جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مکتب اسلام در مبحث هستی‌شناسی، جهان آفریده و دارای جهت الهی است. واقعیت نیز اعم از مشهود و غیب است. ابزار شناخت و کسب معرفت انسان علاوه بر حس و عقل ابزاری، عقل نظری و قلب نیز به شمار می‌آید. به این ترتیب می‌توان گفت روش‌شناسی تولید علم در آن پیچیده‌تر از اصالت‌دادن به تجربه است. این مقاله با توجه به ارزش‌ها و اخلاق بنیادی اسلامی به مبحث روش‌شناسی پرداخته است. یافته‌های تحقیق با روش مباحثه طی حدود 1000 ساعت گفت‌وگو با حدود 20 استاد مسلمان رشته‌های مختلف علوم انسانی و علوم اسلامی دربارۀ انواع روش‌شناسی‌های سکولار و با مبانی اسلامی به دست آمده و جمع‌بندی شده است. با توجه به اندیشهٔ متفکران اسلامی در جهان هستی، موجودات دارای سه بعد زمان، مکان و جهت هستند. در مبحث معرفت‌شناسی، با اتکا به قرآن کریم میان اندیشمندان اسلامی این توافق وجود دارد که ابزار شناخت حس، عقل و قلب هستند.از اینجا می‌توان نتیجه گرفت که هر وجود یک وجه محسوس، یک وجه تعقلی و یک وجه تعلقی دارد؛ پس باید در روش‌شناسی، برای تولید علم به مطالعۀ سه بعد گفته‌شده از هر موضوع با توجه به سه وجه ابزار شناختی آن مبادرت کرد. با ضرب کردن این دو سه بعدِ هر وجود در یکدیگر جدولی نه خانه‌ای به دست آمده است که اوصاف موضوع و مفاهیم لازم برای بررسی یک شناخت کامل‌تر را در اختیار ما قرار می‌دهد. از این جدول و با توجه به مباحث صورت‌گرفته به طراحی یک الگو برای مطالعه دست یافته‌ایم که در این مقاله معرفی شده است.

طبیعت‌گرایی در جهت‌دهی به علم مدرن و نقش‌آفرینی در مسائلی مانند تعیین روش، گستره و کارکرد علم، همچنین تبیین و ضابطه‌گذاری در رابطۀ علم و دین و اخلاق تأثیر فراوانی داشته است. همچنین برخی از اشکال آن از این حد فراتر رفته و مانند یگانه مرجع آنچه وجود دارد و نیست و اینکه کدامین سخن را می‌توان معرفت دانست یا باید از جرگۀ معرفت خارج انگاشت، تلقی شده است. این مسئله ضرورت‌بخش کاوش در آن برای فیلسوفان علم و هم مسائل الهیاتی و فیلسوفان دین و اخلاق بوده و به‌طور ویژه داعیه‌داران تحول علم در هماهنگی با تعالیم دینی را به تحقیق و تعمیق دقیق و جدی فرامی‌خواند؛ از این‌رو مقالۀ حاضر طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی و روش‌شناختی قوی و ضعیف و نسبت آن با علم را بررسی و به روش عقلی- تحلیلی سنجیده است. نتیجه اینکه طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی و روش‌شناختی قوی، ضمن اشکالات مختلف و نارسایی‌های تبیینی، انسجام منطقی و بنیاد معرفتی استواری در علم و فلسفه ندارند و پیش‌فرض ‌انگاری آن برای دانش سزا نیست. طبیعت‌گرایی روش‌شناختی ضعیف هم نه می‌تواند کارکرد مثبتی در پویایی و تکامل دانش داشته باشد و نه انضباط علمی بدان وابسته است؛ ضمن آنکه با خلأ منطق مدون در تقسیم کار معرفتی و حل تعارضات مواجه است.

در سال‌های اخیر اصطلاحاتی از قبیل «پارادایم اجتهادی دانش دینی» یا «پارادایم اسلامی علوم انسانی» کاربرد فراوانی داشته است. این امر نشان می‌دهد عده‌ای از فعالان عرصۀ علم دینی و به‌ویژه علوم انسانی اسلامی تلاش می‌کنند تا در چارچوب علم‌شناسی پارادایمی کوهن، یا نسخه‌های جدیدتر آن، ایدۀ علوم انسانی اسلامی را پیش ببرند. در این مقاله پس از اشاره به تاریخچۀ استفاده از اصطلاح پارادایم، معنای پارادایم در علم‌شناسی کوهن و اندیشمندان پس از وی و همچنین استفاده از این اصطلاح در عرصۀ علوم انسانی و علوم انسانی اسلامی به پرسش‌هایی از ان دست پاسخ داده شده است: کسانی که اصطلاح پارادایم را در حوزۀ علوم انسانی به کار گرفتند، چه تغییراتی در معنای مدنظر کوهن از اصطلاح پارادایم اعمال کردند و کاربست علم‌شناسی پارادایمی در علوم انسانی با چه نقدهایی روبه‌روست. همچنین تلقی آن‌ها از این اصطلاح چیست و چه نقدهایی به کاریست این اصطلاح در عرصه علوم انسانی اسلامی وارد است. از سوی دیگر لوازم و دلالت‌های کاربست اصطلاح پارادایم در بحث علوم انسانی اسلامی و این مقوله که آیا فعالان عرصۀ علوم انسانی اسلامی به این لوازم و دلالت‌ها توجه و التزام دارند نیز بررسی و تحلیل شده است. درمجموع به نظر می­رسد استفاده از اصطلاح پارادایم در بحث علوم انسانی اسلامی، رکن اصلی معنای کوهنی از پارادایم که ناظر به وجه اجتماعی و ساختاری آن است را نادیده گرفته است و همین امر موجب گردیده به نقش عوامل اجتماعی در دست­یابی به علوم انسانی اسلامی کم توجهی شود.

یکی از موضوعات مهم در اندیشۀ آیت‌الله خامنه‌ای، مبحث حکومت اسلامی و مبانی آن است. در این مقاله، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، تبیینی دقیق و مستدل از مبانی «منشائیت» و «مشروعیت» حکومت اسلامی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای ارائه و به پرسش‌های پژوهش پاسخ داده شده است. یافته‌های مقالۀ حاضر نشان می‌دهد از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، با توجه به مبادی سه‌گانۀ منشائیت حکومت اسلامی، یعنی حق حاکمیت انحصاری و مطلق خداوند بر انسان‌ها، عدم ولایت استقلالی انسان‌ها بر یکدیگر و ضرورت تشکیل حکومت انسانی به‌منزلۀ مجرای حاکمیت الهی، تنها منبع و منشأ حکومت اسلامی، خداوند متعال و اذن اوست. بر همین اساس، از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، خداوند متعال به‌عنوان یگانه منبع حاکمیت اسلامی، عامل انحصاری مشروعیت حکومت اسلامی است و حاکم اسلامی اعم از معصوم یا فقیه جامع‌الشرایط، مشروعیت حاکمیت خود را تنها از منبع الهی اخذ می‌کند. اراده و قبول مردم نیز شرط لازم تحقق حکومت اسلامی از نظر شارع است و درصورت از بین رفتن این شرط، امکان تحقق شرعی حکومت اسلامی منتفی است.

تبیین ماهیت معرفت، شرایط و اجزای آن یکی از اصلی‌ترین موضوعات در حوزۀ علوم انسانی است که به شکلی عمده در رشته «معرفت‌شناسی» صورت می‌پذیرد. هرچند شیوۀ تبیین معرفت در فضای علوم انسانی معاصر، همراه با ادعای استقلال آن از مبانی متافیزیک مطرح شده و همین امر، موجب غفلت از حقیقت معرفت در این علوم شده است، دقت بر مسئلۀ داده‌های حسی- به‌عنوان یکی از مسلم‌ترین مصادیق معرفت- مشخص می‌کند گریزی از دخالت دادن مبانی متافیزیکی در تبیین معرفت وجود ندارد و این مبانی می‌توانند برگرفته از فلسفۀ صدرایی باشند. بررسی و تأمل اصول ذکرشده در فلسفۀ صدرایی مانند اصالت وجود یا اصل علیت مشخص می‌کند در حوزۀ علوم انسانی، به معرفت‌شناسی‌ای نیاز است که «وجود» را موضوعی برای خود قرار دهد و سطح عمیق‌تر معرفت را براساس آن تبیین کند. امکان تبیین معرفت بر مبنای «وجود» در فلسفۀ صدرایی از آن لحاظ امکان‌پذیر است که اصالت وجود دارای ظرفیت معرفت‌شناسی نیز است و به‌خوبی می‌توان از آن در تبیین معرفت استفاده و این ادعای بنیادین را مطرح کرد که «وجود» از آن لحاظ که حکایتگر و کاشف است؛ اصلی برای تبیین معرفت به شمار می‌آید و این اصل در تبیین مسئلۀ داده‌های حسی به‌خوبی مشهود است. بر این اساس، پدیدارهای حسی نوعی از وجود رابط هستند که جنبۀ حکایت‌گری و کاشفیت آن‌ها از واقعیت براساس اصل علیت به معنای دقیق صدرایی اثبات‌شدنی است.

از پرسش‌های کلیدی عصر حاضر این است که چگونه باید در فضای دینی با محصولات علم مدرن مواجه شویم. برای پاسخ به پرسش فوق رویکردهایی در میان اندیشمندان مسلمان مطرح است؛ از پذیرش بی‌چون و چرای این محصولات به‌عنوان دستاوردهای تلاش بشر تا انکار تام این دستاوردها به‌منزلۀ دو نگاه کاملاً متقابل و درنهایت نظریه‌های میانی مانند تفکیک بین علوم انسانی و طبیعی و تلاش برای دینی‌کردن علوم انسانی به‌دلیل مبانی الحادی آن و استفاده از محصولات علوم طبیعی به‌عنوان دستاوردهای مفید تجربۀ بشری. در این میان براساس نظریۀ هنجاری، ضمن استفاده از دستاوردهای علوم تجربی به‌عنوان پیشرفت‌های علمی، لازم است هنجارهای دینی به‌منزلۀ اخلاق علمی و پیوست فرهنگی به آن‌ها ضمیمه شود تا از آسیب آن‌ها بکاهد. در این مقاله ضمن تبیین، بررسی و نقد دیدگاه‌های فوق، نقاط قوت و ضعف نظریۀ هنجاری بررسی شده و این نظریه به‌منزلۀ نظریه‌ای کاربردی تنها برای دوران گذر از مدرنیته تا رسیدن به تمدن دینی مطرح شده است.