغت و اصطلاح به ماهیت فرشتگان از دیدگاه قرآن و روایات پرداخته ،به این نکته اشاره می کنیم که قرآن کریم به طور صریح درباره ی ماهیتفرشتگان سخنی نیاورده،وآنچه مسلم است فرشتگان ماهیتی مغایر با انسان و دیگر مخلوقات ذی شعور دارند.و بعد از بیان مطالبیکلی پیرامون فرشتگان به سراغ فرشتگان از دیدگاه نهج البلاغه رفته و به تبیین دیدگاهآن در این باره می پردازیم .امیر المومنین در دو خطبه به طور خاص سخنانی در باره ی فرشتگان بیان نموده اند که همواره به صورت کنایه و استعاره است،و ما روشن می گرددکه این سخنان از زبان کسیکه بین عالم غیب و شهود پیوند داده،است.در بخش فرشته شناسی از دیدگاه آیین زرتشت هم مباحثی را از دیدگاه این آیین می آوریم .از جمله ی دیدگاه این آیین نسبت به فرشتگان این است که آنهاقائلندکه درگاتها سخنی از فرشته و ایزد نرفته و این اصطلاحات را در نوشته های پس از گاتها می توان دیدکه در طی زمانهای متمادی با ارتباط آیین زرتشت با ادیان سامی اصطلاح فرشته وارد آیین زرتشت شده است .از دیدگاه آیین زرتشت فرشتگان مقرب شش عدد هستند که اهورا مزدا، درصدر همه ی آنها قرار دارد. آیین زرتشت به فرشتگان مقرب امشاسپندان یعنی جاودانان بی مرگ می گویند و آنها را مایه خیر و خوبی می دانند و به همه توصیف می کنند که اگر می خواهید خوشبخت شوید باید روش اهورامزدا و شش امشاسپند را برگزینید. در آخرین فصل نیز شباهتها و تفاوتهای این دو دیدگاه را بر شمرده به داوری پیرامون این دو دیدگاه می پردازیم ، و نتیجه گیری می کنیم که ازدیدگاه این دومکتب فرشتگان وجود خارجی دارندوتنها وظائف و کارهایی از ناحیه خداوند به این موجودات واگذار گردیده وآنها هم از این دستور ات و وظائف سرپیچی نمی کنند.

یکی از باورهای مشـترک میان شـیعۀ امامیه و ایرانیان زرتشـتی، آموزۀ رجعت و حیات دوبـارۀ برخـی از انسـان ها قبـل از رسـتاخیز عـام اسـت. ایـن امـر سـبب شـده برخـی از سـال اخیـر بـه دنبـال تبارشناسـی ادیـان شـرق بوده انـد، ادعـای 150مستشـرقین کـه در تأثیرپذیـری بـاور رجعـت در میـان شـیعیان را از آموزه هـای ایـران باسـتان مطـرح نمایند. ایـن مقالـه پـس از بیـان احتمـالات متصـور در تأثیرپذیـری باورهای شـیعه _ به ویـژه باور رجعـت _ و بیـان این کـه اشـتراک برخـی از باورها در میان ادیـان الهی (درصورتی که دین زرتشـت را آیینی آسـمانی قلمداد نماییم) طبیعی اسـت، سـعی بر آن دارد تا با نگاهی کامـی ایـن ادعـا را نقـد نمـوده و اصالـت و وحیانـی بودن بـاور رجعت در میان –تاریخی : بـا وجـود تفاوت های اساسـی میـان این دو ً شـیعیان را بـا دلایـل ذیـل اثبـات نمایـد؛ اولا بازگشـت بـه تمایز ماهـوی آنها دارد، نمی توان ادعای اشـتراک و یکسـان ًبـاور، کـه بعضـا : شـواهد و قرائـن تاریخـی فراوانـی حاکـی از ایـن اسـت کـه ًبـودن آنهـا را مطـرح کـرد. ثانیـا : شـواهد و قرائـن تاریخـی فراوانـی حاکـی از ایـن اسـت کـه ایـن بـاور در میـان مسـلمانان عـرب، سـال ها قبـل از ارتبـاط بـا ایرانیـان وجـود داشـته : تشـیع، منحصـر در ایـران نبـوده و ایـن عقیـده و سـایر باورهـای شـیعی در ًاسـت. ثالثـا میـان شـیعیان سـایر بـاد نیـز رونـق داشـته اسـت؛ از سـویی دیگـر تـا قـرن دهـم هجـری در ایـران غلبـه بـا سـنی ها بـوده و غالـب ایرانیـان از مخالفـان شـدید تشـیع و آموزه هـای : وجـود تعصبـات قومیتـی در میـان اعـراب بـه ویـژه نسـبت بـه ایرانیـان ً آن بوده انـد. رابعـا عجـم و باورهایشـان، مانـع مهمـی در تأثیرپذیـری باورهـای شـیعی _ کـه دارای نهـاد : از آنجـا که زرتشـتیان ایرانی فاقـد منابع معتبر ً عربـی بـوده _ بـه حسـاب می آیـد. خامسـا هسـتند، بسـیار دشـوار اسـت تـا بتـوان آمـوزه ای را بـه ایشـان نسـبت داد و سـپس ادعـای تأثیرپذیـری مکاتـب متأخـر را از ایشـان کـرد؛ بلکـه بـا اسـتناد بـه مـدارک و شـواهد معتبـر تاریخـی می تـوان بسـیاری از شـباهت های اعتقـادی موجـود در میـان آموزه هـای ایـن شـیعی دانسـت و – دو مکتـب را ناشـی از تأثیرپذیـری متـون ایرانـی از آموزه هـای اسامی چه بسـا بـاور رجعـت نیـز از چنیـن سرنوشـتی برخـوردار شـده باشـد