جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله امامت از بنیادی‌ترین اصول اعتقادی تشیع به شمار می‌رود؛ چه این‌که ضرورت جاودانگی دین بعد از پیامبر؟ ص؟، اقتضای صیانت نظری و عملی از تعالیم شریعت را داشته و این مهم از رهگذر تبیین و تفسیر دین توسط امام معصوم امکان‌پذیر است. پرواضح است که با عنایت به جایگاه امامت در آموزه‌های دینی، همواره افرادی درصدد سودجویی از این نهاد برآمده و لذا مدعیان دروغین امامت از سده‌های نخستین اسلامی پدیدار گشته‌اند و این امر امروزه در قالب متمهدیان یا مدعیان مهدویت نمود فراوانی در جامعه داشته است. فارغ از آسیب‌شناسی و تحلیل این جریانات از ابعاد مختلف، آنچه جستار حاضر درصدد تبیین آن است این مهم می‌باشد که رویکرد فقه جزایی امامیه به مدعیان امامت و مهدویت چیست. ضروت تحقیق از آن‌روست که تاکنون پژوهش مستقلی در این زمینه انجام نشده و فقیهان امامی نیز در این زمینه جز به ندرت، سخن به میان نیاورده‌اند. جستار حاضر که به شیوه توصیفی _ تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای سامان یافته است، پس از بررسی احتمالات موجود در مسئله، به این نتیجه رسیده است که در صورت عارض شدن عناوینی از قبیل ارتداد و افساد فی‌الارض، بر عمل مدعیان دروغین، می‌توان ایشان را به حدود مقرر شرعی محکوم نمود؛ در غیر این صورت مجازات ایشان تابعی از باب تعزیرات بوده و حکومت اسلامی با ملاحظه جوانب مختلف، کیفر چنین فردی را مشخص خواهد نمود.

بیانیه گام دوم انقلاب به مثابه نقشۀ راه تعالی‌طلبی و تحقق تمدن نوین اسلامی است که زمینه‌های طلوع خورشید ولایت عظمی را فراهم می‌سازد. روایات بسیاری از ظرفیت ملی ایرانیان در سه محور علم، ایمان و دین حکایت می‌نماید. برای آزادسازی این ظرفیت ملی باید با راهبرد مدیریت سرعت تحول از آسیب‌ها گذار کرده و دروازه‌های تعالی‌طلبی را با ایجاد انگیزش، پژوهش و نگرش گشود. و بازخوانی هویت ملی ایرانیان از زبان امیرمومنان سرآغاز ایجاد انگیزش ملی و مراحل پسین آن خواهد بود تا آن‌که ایرانیان با گذار از این سه ایستگاه: 1. بازخوانی هویت ملی؛ 2. توانمندسازی ملی؛ 3. رسالت زمینه‌سازی ظهور در پرتو تمدن زمینه‌ساز نقش‌آفرین باشند. شهر قم و علماء و اندیشمندان آن در این فرآیند از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند که در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی به مجموعه روایات ناظر به نکات یاد شده پرداخته‌ایم.

روایات غیبت حضرت قائم از مهم‌ترین ارکان اندیشۀ مهدویت است. این روایات گاه در ضمن کتب حدیثی و گاه در تک‌نگاری‌هایی به دست ما رسیده است. در این میان، واقفه یکی از فرقه‌هایی است که در طی سه سده فعالیت _ نیمه دوم قرن دوم تا اواخر قرن پنجم هجری _ تاثیر به‌سزایی در انتقال روایات غیبت به میراث حدیث شیعه داشته است. محافل فقهی فرقۀ واقفه و امامیه از یکدیگر گسسته نبود؛ ولی در مباحث اعتقادی در حوزه امامت و غیبت نسبت به یکدیگر مواضع تند و خصمانه داشتند. با توجه به پیشگامی واقفه در نقل روایات غیبت، بررسی رویکرد علمای امامی به روایات واقفه ضروری است. این نوشتار بر آن است با بررسی اسناد احادیث و مقایسه کمّی، رویکرد علمای امامی را به روایات واقفه بازنمایاند و نشان دهد، امامیه در زمینه غیبت وامدار واقفه نیست و علمای امامی تا حد امکان از روایات واقفه اجتناب می‌کردند و آنچه سبب ورود حجم گسترده‌ای از روایات واقفه در زمینۀ غیبت به میراث حدیثی امامیه شده، عنایت ویژه نعمانی به منابع واقفی بوده است.

روایتی درباره وصیت شب رحلت پیامبر در کتاب الغیبة طوسی وارد شده و در آن علاوه بر دوازده امام، از دوازده مهدی هم سخن به میان آمده و احمدبن اسماعیل بصری با توجه به دوازده مهدی یاد شده، خود را به عنوان اولین مهدی معرفی کرده و برای اثبات ادعای خود به این حدیث استناد کرده و با توجه به شهادت طوسی در نقل تعدادی حدیث از خاصه که حدیث مورد بحث هم یکی از آنهاست، آن را صحیح‌السند دانسته است، در حالی که شهادت طوسی به این معنا نیست که راویان این دسته از روایات و از جمله روایت وصیت شیعه امامی هستند، چون سه شیعه غیر امامی و حداقل شش راوی عامی‌المذهب در سند این روایت‌ها وجود دارد، از طرفی مذهب تعدادی از راویان حدیث وصیت هم معلوم نیست، بنابراین با وجود شش راوی عامه و سه شیعه غیر امامی و یک امامی فاسدالمذهب، نمی‌توان به اعتبار شهادت طوسی قائل به خاصه و شیعه امامی بودن راویان حدیث وصیت شد.

واژه «قائم» یکی از پربسامدترین واژگانی است که درروایات مهدوی منعکس شده است. در دوران پس از ائمه یازده‌گانه تنها مصداق آن بر امام عصر قابل تطبیق است. جریان احمد بصری در صدد است این واژه را که در روایات اشاره شده بر او تطبیق دهند. آنان با استناد به برخی از روایات متشابه و غیرمتشابه و تاویل‌گرایی به طرح آموزه‌هایی مانند «قائم اول»؛ «قائم قبل از ظهور» بستری را جهت جایگزینی احمد بصری به جای امام مهدی ایجاد کرده؛ به گونه‌ای که حجم عظیمی از روایات اختصاصی امام مهدی را در شان وی می‌دانند. نوشتار پیش‌رو که با روش توصیفی _ تحلیلی به فرجام رسیده است استنادات این جریان را به نقد کشانده است. استناد به روایات ضعیف، تقطیع برخی روایات، تعارض ادله آنان با اصول پذیرفته شده از جانب این فرقه از جمله نقدهای روشی به آنان است. مهم‌تر از آن در تعیین مصداق تنها ادعای شناسایی آن مصداق و تطبیق بر احمد بصری صورت گرفته است که از نوع مغالطه دلیل نامربوط است.

در دوران غیبت امام زمان همواره عده‌ای از شیادان و نااهلان با سوءاستفاده از ایمان و اعتقادات شیعیان، با هدف کسب موقعیت اجتماعی و یا ثروت اندوزی، به دروغ، ادعای مهدویت و منجی‌گری نموده و تعدادی چند از شیعیان پاکدل و بی‌خبر از حقیقت را فریفته و به دور خود جمع می‌نمودند. این پدیدۀ نابه‌هنجار امروزه نیز هر از چند گاهی در جوامع شیعی اتفاق می‌افتد و اذهان افرادی را به خود مشغول می‌نماید. سخن این است از نظر فقهی و حقوقی، مجازات این‌گونه افراد که با ادعای امامت، از احساسات پاک برخی شیعیان، سوءاستفاده نموده و آنان را از مسیر حق، به انحراف می‌کشانند، چیست؟ آیا می‌توان حکم به ارتداد این‌گونه افراد نمود؟ و در نتیجه آنها را محکوم به مجازات مرتد نمود؟ بر اساس این پژوهش که به صورت توصیفی تحلیلی انجام گرفته، تنها انکار ضروری دین موجب ارتداد شخص می‌شود اما انکار ضروری مذهب _ به رغم نظر برخی فقهاء _ موجب ارتداد شخص نمی‌شود، بلکه صرفا موجب خروج شخص از مذهب می‌شود. با این وجود طبق برخی روایات، انکار امامت امام حق یا ادعای دروغ امامت، چنان‌چه از روی جحد باشد در صورت عدم توبه _ نه از باب ارتداد _ مستوجب مجازات قتل است. هم‌چنین اگر چنین فردی با اعمال و رفتار خود، باعث وقوع جرایم و ناهنجاری‌های دیگر در جامعه شود به جهت افساد فی الارض و یا عناوینی شبیه آن، قابل مجازات می‌باشد.

نیازسنجی پژوهشی به فرایند شناسایی نیازهای پژوهشی بالقوه و تعیین اولویت-ها اشاره می‌کند. در این پژوهه خواهیم کوشید با هدف ارتقای کیفی مهدویت-پژوهی و تعمیق رویکرد بینارشته‌ای در این زمینه، مهم‌ترین نیازهای «مهدویت-پژوهی» با رویکرد «مدیریت» را ارائه کنیم. آن‌چه شایان توجه می‌باشد این است که این نوشتار «تعیین جهت‌گیری مناسب در عرصۀ مهندسی فرهنگ انتظار»، ‌ «کشف فرصت‌ها و تهدیدات»، ‌ «فرصت‌جویی هوشمندانه» و «درک بهتر از راهبردهای رقیب» را از مهم‌ترین کارکردهای مهدویت‌پژوهی با رویکرد مدیریت می‌داند. نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که ساحت‌های قابل تامل در پیوند میان مهدویت‌پژوهی و مدیریت را باید در «مدیریت مسائل عمومی»، «مدیریت رفتارسازمانی»، «مدیریت راهبردی و «آینده‌پژوهی» پیگیری کرد. باید اذعان داشت که فاصله میان وضع موجود و مطلوب در مهدویت‌پژوهی با رویکرد مدیریت فراوان است و مسائل فراوانی در ساحت‌های گوناگون هنری در پیوند با آموزه مهدویت ظرفیت برای تحقیق و پژوهش را دارد. در این جستار به بیش از صد و شصت مسئله قابل تامل در مهدویت‌پژوهی با رویکرد مدیریت اشاره شده است.

دوران غیبت صغری از برهه‌های مهم تاریخ اسلام است که بنا به دلایلی امکان دسترسی به امام معصوم برای شیعیان وجود نداشت و از طریق وکیلانی که تعیین می‌شد امور آنان ساماندهی می‌شد. چگونگی انتصاب این وکیلان و مهم-ترین ملاک‌های حاکم بر این انتصاب‌ها موضوع نوشتار پیش رو است. ضرورت بحث از این موضوع زمانی روشن می‌شود که بدانیم شرایط سیاسی اجتماعی جامعه اسلامی در این دوران برای شیعیان بسیار سخت بوده و دستگاه حاکمه و وابستگان آن به شدت تلاش داشتند تا نیروهای شیعی را تجزیه و پراکنده نموده و از ارتباط آنان با یکدیگر و از طرفی ارتباط آنان را با رهبران‌شان قطع یا محدود نمایند. انتصاب‌ها به فرمان مستقیم امام زمان و معرفی وکیل جدید به وسیله وکیل خاص حضرت صورت می‌گرفت. انتصاب‌ها مخفیانه و بیشتر اوقات در قالب توقیعاتی بود که صادر می‌گشت. زمینه‌سازی‌هایی در این جهت لازم بود. اقدام به نصب وکیلان قبل از درگذشت وکیل سابق، خبر دادن از مرگ وکیل سابق، اطلاع‌رسانی به دیگر وکیلان و بزرگان مناطق، مدح و تمجیدهایی که صادر می‌شد، از جمله مقدمات امر انتصاب بود. مهم‌ترین ملاک‌ها در انتصاب، رازداری و حفظ اسرار، مقام علمی و معرفتی و آگاهی‌های غیبی بود که از طریق امام بدانها داده می‌شد. در برخی موارد بعید بودن احتمال وکالت شخص مورد نظر، ملاک قرار می‌گرفت. روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است و گزارش‌های تاریخی توصیف شده و مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.